Гөлистан тыныслыҡ килешеүе

	Гөлистан тыныслыҡ килешеүе
Ҡул ҡуйылған ваҡыты	12 (24) октября 1813 года
Ҡул ҡуйылған урыны	Гөлистан, Карабах
Имза ҡуйҙылар	24 октябрь 1813 йыл
Яҡтар	Гольштейн-Готторп-Романовтар[d], кажарҙар[d]
	Гөлистан тыныслыҡ килешеүе Викимилектә
	Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Гөлистан тыныслыҡ килешеүе (фарс. عهدنامه گلستان) — — 1804—1813 йылдарҙағы рус-фарсы һуғышы тамамлағандан һуң Рәсәй империяһы һәм Фарсыстан (Иран) араһындағы тыныслыҡ килешеүе. 1813 йылдың 12 (24) октябрендә Гөлистан ауылында (Карабах) ҡул ҡуйылған.

Килешеүгә Рәсәй империяһы исеменән генерал-лейтенант Н. Ф. Ртищев һәм Фарсыстан исеменән мирза (сит ил эштәре министры) Абул-Хәсән хан (фарс. میرزا ابوالحسن خان) ҡул ҡуйған.

Тарихы

Инглиз-рус һуғышы тамамланғандан һуң һәм 1812 йылдың июлендә Рәсәй менән Британия империяһы араһында Эребрус килешеүенә ҡул ҡуйғандан һуң Фарсыстан шаһы һарайы ҡарамағындағы британ илсеһе һәм тулы хоҡуҡлы министры сэр Гор Оусли тура ҡапма-ҡаршы эш алған — Рәсәй менән Фарсыстан араһындағы һөйләшеүҙәрендә аралашсы булырға тейеш була. Ул Гөлистан килешеүенә «дөйөм» (Status quo ad praesentem) ҡул ҡуйыу идеяһын сығарған, ә бәхәсле территориялар мәсьәләләрен артабанғы комиссиялар сисһен өсөн ҡалдырылған, был артабан территориаль мәсьәлә буйынса Рәсәй һәм Фарсыстан араһында бер туҡтауһыҙ ҡапма-ҡаршылыҡтар барлыҡҡа килеүенә килтергән^[1].

1812 йылдың октябрендә Асландуз янында ҡаты еңелеүгә дусар булған, йәш вариҫ принцы Аббас-Мирза саҡ әсиргә эләкмәй ҡалған. Бынан һуң ул рус баш командующийы Ртищевҡа тыныслыҡ килешеүҙәрен яңынан башлау тураһында үтенес менән мөрәжәғәт иткән.

Алдағы һөйләшеүҙәр 1813 йылдың йәйендә Тбилисила башлана. Аралашсы булып уларҙа Фарсыстанда инглиз илсеһе сэр Гор Оусли ҡатнашҡан.

Шарттары

Килешеүгә ярашлы Фарсыстан Рәйсә империяһына артабанғы өлкәләрҙең күсеүен таныған: Дағстан, Картли, Кахетия, Мегрелия, Имеретия, Гурия, Абхазия һәм хәҙерге Әзербайжандың өлөштәре^[2]^[3]^[4]: Баҡы, Карабах, Гянджа, Ширван, Шеки, Дербент, Куба ханлыҡтары.

Гөлистан тыныслыҡ килешеүе яҡтарҙың сауҙаһында хоҡуҡ нормалары урынлаштырған һәм был Рәсәй менән Иран араһында сауҙаның масштабын арттырыуы көтөлгән. Әммә был килешеүҙең статьяларын ҡулланыу тотҡарланған һәм 1755 йылғы тыйылыусы булараҡ аталған тараф ғәмәлдә булып ҡалған. Был тарифҡа ярашлы Баҡыла һәм Әстерханда эскпортлаусы тауарҙарға 23 процентлы пошлина һалынған. 1813 йылғы Гөлистан тынысылыҡ килешеүе тик 1818 йылда ғәмәлғә ингән, Рәсәй һәм Иран киңерәк сауҙа операциялар башҡарырға мөмкинлек алған^[5].

Эҙемтәләре

Рәсәйгә Кавказ аръяғының ҙур өлөшөн ҡушыу, бер яҡтан урындағы халыҡтарҙы фарсы һәм төрөк яулаусыларының ябрылыуҙарынан ҡотолдорған, әкренләп феодаль тарҡаулыҡты бөтөрөүгә юл асҡан, төбәктең иҡтисади үҫешен юғарыраҡ кимәлгә күтәрергә булышлыҡ иткән; икенсе яҡтан, Кавказ халыҡтары һәм рус хакимиәте менән урыҫ күскенселәре араһында дини һәм этник нигеҙҙә йыш ҡына ҡытыршылыҡтар барлыҡҡа килгән, был Рәсәйҙең ошо төбәгендә юғары тотороҡһоҙлоҡ тыуҙырған.

Фарсыстан Кавказ аръяғын юғалтыу менән риза булмаған. Британия империяһы ҡотортоуы менән, ул тиҙҙән Рәсәйгә ҡаршы яңы һуғыш башланған. Һуғыш Фарсыстандың еңелеүе һәм Төркмәнчай тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйыу менән тамамланған.

Иҫкәрмәләр

↑ «Обман зрения в Персии» (к истории «Литературной газеты» А. А. Дельвига и А. С. Пушкина)
↑ В. В. Бартольд. Сочинения. Том 2/1, с.703:
Ширван никогда не употреблялся в том смысле, чтобы он охватывал территорию теперешней Азербайджанской республики. Ширван — это небольшая часть с главным городом Шемахой, а такие города, как Гянджа и др., никогда в состав Ширвана не входили, и если нужно было бы придумать термин для всех областей, которые объединяет сейчас Азербайджанская Республика, то, скорее всего, можно было бы принять название Арран, но термин Азербайджан избран потому, что когда устанавливалась Азербайджанская Республика, предполагалось, что персидский и этот Азербайджан составят одно целое, так как по составу населения они имеют очень большое сходство. На этом основании было принято название Азербайджан, но, конечно, теперь, когда слово Азербайджан употребляется в двух смыслах — в качестве персидского Азербайджана и особой республики, приходится путаться и спрашивать, какой Азербайджан имеется в виду: Азербайджан персидский или этот Азербайджан?.
↑ The Paths of History — Igor M. Diakonoff, Contributor Geoffery Alan Hosking, Published in the year 1999, Cambridge University Press, pg 100:
Until the twentieth century, the term Azerbaijan (a late form of the term Atropatene derived from the name Atropates, satrap and later king of Western Media at the end of the fourth century BC) was used solely for the Turkic-speaking regions of North-Western Iran. When, in 1918—1920, the power in Eastern Transcaucasia (Shirvan, etc.) was taken over by the party of Musavatists, they gave to their state the name ‘Azerbaijan’, hoping to unite it with Iranian Azerbaijan, or Azerbaijan in the original sense of the term; that territory had much greater Turkic population; the Musavatists relied on the state of complete political disintegration of Iran at that period, and hoped to easily annex Iranian Azerbaijan into their state. Until the twentieth century, the ancestors of the present-day Azerbaijanis called themselves Turki, while the Russians called them Tatars, not distinguishing them from the Volga Tatars. The Azerbaijani language belongs to the Oghuz branch of Turkic; the Volga Tatar language belongs to the Kipchak branch of Turkic
↑ Minorsky, V. «Ādharbaydjān (Azarbāydjān) .» Encyclopaedia of Islam. Edited by: P.Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2007:
Historically the territory of the republic corresponds to the Albania of the classical authors (Strabo, xi, 4; Ptolemy, v, 11), or in Armenian Alvan-k, and in Arabic Arran. The part of the republic lying north of the Kur (Kura) formed the kingdom of Sharwan (later Shirwan). After the collapse of the Imperial Russian army Baku was protectively occupied by the Allies (General Dunsterville, 17 August-14 September 1918) on behalf of Russia . The Turkish troops under Nuri Pasha occupied Baku on 15 September 1918 and reorganized the former province under the name of Azarbayd̲j̲ān—as it was explained, in view of the similarity of its Turkish-speaking population with the Turkish-speaking population of the Persian province of Ādharbaydjān.
↑ Из истории русско-иранских отношений и дипломатической деятельности 2016 йыл 4 март архивланған.

Әҙәбиәт

«Договоры России с Востоком» стр. 71-80, СПб., 1869.

Һылтанмалар

Н. И. Веселовский. Гюлистанский трактат // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
Текст договора (частичный)
«Полное собрание Законов Российской Империи. Царствование Государя Императора Александра Первого» Российская национальная библиотека

[1] «Обман зрения в Персии» (к истории «Литературной газеты» А. А. Дельвига и А. С. Пушкина)

[2] В. В. Бартольд. Сочинения. Том 2/1, с.703:
Ширван никогда не употреблялся в том смысле, чтобы он охватывал территорию теперешней Азербайджанской республики. Ширван — это небольшая часть с главным городом Шемахой, а такие города, как Гянджа и др., никогда в состав Ширвана не входили, и если нужно было бы придумать термин для всех областей, которые объединяет сейчас Азербайджанская Республика, то, скорее всего, можно было бы принять название Арран, но термин Азербайджан избран потому, что когда устанавливалась Азербайджанская Республика, предполагалось, что персидский и этот Азербайджан составят одно целое, так как по составу населения они имеют очень большое сходство. На этом основании было принято название Азербайджан, но, конечно, теперь, когда слово Азербайджан употребляется в двух смыслах — в качестве персидского Азербайджана и особой республики, приходится путаться и спрашивать, какой Азербайджан имеется в виду: Азербайджан персидский или этот Азербайджан?.

[3] The Paths of History — Igor M. Diakonoff, Contributor Geoffery Alan Hosking, Published in the year 1999, Cambridge University Press, pg 100:
Until the twentieth century, the term Azerbaijan (a late form of the term Atropatene derived from the name Atropates, satrap and later king of Western Media at the end of the fourth century BC) was used solely for the Turkic-speaking regions of North-Western Iran. When, in 1918—1920, the power in Eastern Transcaucasia (Shirvan, etc.) was taken over by the party of Musavatists, they gave to their state the name ‘Azerbaijan’, hoping to unite it with Iranian Azerbaijan, or Azerbaijan in the original sense of the term; that territory had much greater Turkic population; the Musavatists relied on the state of complete political disintegration of Iran at that period, and hoped to easily annex Iranian Azerbaijan into their state. Until the twentieth century, the ancestors of the present-day Azerbaijanis called themselves Turki, while the Russians called them Tatars, not distinguishing them from the Volga Tatars. The Azerbaijani language belongs to the Oghuz branch of Turkic; the Volga Tatar language belongs to the Kipchak branch of Turkic

[4] Minorsky, V. «Ādharbaydjān (Azarbāydjān) .» Encyclopaedia of Islam. Edited by: P.Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2007:
Historically the territory of the republic corresponds to the Albania of the classical authors (Strabo, xi, 4; Ptolemy, v, 11), or in Armenian Alvan-k, and in Arabic Arran. The part of the republic lying north of the Kur (Kura) formed the kingdom of Sharwan (later Shirwan). After the collapse of the Imperial Russian army Baku was protectively occupied by the Allies (General Dunsterville, 17 August-14 September 1918) on behalf of Russia . The Turkish troops under Nuri Pasha occupied Baku on 15 September 1918 and reorganized the former province under the name of Azarbayd̲j̲ān—as it was explained, in view of the similarity of its Turkish-speaking population with the Turkish-speaking population of the Persian province of Ādharbaydjān.

[5] Из истории русско-иранских отношений и дипломатической деятельности 2016 йыл 4 март архивланған.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]