Монтсеррат

'{{{Башҡортса исеме}}}
'
[[{{{Эйәлек килеш}}} флагы\|Флаг]]	{{{Герб урынына}}}
	[[{{{Эйәлек килеш}}} гимны\|Государственный гимн {{{Эйәлек килеш}}}]]
Рәсми телдәр	инглизсә
Баш ҡала	Плимут[d] һәм Брейдс[d]
Территория; • Бөтәһе	; 102 км²
Валюта	Восточнокарибский доллар (XCD, код 951)
Интернет-домен	.ms
Код ISO	MS
Телефон коды	+1664
Сәғәт бүлкәте	UTC−4[d]

Монтсеррат — (ингл.Montserrat), Бәләкәй Антиль утрауҙары архипелагына ингән, шул уҡ исемдәге утрауҙа урынлашҡан, Бөйөк Британияның диңгеҙ аръяғы территорияһы. Биләмәнең майҙаны — 102 102 км².

2011 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса 4922 кеше тәшкил итә^[1], 8 мең кеше (халыҡтың өстән ике өлөшө) 1995 йылғы янартау әүҙемлеге ваҡытында утрауҙан сығып китә, һуңынан уларҙың ҡайһы берҙәре кире әйләнеп ҡайта. Әлегә тиклем утрауҙың көньяҡ яртыһы кешеләр йөрөү өсөн ябыҡ. Утрау һуңғы тиҫтә йылдарҙа, атап әйткәндә, Суфриер-Хилс янартауының әүҙемлеге, ә элек Хьюго көслө дауылының 1989 йылда емерелеүе арҡаһында ныҡ зыян күрә.

Административ үҙәге — Плимут ҡалаһы (3,5 мең кеше). Янартау урғылғандан һуң уны халыҡ ташлап китә, әле ваҡытлыса административ үҙәк — утрауҙың төньяғындағы Брэйдс ауылы.

1960 йылғы Конституция буйынса, Монтсерратҡа Бөйөк Британия короле тәғәйенләгән губернатор идара итә^[2]. Губернатор Башҡарма совет рәйесе булып тора.

Утрауҙың аҡса берәмеге — көнсығыш-кариб доллары.

Географияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Монтсеррат — вулкан сығышлы утрау. Уның өс янартау түбәһе араһында Чанс Маунтин (915 м) иң бейеге була. 1995 йылдың июлендә башланған Суфриер-Хилс янартауы атылғандан һуң 2006 йылға уның лава көмбәҙенең бейеклеге 930 метрға етә. Тауҙарҙа дымлы тропик урмандар һаҡлана. Уларҙан шарлауыҡтар барлыҡҡа килтереүсе шишмәләр ағып сыға.

Климат шарттары кешеләр өсөн уңайлы, океандан килгән пассаттар эҫене бөтөрә. Ҡояшлы көндәр өҫтөнлөк итә (24-27 градус). Яуым-төшөм йылына уртаса 1500 миллиметр тәшкил итә. Уларҙың күбеһе — сентябрь-ноябрь айҙарына, иң аҙы март-июнь айҙарына тура килә.

Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Борон утрауҙа үҙҙәренең утрауын «Аллиуагана», йәки «сәнскеле ҡыуаҡлыҡ ере» тип атаған индейҙар-карибтар йәшәгән. Утрауҙы 1493 йылда Колумб аса, һәм Каталониялағы ошо уҡ исемдәге тауҙарҙа урынлашҡан Бенедиктин Монтсеррат монастыры хөрмәтенә аталған.

1632 йылда утрауҙа һөргөнгә ебәрелгән католиктар билдәле инглиз ҡалаһы хөрмәтенә Плимут исемле тәүге инглиз торамаһына нигеҙ һала. Киләһе ун йыллыҡта утрауға шәкәр ҡамышы плантацияларында эшләү өсөн ҡара ҡолдар ҡайтарыла башлай.

XVII—XVIII быуаттарҙа Англия менән Франция утрауға эйә булыу өсөн көрәшә. 1783 йылдан алып Монтсерратҡа тулыһынса Бөйөк Британия эйә була.

XIX быуатта шәкәргә хаҡ төшөү Монтсеррат иҡтисадына насар йоғонто яһай, һәм 1869 йылда Бирмингемдан (Англия) филантроп Джозеф Стурдж Монтсеррат компанияһын ойоштора, ул йәшәүгә һәләтһеҙгә әйләнгән шәкәр ҡамышы плантацияларын һатып ала. Компания һатып алынған ерҙә лайм ағастары ултырта һәм данлыҡлы монтсеррат лайм һуты етештерә башлай (беренсе булып сәнәғәт масштабында лаймды үҫтерә башлай).

1871—1958 йылдарҙа Монтсеррат — Елгә ҡаршы утрауҙар биләмәһенә, ә 1958—1962 йылдарҙа Вест-Һиндостан федерацияһына инә. Монтсеррат — Көнсығыш-Кәриб дәүләттәре ойошмаһы һәм Төбәк хәүефһеҙлек системаһы ағзаһы.

Монтсеррат Бөйөк Британия колонияһы булараҡ Антанта яғында Беренсе донъя һуғышында ҡатнаша.

1995 йылдың 25 июнендә Суфриер-Хилс янартауы катастрофик рәүештә атыла башлай, ул утрауҙың административ үҙәге — Плимут ҡалаһын тулыһынса эвакуациялауға килтерә. Халыҡтың күпселеге 1997 йылға Монтсерраттан китә. Даими йәшәүселәр уның төньяҡ өлөшөндә ҡала, унда ваҡытлыса баш ҡалаһы Брейдс урынлашҡан.

Әлеге ваҡытта утрауҙың көньяҡ өлөшөнә инеү тыйылған, хоҡуҡ боҙоусыларға штраф һалына. Монтсерраттың зыян күргән яртыһында кәмендә тағы 10 йыл кеше йәшәмәйәсәк, тип көтөлә.

Алдан әүҙемлек күрһәтмәйенсә көслө вулкан 2008 йылдың 28 июлендә була. Пирокластик ағымдарҙың остары Плимутҡа килеп етә. Эруптив колоннаның бейеклеге диңгеҙ кимәленән 12 км баһалана. 2010 йылдың 11 февралендә көмбәҙ өлөшләтә емерелеп төшә.

Сәйәси ҡоролош[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Бөйөк Британияның диңгеҙ аръяғы территорияһы. Губернатор идара итә.

Урындағы хөкүмәт — губернаторҙан, баш министрҙан, өс министрҙан, генераль прокурорҙан һәм ҡаҙнасынан торған Башҡарма совет.

Урындағы парламент — Закондар сығарыу советы (11 ағза, шуларҙың 9-ы халыҡ тарафынан 5 йылға һайлана, генераль прокурор һәм ҡаҙнасы вазифаһы буйынса инә).

Сәйәси партиялар (2009 йылдың сентябрендә һайлау йомғаҡтары буйынса):

Үҙгәрештәр һәм Үҫеш хәрәкәте — Закондар сығарыу советында 6 урын
Партияһыҙҙар — 3-сө урын.

Парламентта күрһәтелмәгәндәре:

Яңы халыҡ азатлыҡ хәрәкәте
Монтсерраттың демократик партияһы

Халҡы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Халыҡ һаны — 5,048 мең (2022 йылдың июненә ҡарата).

Йыллыҡ үҫеш — 0,4 процент.

Тыуым (1000 кешегә) — 12,1. Үлем (1000 кешегә) — 7,6. Сабыйҙар үлеме — 1000-гә 15,7. Фертильлеге — бер ҡатынға 1,23 бала табыу.

Ғүмер оҙонлоғо: ҡатын-ҡыҙҙарға — 74,8 йәш, ир-егеттәргә — 70,9 йәш.

Этник составы: башлыса Африка һәм ҡатнаш сығышлы халыҡ.

Рәсми тел — инглиз теле.

Грамоталылыҡ — 97 %.

Дин тотоу: халыҡтың күпселеге — протестанттар (инглиз теле, методизм, адвентизм), халыҡтың бер өлөшө — католиктар.

Административ бүленеш[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Административ яҡтан утрау өс мәхәлләгә бүленә:

№	Мәхәллә	Халҡы, кеше. (2011)^[1]
1	Сент-Антони (көньяҡ төбәк)	887
2	Сент-Джорджес (үҙәк төбәк)	1666
3	Сент-Петер (төньяҡ төбәк)	2369
	Бөтәһе	4922

Суфриер-Хилс янартауы атылыуы утрауҙың яртыһын кеше йәшәмәҫлек итә, административ үҙәкте, Плимут ҡалаһын юҡ итә һәм күпләп эвакуацияға килтерә — утрауҙы халыҡтың 2/3 өлөшөн ташлап китә. Бөгөн утрауҙың төньяҡ-көнбайышында урынлашҡан Сент-Петер мәхәлләһендә генә кеше йәшәй.

Иҡтисады[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Монтсерраттың иҡтисады туризмға нигеҙләнә. Бынан тыш, ром, текстиль етештерелә, электрон ҡоролмалар йыйыла.

Ауыл хужалығында шәкәр ҡамышы, кизе-мамыҡ, цитрус, банан, манго, авокадо, кокос, йәшелсә үҫтерелгән, әҙ һанда мал үрсетелә.

1995 йылда янартау әүҙемлегенән һәм халыҡтың күп өлөшө эвакуацияланғандан һуң иҡтисади эшмәкәрлек ҡырҡа кәмей. Һуңғы йылдарҙа халыҡ кире ҡайта башлай, әммә торлаҡты, инфраструктураны һәм ауыл хужалығы биләмәләрен тергеҙеүгә байтаҡ средстволар тотонорға тура килә.

Спорт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Утрауҙа крикет бик популяр, Монтсеррат уйынсылары Вест-Һиндостан йыйылмаһы өсөн сығыш яһарға хоҡуҡлы. Утрауҙың футбол буйынса йыйылмаһы бар, ул ФИФА-ла теркәлгән һәм донъя чемпионатының һайлап алыу турнирҙарында ҡатнаша.

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Университет Вест-Индии

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

↑ ^1,0 ^1,1 Население Монтсеррата (2011) (билдәһеҙ). Дата обращения: 7 апрель 2014. Архивировано 17 май 2017 года. 2017 йылдың 17 май көнөндә архивланған.
↑ Montserrat Government UK Office - Government (билдәһеҙ). www.montserrat-gov.org. Дата обращения: 3 декабрь 2021. Архивировано 3 декабрь 2021 года.

	Был ил тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ.

[census2011-1] 1,0 ^1,1 Население Монтсеррата (2011) (билдәһеҙ). Дата обращения: 7 апрель 2014. Архивировано 17 май 2017 года. 2017 йылдың 17 май көнөндә архивланған.

[:0-2] Montserrat Government UK Office - Government (билдәһеҙ). www.montserrat-gov.org. Дата обращения: 3 декабрь 2021. Архивировано 3 декабрь 2021 года.

[1]

[2]