Әстерхан ханлығы

Әстерхан ханлығы
	Әстерхан ханлығы
	татар. Xacitarxan xanlığı
Нигеҙләү датаһы	1466
Рәсми тел	иҫке төрки теле һәм Нуғай теле
Административ үҙәк	Хажи-тархан
Идара итеү формаһы	ханлыҡ
Ҡулланылған тел	иҫке төрки теле
Ғәмәлдән сыҡҡан дата	1556
Рәсми дине	Сөнниҙәр
	Әстерхан ханлығы Викимилектә

Әстерхан ханлығы (татар. Xacitarxan xanlığı, ترخان حاجی خانلغی) — Алтын Урҙа тарҡалыуы һөҙөмтәһендә XVI быуатта Түбәнге Волгала барлыҡҡа килгән төрки дәүләте. Баш ҡалаһы — Волганың уң ярында урынлашҡан Хажи-Тархан (Аждархан) ҡалаһы, хәҙерге Әстерхандан 12 километр алыҫлыҡта ятҡан Шареный бугор ҡаласығы. Төп халҡын татарҙар һәм нуғайҙар тәшкил иткән^[1].

Тарихы

Әстерхан ханлығы 1459—1460 йылдарҙа, Оло Урҙаны (Алтын Урҙаның Һарай баш ҡалаһы менән уның үҙәк өлөшө шулай йөрөтөлә) элекке ханы Мәхмүт етәкселек иткән осорҙа, барлыҡҡа килә^[2], ә 1461 йылдан алып — уның Ҡасим улы . Хакимлыҡ өмөн көрәштә үҙ ағаһы Әхмәттән еңелеп, ул яҡынса 1460 йылда Хажи-тарханға сығып китә, унда ул үҙ биләмәһен булдыра. Әстерхандың уңайлы урынлашҡан урыны һәм конкуренцияның булмауы Хорезм, Бохара, Ҡаҙан менән сауҙа бәйләнештәрен булдырыуға булышлыҡ итә. Әстерхандағы ҡол баҙарына Ҡырымдан, Ҡазандан, Оло Урҙанан, Нуғай Урҙаһынан ҡолдарҙы алып киләләләр. Ҡасимдың идара иткән йылдарында Әстерхан һәм Мәскәү кенәзлеге араһында ауҙа бәйләнештәр булдырыла. Атап әйткәндә, Иван IIIосоронда Мәскәүҙән Мәскәү, Ока һәм Волга йылғалары буйлап йыл һайын Әстерханға тоҙ артынан караптар юллана^[3]. XVI быуат башында Әстерхан ханлығы Оло Урҙаны ҡырымлылар тулыһынса ҡыйратҡандан һуң (1502 йыл) тулы үҙаллылыҡ яулай . Быға тиклем Әстерхан хандары Оло Урҙанан бойондороҡло булыуын таныйҙар ине.

Әстерхан хандары, Туҡай-Тимур (Батый хандың кесе ҡустыһы) вариҫтары булараҡ, Джучидтар нәҫеленә ҡарай. Унан ул өлөш ала: Манғышлаҡ ярым утрауын, Әстерхан менән бергә Каспий буйы уйһыулығын һәм төньяҡ Кавказдағы астар ерҙәрен. Туҡай-Тимур вариҫтары артабан да ошо территорияларҙы үҙ ҡул аҫтында тотҡандар, ә һуңынан Ҡырым, Ҡазан, Әстерхан, Бохара һәм Ҡасим ханлыҡтары тәхеттәрен биләгән, тип фаразлап була.

1554 йылда урыҫ ғәскәре ярҙамы менән Әстерхан ханлығы тәхетенә Дәрүиш-Али ултыртыла, уға Рус дәүләтенә һалым түләү бурысы йөкмәтелә. Нуғай Урҙаһы эсендәге интригалар һәм Дәрүиш-Алиның ялыуы Мәскәү менән Әстерхандың үҙ-ара бәйләнештәрен киҫкенләштерә. Дәрүиш-Али үҙе хыянатта ғәйепләнә. 1556 йылдың 2 июнендә атаман Ляпун Филимоновтың ҙур булмаған казактар отряды Әстерханға яҡынлаша. Дәрүиш-Али хан ошо отрядты урыҫ ғәскәренең авангарды менән бутап, ғәскәре менән Аҙауға төрөктәргә ҡаса. Әстерханды бер ниндәй ҡаршылыҡһыҙ, Филимонов отряды менән ҡушылып, воевода Иван Черемисиновтың отряды яулай. Әстерхан ханлығы үҙенең йәшәйешен туҡтата.

Ҡыҫҡаса характеристика

Алтын Урҙаның бер өлөшө булараҡ, Әстерхан ханлығы күләме буйынса татар ханлыҡтары араһында иң бәләкәйе була. Көнбайышта ханлыҡ территорияһы Кубань йылғаһына һәм Дондың түбәнге ағымына тиклем һуҙыла. Көнсығышта ханлыҡ сиктәре Буҙан йылғаһына тиклем барып етә. Бында ханлыҡ Нуғай Урҙаһы менән сиктәш була. Көньяҡта ханлыҡ сиктәре Терек йылғаһына тиклем һуҙыла, ә төньяҡта Переволока киңлегенә тиклем барып етә. Дәүләт биләмәләренең күпселек өлөшөн уңыдырышһыҙ тоҙло тупраҡ тәшкил итә. Халыҡ башлыса Волга дельтаһында көн күрә, уның һаны яҡынса 15-20 мең кеше тәшкил итә. Ҡораллы көстәрҙең максималь һаны — 3000 кеше.

Әстерхан ханлығы үҙенән күпкә ҡеүәтлерәк күршеләре Нуғай Урҙаһынан һәм Ҡырым ханлығынан бойондороҡло хәлдә була. Тәхеткә даими рәүештә Ҡырым хандары ултыртыла, әммә Нуғай Урҙаһы ла ханлыҡ өҫтөнән үҙ контролен булдырырға тырыша.

Рәсәйгә ҡушылыуы

Ҡазан ханлығын яулап алғандан һуң батша Иван Грозный батша көньяҡ күрешеһен үҙенә буйһондороға ниәтләнә. Әстерхан ханлығын буйһондороу бөтә Волга бассейнын контроль аҫтында тотоуға һәм Каспий диңгеҙенә туранан-тура сығыу мөмкинлектәрен бирә алыуы күҙ уңында тотола. Хәрби ғәмәлдәрҙе башлау өсөн Әстерханда Ямғырсы хан тарафынан Мәскәү илселәрен әсирлеккә алыуы бик уңайлы сәбәп кенә була.

1554 йылдың яҙында Волга буйлап Әстерхан яғына ғәскәр юллана, уны кенәз Пронский етәкләй. 1554 йылдың 29 июнендә урыҫ авангарды Ҡара утрау тирәһендә Әстерхан ханлығының баш отрядын еңелеүгә дусар итә. Бынан һуң Ямғырсы Яңы алышҡа инеп тормай, урыҫтар яҡынлаша башлағас, төрөктәрҙең Аҙау ҡәлғәһенә ҡаса. Урыҫ ғәскәрҙәре ҡаланы алышһыҙ ғына яулай.

Әстерханда тәхеткә Ямғырсының дошманы һәм Мәскәү батшаһының союздашы Дәрүиш-Али ултыра, ул Мәскәүгә теләктәшлек белдерә. Әммә 1556 йылда был хан Рәсәйҙең элекке дошмандары Ҡырым ханлығы һәм Ғосман империяһы яғына күсә. Урыҫ ғәскәрҙәре ҡабаттан Әстерханға юллана. Был юлы ғәскәрҙе воевода Н. Черемисинов етәкләй. башта атаман Л. Филимоновтың Дон казактары хан ғәскәрен еңәләр, бынан һуң, 2 июлдә, Әстерхан тулыһынса Рәсәй батшалығына буйһондорола.

Әстерханды яулағандан һуң урыҫ йоғонтоһо Кавказға тиклем тарала. 1559 йылда Пятигорск һәм Черкасск кенәздәре Иван Грозныйға Ҡырым татарҙарының һөжүмдәренән яҡлау һәм динде һаҡлап ҡалыу өсөн отряд һәм дин әһелдәрен ебәреүҙе үтенәләр. Батша уларға ике воевода һәм священнктарҙы ебәрә, улар бөлгөнлөккә төшкән боронғо сиркәүҙәрҙе тергеҙәләр, ә Кабарҙала бик күп кешене православиеға ылыҡтырып суҡындыралар.

Әстерхан ханлығы хандары идара иткән йылдар

Әстерхан ханлығы осоронда 1459 йылдан алып 1556 йылға тиклем барыһы 13 хан хакимлыҡ итә.

Туҡай-Тимуридтар (Мәхмүт вариҫтары)

1. Мәхмүт (Сәйет-Мәхмүт) (1459—1476) — Кесе М<a href="./Мөхәммәд" rel="mw:WikiLink" data-linkid="168" data-cx="{"adapted":false,"sourceTitle":{"title":"Кичи-Мухаммед","pageprops":{"wikibase_item":"Q4222578"},"pagelanguage":"ru"},"targetFrom":"mt"}" class="cx-link" id="mwaw" title="Мөхәммәд">өхәммәт улы</a>,
2. Ҡасим I (1476—1495) — Сәйет-Мәхмүт улы
3. Абдул-Кәрим (1495—1515) — ул Сәйет-Мәхмүт
4. Йәнебәк (1515—1521)- Сәйет-Мәхмүт улы
5. Хөсәйен (1521—1527) — Джәнибәк улы

Туҡай-Тимуридтар (Әхмәт вариҫтары)

6. Шәйех Әхмәт-хан (1527—1528) — Әхмәт-хан улы, Кесе Мөхәммәт ейәне
7. Ҡасим II (1528—1531 йылдың башы) — Сәйет-Әхмәт хан улы, Әхмәт хандың ейәне

Гәрәйҙәр

8. Ислам I Гәрәй (1531 (8-9 ай) Мәхмүт I Гәрәйҙең улы.

Туҡай-Тимуридтар (Әхмәт вариҫтары)

9. Ҡасим II (1531—1532 башы) — икенсе тапҡыр
10. Аҡ-Кубәк (1532 (нисә ай) — Мортаза-ды улы, Әхмәт хадың ейәне.

Туҡай-Тимуридтар (Мәхмүт вариҫтары)

11. Абдул-Рахман (1533—1537) — Абдул-Кәримдең улы

Туҡай-Тимуридтар (Әхмәт вариҫтары)

12. Дәрүиш-Али (1537—1540) Шәйех-Әхмәт ейәне

Туҡай-Тимуридтар (Мәхмүт вариҫтары)

13. Абдул-Рахман (1540—154) — икенсе тапҡыр

Туҡай-Тимуридтар (Әхмәт вариҫтары)

14. Аҡ-Кубәк (1545—1546) — икенсе тапҡыр
15. Ямғырсы (1546—1547) — Мортаза хандың ейәне
16. Ямғырсы (1549) — икенсе тапҡыр
17. Дәрүиш-Али (1550—1552) — икенсе тапҡыр
18. Ямғырсы 1552—1554 — өсөнсө тапҡыр
19. Дәрүиш-Али (1554—1556) — өсөнсө тапҡыр

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Әстерхан татарҙары
Татарҙар
Ҡазан ханлығы

Иҫкәрмәләр

↑ Зайцев И. В. Астраханское ханство. — 2-е изд, испр.. — М.: Восточная литература, 2006. — 303 с. — ISBN 5-02-018538-8.
↑ Астраха́нское ха́нство / В. В. Трепавлов // Анкилоз — Банка. — М. : Большая российская энциклопедия, 2005. — С. 400. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 2). — ISBN 5-85270-330-3.
↑ Курбатов А. А. История Астраханского края (с древнейших времён до конца XIX века): Монография. Астрахань, 2007. 184с.

Һылтанмалар

Астраханское царство // Большая советская энциклопедия: В 66 томах (65 т. и 1 доп.) / Гл. ред. О. Ю. Шмидт. — 1-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1926—1947.
Астраханское ханство 2009 йыл 6 февраль архивланған.
Обретение Астрахани 2017 йыл 16 ғинуар архивланған.. По материалам «Астрахань в старые годы…», П. Х. Хлебников, 1907 год.

[Зайцев-1] Зайцев И. В. Астраханское ханство. — 2-е изд, испр.. — М.: Восточная литература, 2006. — 303 с. — ISBN 5-02-018538-8.

[БРЭ-2] Астраха́нское ха́нство / В. В. Трепавлов // Анкилоз — Банка. — М. : Большая российская энциклопедия, 2005. — С. 400. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 2). — ISBN 5-85270-330-3.

[3] Курбатов А. А. История Астраханского края (с древнейших времён до конца XIX века): Монография. Астрахань, 2007. 184с.

[1]

[2]

[3]