Урал—Волга буйы төрки теле
| Урал—Волга буйы төрки теле | |
| Дәүләт |
 Рәсәй империяһы |
|---|---|
| Административ-территориаль берәмек | Рәсәй империяһы |
| Тел төрҙәре | агглютинатив телдәр |
| Яҙыу | Ғәрәп алфавиты |
 Урал—Волга буйы төрки теле Викимилектә | |
Иҫке башҡорт теле (татар. иске татар әдәби теле, İske tatar ädäbi tele, ایسكی تاتار تلی) — иҫке әҙәби тел, XIV—XX быуаттарҙа төрлө төрки халыҡтар ҡулланған яҙма тел. Монгол осоронан һуң төрки телдәрҙең бер тармағы булып ҡалыплаша. Төбәктәрҙә бер нисә төрө булыуға ҡарамаҫтан, уларҙың төрки телдәрҙең яҡынлығына нигеҙләнгән уртаҡлығы бар. Ғәрәп яҙмаһы менән яҙылғанға күрә һуҙынҡылары яҙыуҙа тулы сағылыш тапмаған, шунлыҡтан бер үк һүҙ төрлө төбәктә төрлөсә уҡылған. Ғәрәп һәм фарсы телдәренән үҙләштерелгән һүҙҙәре күп булған.
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Иҫке төрки әҙәби теле (Урал-Волга буйы төрки теле) нигеҙендә Алтын Урҙала барлыҡҡа килгән[1].
XI—XIV быуаттарҙағы төрки теле[2] иҫке төрки әҙәби теле формалашыуҙың башланғыс этабы тип ҡарала. Уның бер нисә функциональ стиле булған: художество-әҙәби (Ҡол Ғәли, XII быуат), фольклор, дин, эпиграфик һәм башҡа стилдәр.
Яңы төрки теле осоро (XVI-XIX быуаттар) төрки теленең бер нисә тармағы барлыҡҡа килеү менән тасуирлана: иҫке ғосман, иҫке төркмән, иҫке башҡорт, иҫке әзербайжан, иҫке татар, иҫке үзбәк, иҫке уйғыр телдәре хасил булған[3].
Иҫке төрки теле монгол осоронан һуң формалаша, тәүҙә Ҡазан һәм Әстерхан ханлыҡтарының, унан һуң башҡорттарҙың, татарҙарҙың, өлөшләтә ҡаҙаҡтар һәм ҡырғыҙҙарҙың әҙәби теле булып китә[4].
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]XIII быуаттан башлап яҙма әҙәби ҡомартҡылар иҫке төрки телендә яҙылған[5]
Ошо телдәге киң публицистик әҙәбиәт, эш яҙыуҙары, хатлашыу ҡомартҡылары һәм башҡалар һаҡланған.
Иҫке төрки теленә болғар-ҡыпсаҡ сығышлы һөйләш теле һыҙаттары, уғыҙ элементтары хас була. Был яҙыу традициялары, шулай уҡ Волга буйында, шул иҫәптән Волга буйы Болғарында этник яҡтан туғандаш халыҡтарҙың тығыҙ ҡатнашыуы һәм буталыуы менән аңлатыла.
Иҫке төрки әҙәбиәтенең иң боронғо ҡомартҡыһы — Ҡол Ғәлиҙең «Ҡисса-и Йософ» әҫәре[6].
Ошо телдә иҫке төрки әҙәбиәте ҡомартҡылары Сәйфи Сараиҙың "Гөлистан бит-төрки"йе, әл-Хәрәзмиҙең «Мөхәббәтнамә»һе, Ҡотбтоң "Хосрау һәм Ширин"ы, Мәхмүд әс-Сараи әл-Болғариҙың "Нәхдж әл-фарадиса"ы, Рабғузиҙың «Пәйғәмбәрҙәр тарихы», Мөхәмәтйәрҙең «Төхвәи-Мәрҙән» һәм "Нуры Содур"ы, Мәүлә Ҡолой шиғырҙары һәм башҡа күп әҫәрҙәр яҙылған.[7]. XIX быуаттың Волга буйы төрки телендә ижад иткән билдәле суфый шағирҙары — Мәнди Ҡыпсаҡи Ҡотош, Тажетдин Ялсығол, Әбелмәних Ҡарғалы, Һибәтулла Сәлихов, Шәмсетдин Зәки, Ғәли Соҡорой һәм башҡалар[8][9].
XIX быуат урталарында иҫке татар теле татар теле менән яҡыная башлай[5]. Тел әҙәбиәттә һәм йәмғиәт тормошоноң төрлө өлкәләрендә ХХ быуат башына тиклем йәшәй.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ «Реформы письменности татарского языка: прошлое и настоящее» Измайлов И. Л., Каримов И. Р. Журнал «Родина». 1999. № 11
- ↑ Название лит. языка XI—XIV вв., употреблявшегося в Дешт-и-Кипчак и Среднем Поволжье; сложился на базе хорезмско-тюрксого литературного языка и местных диалектов. От поволжского тюрки развился старотатарский литературный язык. ТЭС — с. 440
- ↑ Языки Азии и Африки. [Кн.] 5. Алтайские языки: Тунгусо-маньчжурские языки. Монгольские языки. Тюркские языки. Корейский язык. Японский язык. Диалекты японского языка. Айнский язык - М. : Наука : Изд. фирма "Вост. лит.", 1993. С. 196.
- ↑ Языки Азии и Африки. [Кн.] 5. Алтайские языки: Тунгусо-маньчжурские языки. Монгольские языки. Тюркские языки. Корейский язык. Японский язык. Диалекты японского языка. Айнский язык - М. : Наука : Изд. фирма "Вост. лит.", 1993. С. 208.
- ↑ 5,0 5,1 Большая российская энциклопедия. X.Ф. Исхакова. Татарский язык. 2020 йыл 15 август архивланған.
- ↑ Галяутдинов И. Г. Тюрки Урало-Поволжья // Башкирская энциклопедия / гл. ред. М. А. Ильгамов. — Уфа : ГАУН «Башкирская энциклопедия», 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-306-8.
- ↑ Татары Среднего Поволжья и Приуралья'; ред. Воробьев, Н. И.; Хисамутдинов, Г. М.; Изд-во: М.: Наука, 1967. — с. 374—375.
- ↑ История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов. — Санкт-Петербург: Наука, 2011. — Т. IV. — С. 339—342. — 400 с. — ISBN 978-5-02-038276-3.
- ↑ Ильясова Г. Р. Лингвотекстологические особенности произведений «Сабат ал-гаджизин» Аллаяра Суфи и «Рисала-и Газиза» Т. Ялсыгулова: Авт. дисс… к.ф.н. — Уфа, 2009.
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Наследие татар. Что и зачем скрыли от нас из истории Отечества. — 2017 г.. — ISBN 978-5-906798-50-3.
- Халикова Р. Х. Язык башкирских шежере и актовых документов XVIII—XIX вв./ Отв. ред. Э. Р. Тенишев. — М.: Наука, 1990. — 198 с.
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]* Урал—Волга буйы төрки теле // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- Халикова Р. Х. Башҡорт теле һәм шәжәрә тамаша документтар XVIII—XIX вв(недоступная ссылка): Авт. дисс д. ф....н. — Мәскәү, 1992.