Аруба

Һылтанмаларҙы төҙәт
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Аруба
Aruba
Flag of Aruba.svg Аруба гербы
Флаг
Гимн: «Aruba Dushi Tera»
LocationAruba.png
Үҙаллылыҡ датаһы 1 ғинуар 1986 ( Нидерланд Антил утрауҙары)
Рәсми тел

нидерланд,

папьяменто
Баш ҡала Ораньестад
Эре ҡалалар Ораньестад,

Синт-Николас, Ноорд

Идара итеү төрө конституцион монархия
Территория
• Бөтәһе
• % һыу өҫтө
193 км²
ҙүр түгел
Халыҡ
• Һаны (2009)
• Халыҡ тығыҙлығы
103 065[1] чел. (195)
534,02 чел./км²
Валюта Арубан флорины (AWG,код 533)
Интернет-домен .aw[d]
Код ISO AW
МОК коды ARU
Телефон коды +297
Сәғәт бүлкәте -4

Ару́ба (нидерл. һәм папьям. Aruba) — Кариб диңгеҙенең көньяғында Венесуэла ярҙары янында үҙидараһы булған дәүләт төҙөлөшлө утрау[2]. Кесе Антиль утрауҙарының иң көнсығышында урынлашҡан. 1986 йылдан, Нидерланд составындағы Антиль утрауҙарын үҙгәртеп ҡорғандан һуң, Нидерланд Короллеге федерацияһы составындағы субъект. Ҡоро ер майҙаны — 180 км². Халыҡ һаны — 119 428 кеше (2020)[3]. Баш ҡалаһы — Ораньестад ҡалаһы.

Географик урыны[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Утрау картаһы
Ойберг

Кесе Антиль утрауҙарының иң көнбайышында урынлашҡан Аруба утрауы Венесуэланың Парагуан ярымутрауынан 29 км һәм Кюрасао утрауынан көнбайышҡа табан 68 км алыҫлыҡта Кариб диңгеҙенең көньяғында урынлашҡан. Арубаның майҙаны 180 км² тәшкил итә, утрауҙың оҙонлоғо яҡынса 30 км һәм киңлеге 8 км. Көньяҡта Венесуэла һәм көнсығышта Нидерланд Антиль утрауҙары менән диңгеҙ сиктәренә эйә. Утрауҙың иң бейек нөктәләре — Яманота (188 метр) һәм Ойберг (165 метр).

Геологияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Арубаның барлыҡҡа килеүе 90-95 миллион йыл элек булған вулкан әүҙемлегенә бәйле. Утрау лава, кварц һәм эзбизташ тоҡомдарынан тора. Утрауҙың иң ныҡ таралған лава тоҡомдары — диабаз, вулкан туфы, конгломерат һәм һәүерташ (сланец). Арубала күп ҡаты ҡара ҡаялар диабаздан һалынған. Боронғо осорҙағы көслө янартау әүҙемлеге арҡаһында, ҡатҡан көлдән туф барлыҡҡа килгән. Ошо активлыҡ һөҙөмтәһендә ултырма тоҡомдарҙан конгломераттар барлыҡҡа килә. Баҫым йәки температура режимы һөҙөмтәһендә тоҡомдарҙың бер өлөшө һәүерташҡа әүерелгән (трансформировались)[4].

85-90 миллион йәштәге тоҡомдар плутонизм осорона ҡарай. Вулканизм тамамланғандан һуң, иретелгән тоҡомдар ер ҡатламы аҫтынан ағып сыға, ләкин өҫкә күтәрелмәй. Был тоҡомдар структураһы буйынса вулканизм тоҡомдарынан айырыла. Арубаның күпселек өлөшө лава ҡатламдары эсендә ҡатып ҡалған һәм ҙур магматик есем барлыҡҡа килтергән (батолит тип йөрөтөлгән) тоҡомдарҙан тора. Батолиттан барлыҡҡа килгән иң таралған тоҡом — кварцдиорит, уны ваҡ ҡырсынташ, шулай уҡ ҙур таштар формаһында Айо һәм Касибари кеүек урындарҙа табырға мөмкин. Ойбергит тип йөрөтөлгән тупаҫ бөртөклө кварцдиорит ойбергты булдырған. Батолиттың икенсе тоҡомо булып габбро (башлыса — Буширибандар һәм Мативидириҙа табылыусы ҙур ҡара бөртөклө есем) тора[4].

Утрауҙың иң йәш тоҡомдары булып хәҙерге мәрйен рифтарына оҡшаш шарттарҙа барлыҡҡа килгән эзбизташтар тора, улар хәҙерге заман флораһы һәм мәрйен рифтары фаунаһына оҡшаш үҫемлек һәм хайуандарҙың ташҡа әйләнеүе менән иҫбатлана[4].

Климаты[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Аруба климаты — ҡоро тропик климат. Уртаса йыллыҡ температура +28 °C һәм йыл әйләнәһенә үҙгәрмәй тиерлек[5]. Тәүлек температура амплитудаһы, шулай уҡ 4 °C-тан артмай. Уртаса йыллыҡ яуым-төшөм кимәле 432 мм, күп өлөшө октябрь һәм ноябрь айҙарында, башлыса ҡыҫҡа ваҡытлы ҡойма ямғырҙар булып яуа[6]. Аруба тропик циклондар күсеү юлынан көньяҡтараҡ урынлашҡан, шуға күрә циклондар утрау иҡтисадына һирәк зыян уилтерә[5].

Милли парктары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Арикок милли паркында Гвадирики мәмерйәһе

Арикок милли паркы утрау майҙанының 18%-ын[7], шул иҫәптән Арубаның эске өлкәһенең ярайһы ҙур өлөшөн һәм төньяҡ яр буйының оҙон участкаһын биләй[8]. Парк биләмәһендә Яманота ҡалҡыулығы — утрауҙың иң бейек нөктәһе, шулай уҡ Арикок убаһы урынлашҡан. Арубаның тарихи ҡомартҡылары араһында Фонтейн мәмерйәһендәге петроглифтар, Масидуриҙағы Нидерланд ауыл биләмәләре ҡалдыҡтары, Принс-Валлиҙағы колониаль йорттар һәм Мираламарҙағы алтын приискы емереклектәре бар. Паркта төрлө кактустар, алоэ, тропик сәскәләр төрҙәре үҫә. Фауна Арикок фаунаһы йорт ҡуяндарынан, кеҫәрткеләрҙән һәм шаңғырауыҡ йыландарҙан ғибәрәт[8].

Флораһы һәм фаунаһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Цезальпиния (Диви-диви) ағасы

Яуым-төшөм кимәле бик түбән булыуға арамаҫтан утрау флораһы бик бай. Утрауҙа иң таралған үҫемлек — цезальпиния (диви-диви) ағасы. Шулай уҡ кактустар киң тралған. Шулай уҡ утрауҙа күп кенә алоэ вера үҫә, тик хәҙер XX быуат башындағы кеүек киң таралмаған. Көньяҡ яр буйлап плюмерия, гибискус, бугенвилия, батша деллониксы, олеандр, кокос пальмаһы, папайя, манго, лимон, миндаль һәм башҡа үҫемлектәр үҫә[9].

Аруба утрауында хайуандар юҡ, әммә кәҫәрткеләрҙең 8 төрө осрай — 3 төр: тейид (Teiidae) һәм 5 төр: геккон (Gekkonidae), йыландарҙың ике төрө — каскавелла, йәки ҡурҡыныс шаңғырауыҡ йыландар (Crotalus durissus) һәм аруба бесәй күҙле йыландар (Leptodeira bakeri), яр буйы һыуҙарында бисса (Eretmochelys imbricata), ташбаҡалар тереклек итә[10].

Төньяҡ һәм Көньяҡ Америка араһындағы миграция осоронда тиҫтәләгән ҡоштар туҡталып китә (улар араһында сарҡылдаҡтар, селәндәр, берғаҙандар, аҡсарлаҡтар, бакландар бар). Яр буйҙарындағы һыуҙарҙа диңгеҙ алабуғаһы, тутыйғош- балыҡ, Squatina squatina-диңгеҙ фәрштәһе, конгер-йыланбалыҡ, манта, омарҙар тереклек итә.[9].

Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Атамаһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Утрау атамаһының барлыҡҡа килеүе тураһында төрлө теориялар бар. «Аруба» һүҙе индей телендәге «ora» («ҡабырсаҡ») һәм «oubao» («утрау») һүҙҙәренең берләшмәһендә «ҡыҫала утрауы» тигәнде аңлата. Мөмкин булған икенсе берләшмә — «uru» («каноэ») һәм «oubao» («утрау») — индейҙар каноэны диңгеҙ буйлап сәйәхәт итеү өсөн файҙаланған һәм шул рәүешле Арубаға күсеп йәшәй башлаған тигәнде аңлата.

Башҡа теория буйынса исемдең испан диңгеҙҙә йөҙөүселәре Кариб төбәгендә алтын эҙләү менән бәйле булған испан телендәге «oro hubo» («бында алтын булған») һүҙбәйләнешенән барлыҡҡа килеүе ихтимал.

Утрау картала тәүге тапҡыр 1562 йылда күрһәтелә, һәм ул «Orua» тип аталған. Шулай уҡ XVI—XVII быуаттарҙағы башҡа карталарҙа утрауҙың «Oruba», «Ouraba», «Uruba» һәм «Arouba» тигән атамалары ла осрай[11].

Индейҙар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Арубала йәшәгән иң боронғо кешеләре тураһында бик аҙ билдәле. Археологтар утрауҙа испан диңгеҙселәре менән асылырҙан күпкә алдараҡ иң боронғо кешеләрҙең б. э. т. 2500 йыл тирәһендә йәшәгәнен күрһәтә. Утрау халҡын аравактар ҡәбиләһе индейҙәре тәшкил итә. Улар балыҡсылар, һунарсылар һәм йыйыусылар булған, таштан һәм ҡабырсаҡтан эшләнгән примитив эш ҡоралдарын ҡулланған. Археологик тикшеренеүҙәр Арубаның мәҙәниәте Көньяҡ Америка мәҙәниәтенә оҡшаш булыуын күрһәтә[11].

Б. э. т. 900 йылдар тирәһенә ҡараған табылдыҡтарҙан күренеүенсә, Аруба индейҙәре ҡулдан балсыҡ көршәктәр яһаған һәм уларҙа тоҙ ваҡлаған (толкли). Ул осорҙа ғаиләләре менән торамаларҙа йәшәгән, таштан яһалған ҡоралдар ҡулланған. Шулай уҡ ҡабырсаҡтарҙан эшләнгән биҙәүестәр табылған. Аруба индейҙәре мәмерйәләрҙә (Фонтейн, Гвадарикири һ. б.) ҡая таштарына геометрик фигуралар эсенә кеше йәки хайуандар һүрәттәре төшөргән. Мәмерйәләр изге урын булараҡ хеҙмәт иткән, һәм торлаҡ итеп файҙаланвлмаған, тип фараз ителә[11].

XIV быуатта Арубаны карибтар баҫып алған.

Утрауҙы колонизациялау[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Алонсо де Охеда

Нидерланд Ел аҫты Антиль утрауҙарын испандар 1499 йылда асҡан. Тарихсылар уларҙың тәүге асыусы Алонсо де Охедамы әллә Америго Веспуччимы тигән һорау буйынса дөйөм һығымтаға килмәгән. Рәсемдәренә һәм карталарына ҡарағанда, Охеда Кюрасао һәм Бонайр утрауҙарында булған, әммә Арубала түгел. Бәлки, Аруба утрауы бер нисә йылға һуңыраҡ разведка экспедицияларының береһендә асылғандыр.

Испандар, урындағы халыҡ уларҙан буйға оҙонораҡ булғанлыҡтан, утрауҙарҙы «Гиганттар утрауҙары» (Islas de los Gigantes) тип атаған. Ел аҫты утрауҙарының икенсе атамаһы «файҙаһыҙ утрауҙар» (islas inutiles) булған, сөнки уларҙа алтын һәм көмөш табылмаған, ә һуңынан улар ауыл хужалығы өсөн дә яраҡһыҙ булып сыҡҡан. Моғайын, «inutiles» хәҙерге «Антилы» атамаһы килеп сыҡҡандыр[12].

1513 йылда испандар Санто-Доминголағы баҡыр рудниктарында эшләү өсөн Аруба (шулай уҡ башҡа Ел аҫты утрауҙары) халҡын һөргөнгә ебәргән, унда улар ҡаты иҙеү һөҙөмтәһендә төрлө ауырыуҙарҙан һәләк булған. Утрауҙа бер кеше лә ҡалмай, әммә унда ҡитғанан күсеп киләләр, һуңынан испандар килә. Испандар утрауҙа бер ҙур ауыл округында аттар, ишәктәр, һыйырҙар, сусҡалар, һарыҡ һәм кәзәләр иркен йөрөгән «ранчо» булдыра. Индейҙәр уларҙың малын ҡараусы һәм хеҙмәтсе сифатында эшләгән[12].

1634 йылда голландтар, Һикһән йыллыҡ һуғышта Испания флотына ҡаршы операцияларҙа база итеп ҡулланыу өсөн, Кюрасао утрауын яулай. 1636 йылда голландтар, күрше утрауҙарҙан испандарҙың һөжүме булмаһын өсөн, Аруба менән Бонайрены баҫып алған. Голландияның Вест-Һиндостан компанияһы (ВИК) Ел аҫты утрауҙарын ауыл хужалығы колониялары сифатында үҫтерә башлаған. Атап әйткәндә, Арубала улар аттар һәм кәзәләр үрсетә башлаған. Утрауҙа кәзәләр һаны ныҡ күбәйгән, һәм Арубаны «кәзә утрауы» (geiteneiland) тип тә атағандар. Шулай уҡ «Бразилия ағасы» (Brazielhout) ҡырҡылған, ул ҡыҙыл буяу өсөн төп компонент сифатында Амстердамға сығарылған[12].

Аруба менән аҡ тәнле бер нисә кеше ярҙам иткән командир идара иткән. Утрауҙа индейҙәр генә йәшәгән, улар мал ҡараған һәм һатыу өсөн ағас ҡырҡҡан. Улар сағыштырмаса ирекле йәшәгән, сөнки ВИК индей булмаған халыҡтарға ауылдар төҙөүҙе тыйған. Был күрһәтмә Саванетала йәшәгән ВИК һалдаттарына һәм уларҙың хеҙмәтселәренә ҡағылмаған. Индейҙәр утрауҙың төньяҡ-көнсығышында Альто-Виста (унда индейҙәр өсөн тәүге католик сиркәүе төҙөлә) менән Серая Кристель менән Хушидибана араһында йәшәй. 1806 йылда 141 индей ғаиләһенә 60 аҡ тәнле кеше тура килгән. 1770 йылдан һуң ғына сикләнгән күләмдә утрауға ҡара ҡолдарҙы килтерә башлағандар[12].

Аруба 1815 йылда. Р. Б. Ллойдтың картинаһы. Утрау инглиз осоронда

Голландия менән Британия араһындағы күп һанлы һуғыштар ҙа Арубала сағылыш тапмай ҡалмаған. Уны инглиздәр 1799-1802 һәм 1806-1816 йылдарҙа баҫып алған, һуңынан голландтар был ерҙәрҙе йәнә үҙҙәренә кире ҡайтарған. 1816 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, Арубала йәшәгән 1732 кешенең 564-е индейҙәр, халыҡтың күбеһе католик булған. XVIII быуат аҙағында, Ораньестадтағы Аттар ҡултығы (Paardenbaai) Кюрасао һәм Венесуэланың ҡитға өлөшө араһындағы күсереп тейәү пункты ( перевалочный пункт) итеп файҙаланылған осорҙан утрауҙы ғәмәлдә колониялаштырыу башлана[12].

1824 йылда Роой-Флуйтта Виллем Расмийн исемле малай осраҡлы рәүештә алтын таба, унан һуң утрауға Кантцлаар колонияһы губернаторы килә һәм Беренсе бөтә донъя һуғышы осоронда алтынды сығарыу туҡтатыла[13].

1845 йылда Аруба, Бонайре, Саба, Синт-Эстатиус һәм Синт-Маартен (Изге Мартин утрауының Нидерланд өлөшө) утрауҙары ингән Кюрасао колонияһы ойошторола. 1863 йылда ҡоллоҡ бөтөрөлә, һәм Арубала 496 ҡол ирекле булып китә[14].

XIX быуат уртаһында Арубала командир Ян Хеленус Фергюсон (1866-1871) ҡарамағында алоэ үҫтерә башлайҙар, һәм Аруба башлыса Нью-Йорк, Гамбург һәм Лондонға сығарылған алоин резинаһы менән тәьмин итеүселәрҙең береһенә әүерелә. Ул ваҡытта етештереүҙең 90 %-ы Арубаға тура килгән Антиль утрауҙарындағы резинаны «кюрасао резинаһы» тип атағандар. Ул донъяла иң сифатлы һәм ҡиммәте резина була һәм нефть эшкәртеү тармағы үҫтерелә башланғанға тиклем Арубаның төп килем сығанағына әйләнә[15].

1874 йылда Уотерс Гравенхорст утрауҙа фосфат ятҡылыҡтарын таба. 1879 йылда уны сығарыу менән шөғөлләнгән бик ҙур Aruba Phosphaat Maatschappij (APM) компанияһы ойошторола, бының өсөн Кюрасао һәм Бонайре эшселәре, шулай уҡ итальян эшселәре йәлеп ителә. Фосфат сығарыу Синт-Николас ҡасабаһы үҫешенә килтерә. АРМ, 1914 йылға тиклем, утрауҙағы бөтә ятҡылыҡтарҙың запасы бөткәнгә тиклем, эшләй. Хәҙер компания ябыҡ[16].

Иң яңы осор[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

1920-се йылдарҙа утрауҙа нефть эраһы башлана, шуның арҡаһында утрауҙың иҡтисады нығый. 1924 йылда утрауҙы артабан Венесуэла нефтен транспортлау өсөн файҙалана башлайҙар, һуңынан утрауҙа «Лаго» һәм «Arend Petroleum Maatschappij» («Eagle» инглиз атамаһы менән билдәле «Орёл нефть компанияһы») нефть эшкәртеү заводтары төҙөлә[17].

Икенсе донъя һуғышы йылдарында, бында ул осорҙағы иң ҙур нефть эшкәртеү заводтарының береһе урынлашҡанлыҡтан, Аруба союздаштар өсөн бик мөһим роль уйнаған. «Лаго» яғыулығын союздаштарҙың һауа ғәскәрҙәре файҙаланған, шуның өсөн американдарҙың утрауҙағы кораблдәре немецтарҙың торпеда һөжүменә дусар ителгән. 1939 йылда утрауҙың көнсығыш өлөшөндә, иң бейек Хуана-Морто нөктәһендә һауанан һөжүм итеүҙән һаҡланыу өсөн оборона һыҙығы ойошторола[18].

Ул йылдарҙа Арубаға немец суднолары йыш килеп йөрөй торғайны. Әммә, Германия Нидерландҡа һөжүм иткәс, Аруба яры буйында якорҙа «Антилла» немец карабы ғына торған, һәм уны ғәскәр уратып алғанлыҡтан, экипаж кәмәләргә ултырғас, капитан карапты яндыра. «Антилла» экипажы әсирлеккә алына, ә һуңынан утрауҙа булған немецтар менән бергә, Бонайре утрауына оҙатыла. 1940 йылдың 10 майында утрауға Аруба оборонаһында ярҙам итеү өсөн 180 француз һалдаты килеп төшә, 1940 йылдың июлендә уларҙы инглиз һәм шотланд ғәскәрҙәре алмаштыра. 1943 йылдың аҙағында, Бөйөк Британия һуғышҡа ҡушылғас, утрауға Америка һалдаттары, ауыр бомбардировщиктар килә башлай, бының өсөн королева Беатрикс исемендәге Дакота аэропортына реконструкция үткәрергә тура килә[18].

1942 йылдың 16 февралендә төндә Аруба U-156 немец субмаринаһының ҙур һөжүменә дусар була, ул бер нисә карапты батыра һыу баҫа, һуңынан «Лаго»ға һөжүм итә. Немец экипажының хатаһы ғына заводты тулыһынса емерелеүҙән ҡотҡара, сөнки торпеда маҡсатҡа ирешмәй һәм заводҡа ҙур булмаған пушкаларҙан ата. Икенсе көндө маҡсатына өлгәшмәгән торпеда пляжда табыла, уны зарарһыҙландырырға маташҡанда дүрт голланд һалдаты һәләк була. 1944 йылда немецтар утрау янындағы бер нисә карапты ҡайтанан торпедалай[18].

Ораньестадта парламент бинаһы янында Ян Хендрик Альбертҡа «Хенни» һәйкәле

1947 йылда Хенни (Ян Хендрик Альберт) Кюрасао колонияһынан айырылырға теләүе тураһында 2147 Аруба кешеһенең ҡултамғаһы менән Нидерланд петицияһын ойоштора. 1948 йылда Гаагала ошо мәсьәлә буйынса конференция үтте, Шон А (Корнелис Альберт) Эман (Хенни Эмандың улы) ҡатнашты һәм унда Арубаның бойондороҡһоҙлоғо мөмкин тигән тәҡдим менән сығыш яһаны. Әммә был тәҡдимдәр тормошҡа ашырылманы[19].

1953 йылда «Eagle» нефть эшкәртеү компанияһы утрауҙа үҙ эшмәкәрлеген туҡтата[14]. 1954 йылда биш утрау (Аруба, Бонайре, Кюрасао, Синт-Маартен һәм Саба) Нидерланд Антиль утрауҙары сиктәрендә үҙидаралыҡ менән башлай[20].

1973 йылда утрауҙа референдум үтте, унда халыҡтың күпселеге илдең Нидерланд Короллеге сиктәрендә Крус Бетико (Гильберто Ф.) етәкселегендәге МЕР партияһы тәҡдим иткән бойондороҡһоҙлоҡ статусын алыуын өҫтөн күрҙе. Яҡшы ҡарсыға. 1976 йылдың ғинуарында, Нидерланд хөкүмәте Арубаға бындай статус биреүҙе кире ҡаға башлағас, Бетико Крус, Аруба бер яҡлы тәртиптә 1981 йылдың мартында бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итәсәк, тип янай. 1976 йылдың 18 мартында милли үҙаңды көсәйтеү өсөн милли флаг һәм гимн ҡабул ителә, ә Бетико Крусты уның үлеменә тиклем «Арубаны азат итеүсе» тип йөрөтә башлайҙар. 1977 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн референдумда Аруба халҡының 82 %-ы тауыш бирә[21].

1981 йылда Нидерландта сираттағы конференция барышында Аруба 1996 йылдың ғинуарында, 1986 йылдың 1 ғинуарынан башлап ун йыл дауам иткән күсеү осоронан һуң, Нидерланд Антиль утрауҙарынан бойондороҡһоҙлоҡ аласаҡ, тип ҡарар ителә[21].

Арубаның тәүге премьер-министры - Хенни Эман (Арубаның бойондороҡһоҙлоғо өсөн көрәшкән Хенни Эмандың ейәне) ошо статус сиктәрендә беренсе. Ул шунда уҡ «Лаго» нефть эшкәртеү заводын ябыу кеүек ҡатмарлы мәсьәлә менән осрашты, шул сәбәпле илдә эшһеҙлек 20 %-ҡа етте. Нидерландтың финанс ярҙамы менән ул, туристик йүнәлеште үҫтереп, иҡтисадты диверсификациялай алды. 10 мең яңы эш урыны булдырылды, яңы ҡунаҡханалар төҙөлдө. 1980-се йылдар аҙағында Арубаның Үҙәк банкы ойошторола, үҙ валютаһы индерелә, Аруба университетына нигеҙ һалына. 1990 йылда яңы нефть компанияһы (Coastal Aruba Refinery Company) «Лаго» заводында яңынан эш башланы[22].

Уҙған тиҫтә йылдарҙағы бөтә тырышлыҡтарға ҡарамаҫтан, Аруба ахыр сиктә бойондороҡһоҙлоҡ ала алмай, илдең унан баш тартыуы донъялағы бик һирәк осраған прецеденттарҙың береһе була. 1996 йылдың 1 ғинуарында Арубаның бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү тураһындағы килешеү 1990 йылда Нидерланд хөкүмәте Аруба хөкүмәте һорауы буйынса (илдә был ниәткә ҡаршы тороусылар артҡанлыҡтан) ғәмәлдән сығара[21]. 1989 йылда Аруба премьер-министры итеп Нельсон Орландо Одубер һайлана, 1994 йылда - йәнә Хенни Эман, һуңынан 2001 йылда премьер урынына йәнә Одубер ҡайта.

Сәйәси ҡоролошо[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Конституцияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Аруба Конституцияһы 1985 йылдың 9 авгусында (19 августа нидерланд телендә иғлан ителгән) парламентта был ваҡытҡа бирелгән барлыҡ сәйәси партиялар тарафынан ҡабул ителә. Уға ярашлы Аруба Нидерланд Короллегенең өс ағзанан: Голландиянан, Арубанан һәм Нидерландияның Антиль утрауҙарынан торған автономиялы дәүләт-ағзаһына әүерелә. Нидерланд Короллеге компетенцияһы рамлы Конституция - Нидерланд Короллеге хартияһы менән билдәләнгән.

2010 йылдың 10 октябренән һуң Нидерланд Антиль утрауҙары бөтөрөлә, шул уҡ ваҡытта, Нидерландтар менән Нидерландтың Бонайре, Саба һәм Синт-Эстатиус утрауҙары араһында төҙөлгән килешеү шарттары буйынса, (Нидерланд Короллеге составында status aparte байтаҡ автономия алған үҙидара итеүсе дәүләт Аруба кеүек үк статусҡа эйә була. Нидерланд Хөкүмәте был дәүләт берәмектәренең оборонаһын һәм тышҡы сәйәсәтен үҙ өҫтөнә алды.

Башҡарма власы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Аруба башлығы - утрауҙа губернатор булып торған Нидерланд короле. Губернаторҙы Аруба Министрҙар советы тәҡдиме буйынса король тәғәйенләй. Губернатор вәкәләтлегенең ваҡыты - 6 йыл. Башҡарма власть 7 ағзанан торған Министрҙар советынан тора һәм парламентҡа отчёт бирә. Премьер-министр Министрҙар Советы башлығы булып тора[20].

Закон сығарыу власы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Аруба парламенты

Аруба парламенты 21 депутаттан тора, улар күп партиялы система нигеҙендә дүрт йыл һайын һайлана[20].

Суд власы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Беренсе инстанциялағы судтарҙың бөтә судьялары (Gerecht in Eerste Aanleg) Нидерланд Короле тарафынан ғүмерлеккә ғәмәлдә булыу ваҡытына тәғәйенләнә һәм тәғәйенләнеү өсөн 6 йыллыҡ махсус әҙерлек үтергә тейеш.

Суд процесында Арубаның беренсе инстанциялағы судының бер судьяһы ҡатнаша. Бөтә апелляцияларҙы ла Нидерландтың Антиль утрауҙары һәм Аруба апелляция суды (Gemeenschappelijk Hof van Justitie voor de Nederlandse Antillen en Aruba) судьялары ҡарай. Артабанғы апелляциялар Гаагалағы Нидерландтың Юғары судында (Hoge Raad der Nederlanden) ҡарала. Юғары суд ҡарарҙары мотлаҡ түгел, ләкин түбәнге инстанция судтары уларҙы үтәргә тырыша[23].

Административ бүленеше[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Аруба административ-территориаль берәмеге юҡ. Ил халыҡ иҫәбен алыуҙың 8 төбәгенә бүленә (Ноорд/Танки-Леендерт, Көнсығыш Ораньестад, Көнбайыш Ораньестад, Парадера, Төньяҡ Синт-Николас, Көньяҡ Синт-Николас, Санта-Крус, Саванета). Әммә улар ниндәй ҙә булһа административ функция үтәмәй һәм халыҡ иҫәбен алыу уңайлы булһын өсөн генә файҙаланыла[24].

Сәйәси партиялары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Арубала тәүге сәйәси партиялар, Икенсе бөтә донъя һуғышы осоронда утрауҙа үҙидара үҫешә башлағас, барлыҡҡа килгән. Беренсе партия булып оҙаҡ ваҡыт Кюрасаоның Демократик партияһы составына ингән Арубаның Халыҡ партияһы тора. Тағы ла бер боронғо партия - Арубаның патриотик партияһы, ул 1944-1969 йылдарҙа Нидерландтың Антиль утрауҙарында төп сәйәси көс булып торған. 1971 йылда Халыҡ һайлау хәрәкәте ойошторола, ул Нидерланд Антилдары Арубаның айырылыуы һәм артабан тулыһынса бойондороҡһоҙлоғо өсөн көрәшә. 1981 йылда ул Нидерланд Антилдары составынан сыға, һуңынан һөйләшеүҙәр алып барыла, һөҙөмтәлә 1983 йылда Нидерланд, Нидерланд Антиль утрауҙары һәм Аруба араһында килешеү төҙөлә, уға ярашлы Аруба айырым статусҡа эйә була[25].

Хәҙерге ваҡытта илдә бер нисә сәйәси партия эшләй, уларҙың һигеҙе 2009 йылғы һайлауҙарҙа ҡатнашты:

  • Арубаның халыҡ партияһы (Arubaanse Volks Partij, AVP) — парламентта 12 урын,
  • Халыҡ һайлау хәрәкәте (Movimiento Electoral di Pueblo, MEP) — 8 урын,
  • Ысын демократия (Democracia Real, DR) - 1 урын (Кариб демократик союзы ағзаһы),
  • Арубаның патриотик хәрәкәте (Movimiento Patriotico Arubano, MPA),
  • Һайлау демократияһы селтәре (Red Electoral Democratico, RED),
  • Арубаның патриотик хәрәкәте (Partido Patriotico Arubano, PPA),
  • Берләшкән христиандар Арубаның потенциалын көсәйтеү өсөн (Cristiannan Uni Reforzando Potencial di Aruba),
  • Бойондороҡһоҙ социаль хәрәкәт/Арубаның Либераль ойошмаһы (Movimento Social Independiente/Organisacion Liberal Arubiano).

Ҡораллы көстәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Арубаның үҙенең даими ҡораллы көстәре юҡ. Аруба оборонаһы Нидерланд компетенцияһында. Нидерландтың Антиль утрауҙарында һәм Арубала меңдән ашыу кешенән торған нидерланд хәрби контингенты бар[26]. Хәрби хеҙмәткә яраҡлы 16-49 йәшлек ир-егеттәр һаны 16 278 тәшкил итә (2005 йылғы баһа)[27]. Шулай уҡ яҡынса бер взвод күләмендә урындағы Arubaanse Militie (ARUMIL) көс бүлексәһе эшләй.

Тышҡы сәйәсәте[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Арубаның тышҡы сәйәсәте өсөн Нидерландтың Сит ил эштәре министрлығы һәм Нидерланд Антиль утрауҙары һәм Арубаһының Тышҡы эштәр департаменты яуап бирә[28].

Аруба Кариб берләшмәһе (күҙәтеүсе сифатында), Халыҡ-ара хеҙмәт ойошмаһы (МОТ), Халыҡ-ара валюта фонды (МВФ), Интерпол, Халыҡ-ара олимпия комитеты (МОК), ПРофсоюздарҙың халыҡ-ара конфедерацияһы (МКП), ЮНЕСКО (ассоциацияланған ағза), Бөөтә донъя туристар ойошмаһы (ЮНВТО) (ассоциацияланған ағза), Бөтә Рәсәй халыҡ-ара почта союзы (ВПС), Бөтә донъя метеорология ойошмаһы (ВМО) ағзаһы булып тора[27].

Халҡы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Демографияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

2020 йылға Аруба халҡының йәш-енес буйынса пирамидаһы

Аруба халҡы сығышы менән Венесуэланың испан һәм индейҙәр булған сыбар халыҡтан, ситтән килгән голландтарҙан һәм башҡа аҙ һанлы милләт вәкилдәренән (итальяндар, йәһүдтәр һәм башҡалар) торған. Халыҡтың дөйөм һаны (2020) 119 428 кеше тәшкил итә, халыҡтың тығыҙлығы - 663,48 кеше//км²[26]. Халыҡтың күпселек өлөшөн венесуэлалыларға яҡын һәм индей, европалы һәм аҙ һанлы негрҙарҙан килеп сыҡҡан этник арубалылар тәшкил итә. Европа милләттәре араһында (испандарҙан тыш) - нидерландтар һәм португалдар. Азиянан сыҡҡан кешеләр сүриә-ливанлыларҙан, ҡытайҙарҙан, индонезийҙарҙан һәм филиппиндарҙан, шулай уҡ аҙ һанлы йәһүдтәрҙән тора. Шулай уҡ утрауҙа Кариб диңгеҙе, Көньяҡ Америка (айырыуса Венесуэла) һәм Европаның башҡа утрауҙарынан сыҡҡан кешеләр йәшәй. Эмиграция ҙур түгел һәм күпселеге этник аруба булмағандарҙан тора[29].

Халыҡтың яртыһы тиерлек ҡалаларҙа йәшәй - 43,7 %, ауыл ерендә - 56,3 %. Енси киҫелештә ҡатын-ҡыҙҙарҙың ир-егеттәрҙән өҫтөнлөк итеүе күҙәтелә (52,28 % һәм 47,72 %). 14 йәшкә тиклемгеләр төркөмөнә ил халҡының 17,55 %-ы ҡарай, 15-24 йәшлектәр - 12,06 %, 25-54 йәшлектәр - 40,54 %, 55-64 йәшлектәр - 14,79 %, 65 йәштән өлкәндәр - 15,05 %. Ғүмер оҙонлоғо (2020) - ир-егеттәр өсөн 74,4 йәш һәм ҡатын-ҡыҙҙар өсөн — 80,7[26].

Тыуым 1000 кешегә 12,1, үлем - 8,7 (2020) тәшкил итә. Тәбиғи үҫеш 1000 кешегә 7,5 тәшкил итә, никахтар һәм айырылышыуҙар һаны (2005) 1000 кешегә — 5,76 һәм 4,4 тәшкил итә[26].

Дине[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Альто-Вистала Арубаның беренсе сиркәүе

Халыҡтың 80,8 % - Рим-католик сиркәүенә, 7,8 % самаһы протестанттарға ҡарай. Шулай уҡ 11,4 % - индуизм, ислам, конфуцианлыҡ һәм иудаизм яҡлылар осрай[30].

1750 йылда Испания миссионеры Доминго Антонио Сильвестр нигеҙ һалған Альто-Висталағы сиркәү Арубала һәм бөтә Кариб утрауҙарында төҙөлгән тәүге католик сиркәү булып тора. Һуңынан сиркәү 1816 йылда ябыла, емертелә һәм 1952 йылда яңынан тергеҙелә[31]. Утрауҙағы икенсе төп дини ҡоролма - Изге Анна сиркәүе.

Телдәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Нидерланд һәм папьяменто (Испания һәм португал телдәренең креоль ҡатышмаһы) рәсми телдәр булып тора. Айырыуса папьяменто теле киң таралған, унда халыҡтың 66,3 % аралаша[27], ҡалғандары — инглиз, испан һәм нидерланд телдәрендә һөйләшә[32].

Арубала папьяментоны киң ҡулланыу тураһындағы тәүге мәғлүмәттәр Кюрасаоның рәсми документтарында осрай. XIX быуат уртаһынан папьяменто сиркәүҙәрҙә псалтырҙар һәм мәктәп дәреслектәре яҙғанда киң тарала башлай. 1871 йылда тәүге тапҡыр был телдә Civilisado атамалы гәзит сыға. Ул ваҡытта паппьяменто уҡытыу теле лә була алған, ләкин нидерланд етәкселеге бөтә уҡытыу ҙа нидерланд телендә алып барылырға тейеш тип ҡарар итә. Шулай итеп, папьяменто 300 йыл буйына арубалыларҙың туған теле булып торһа ла, рәсми тел статусы уға 2003 йылдың 19 мартында ғына бирелде[33].

Иҡтисады[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Арубаның сауҙа компанияһы

2005 йылғы баһалауҙарға ярашлы, илдең тулайым эске продукты (һатып алыу һәләте паритеты буйынса) 2,258 миллиард АҠШ доллары тәшкил итте, был йән башына 21 800 АҠШ долларына тиң. 2002 йылдағы хеҙмәтләндереү секторы мәғлүмәттәре буйынса - тулайым эске продукттың төп компоненты (66,3 %), артабан сәнәғәт (33,3 %), ауыл хужалығы (0,4 %). Арубаның эшкә һәләтле халҡы 41 500 кеше тип баһалана. Эшһеҙлек кимәле 6,9 % тәшкил итә (2005)[27].

Аруба милли иҡтисадының төп тармаҡтары булып туризм, банк өлкәһе, нефть эшкәртеү һәм һаҡлау тора. Һуңғы тиҫтә йылда туризмдың ныҡ үҫешеүе хеҙмәтләндереүҙәрҙең һәм инфраструктураның даими үҫеше менән бәйле. Банк хеҙмәттәренең үҫеше хөкүмәттең офшор сәйәсәте менән бәйле. Уның һөҙөмтәһендә утрауҙа күпләп офшор банкылары теркәлә һәм эшләй, шулай итеп Аруба офшор финанс үҙәктәренең береһенә әйләнә. Арубаның үҙәк банкы Халыҡ-ара финанс үҙәктәренең банк күҙәтеү органдарының офшор төркөмөнә инә. Шулай уҡ төҙөлөш үҫешә - ҡунаҡханаларҙа урындар һаны 1985 йыл кимәленән 5 тапҡырға күберәк. Нефть сәнәғәте 1993 йылда тергеҙелә[27].

Туризм[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Туристик тармаҡты үҫтереү тураһында ҡарар 1985 йылда нефть эшкәртеү заводы ябылыуға бәйле көрсөк ваҡытында ҡабул ителде. Алдараҡ илдә 2000 самаһы турист булып китһә, 1996 йылда 7103 кеше булған[34]. Хәҙерге ваҡытта илгә йыл һайын 1,5 миллион турист килә, шуларҙың 75 %-ы - Америка Ҡушма Штаттарынан, ҡунаҡханаларҙа урындар һаны 1985 йыл кимәленән 5 тапҡырға артып китә, шул уҡ ваҡытта туристик инфраструктура төҙөлөшө дауам итә[27].

Дайвинг, виндсёрфинг һәм Кариб диңгеҙенең бөтә экзотик тереклеген күреү мөмкинлеген биргән мәрйен рифтарына һыу аҫты экскурсиялары Арубала туристар өсөн төп күңел асыу саралары булып тора.

Арубаның иң яҡшы пляждары - Араши, Друиф һәм Хадикурари. Друиф Кариб диңгеҙе яры буйында иң таҙа ял итеү зонаһы тип иҫәпләнә. Туристарға Беби-Бич пляжы оҡшай. Дөйөм алғанда, Арубала 40-тан ашыу пляж иҫәпләнә.

Утрауҙың ял итеү зоналары һыу буйында йөрөргә яратҡан алһыу фламинго һәм ҡомо менән дан тота, ул хатта иң эҫе көндәрҙә лә аяҡтарҙы яндырмай.

Урындағы фестивалдәр туристик ялдың төп үҙенсәлеге булып иҫәпләнә.

Арубала Европа аш-һыуы, әммә ул урындағы аҙыҡ-түлек итеп үҙгәртелгән. Шуға күрә билдәле ризыҡҡа йыш ҡына ғәҙәти булмаған соус биреүҙәре бик мөмкин.

Ауыл хужалығы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Утрауҙың ҡаяташлы ере, ярлы тупрағы һәм ҡоро тропик климат дөйөм алғанда ауыл хужалығы үҫешенә уңайлы шарттарға эйә түгел. XVIII быуатта утрау ранчо сифатында файҙаланылған, әммә был файҙаһыҙ булып сыҡҡан. Арубала ерҙең 7 %-ы ғына ауыл хужалығында файҙаланыла, ауыл хужалығына эшсе көстәрҙең 0,6 %-ы ғына йәлеп ителгән[35].

Алоэ төп ауыл хужалығы продукты булып тора. Утрауҙа уны культивациялау XIX быуаттың аҙағында уҡ башланған. Арубан алоэһы алоин миҡдарының юғары булыуы (уртаса донъя алоэһының 15 %-ы урынына 22 %) арҡаһында билдәле. Утрауҙа нефть эшкәртеү тармағы асылыу менән алоэ производствоһы икенсе планға күсә һәм Икенсе донъя һуғышынан һуң яңынан тергеҙелә - 1949 йылда Кейси Эман утрауҙа беренсе Aruba Aloe Products Company тип аталған алоэ фабрикаһына нигеҙ һала. Шуға күрә 1951 йылда Аруба донъяла алоэ етештереү күләменең 30 %-ын етештерә[15].

Транспорты һәм коммуникациялары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Королева Беатрикс исемендәге Халыҡ-ара аэропорт

Утрауҙа тимер юлдар юҡ. Автомобиль юлдарының оҙонлоғо (1995) 800 км, шуның 64 % — ҡаты япмалы. Еңел автомобилдәр һаны 49 521, йөк автомобилдәре һәм 1207 автобус (2005)[26].

2013 йылдың февралендә Ораньестадта ҡала үҙәген диңгеҙ вокзалы менән тоташтырыусы трамвай линияһы асылды[36]. Трамвай тулыһынса ҡояш энергияһында эшләй.

Королева Беатрикс исемендәге Халыҡ-ара аэропорт Ораньестад янында урынлашҡан һәм көн һайын Америка Ҡушма Штаттарының төрлө ҡалаларынан (Майами, Чикаго, Вашингтон, Нью-Йорк, Бостон), Пуэрто-Рико (Сан-Хуан), Канаданан һәм Көньяҡ Американан, башҡа илдәрҙән авиарейстар ҡабул итә. Аэропорт мәғлүмәттәренә ярашлы, 2005 йылда аэропортта 1,7 миллион пассажир туҡталған, шуларҙың 61%-ы — Америка Ҡушма Штаттарынан.

Арубаның 1000 кешеһенә 397 стационар телефон (2002, бөтәһе 37 мең), 1002 кеҫә телефоны[37] (2006, бөтәһе 105,7 мең)[27], 218 телевизор (2001, бөтәһе 20 мең), Интернет селтәренән 257 ҡулланыусы (2002, бөтәһе 24 мең) тура килә[26].

Тышҡы иҡтисади мөнәсәбәттәр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Импорт (2005) 4253 миллион АҠШ доллары[38]: сей нефть (77,6 %), электр һәм электр булмаған машина ҡорамалдары (4,1 %), аҙыҡ-түлек (2,3 %). Импорттың төп йүнәлештәре: Америка Ҡушма Штаттары (60,4 %), Нидерланд (11,7 %), Венесуэла (2,8 %), Нидерланд Антиль утрауҙары (2,8 %)[26]

Экспорт (2005) 4374 млн доллар[38]: эшкәртелгән нефть (99,4 %), башҡа төрлө (0,6 %). Экспорттың төп йүнәлештәре: Америка Ҡушма Штаттары (48,5 %), Нидерланд Антиль утрауҙары (21,3 %), Нидерланд (15,4 %), Венесуэла (4,1 %)[26].

Валютаһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Арубаның валютаһы — аруба флорины (валюталар билдәһе: Afl.; ISO 4217-код: AWG), ул 1986 йылда, нидерландтарҙың антиль гульденын алмаштырып, әйләнешкә индерелә[39]. Валюта гульдендан алынған курс буйынса — 1 АҠШ долларына 1,79 флорин беркетелгән. 1986 йылда 5, 10, 25 һәм 50 цент, 1 һәм 2½ флоринлы тәңкәләр, 5, 10, 25, 50 һәм 100 флорин номиналлы банкноталар әйләнешкә индерелә. 2005 йылда 5 флоринлы банкнота тәңкәләр менән алмаштырыла, ә 2½ флорин тәңкәне сығарыу туҡтатыла. Бөтә тәңкәләр, баҡыр һәм башҡа металдар иретмәһенән һуғылған 5 флориндан тыш, никелле ҡоростан һуғылған.

Социаль өлкә[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Мәғарифы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Арубаның белем биреү системаһы нидерланд системаһынан күпте үҙләштергән һәм бөтә кимәлдәрҙә уҡытыуҙы тәьмин итә. Хөкүмәт, шәхси мәктәптәрҙән тыш, милли мәғарифтың бөтә системаһын финанслай.[40] Башланғыс баҫҡыста 6-12 йәшлек балалар уҡый. Илдә йәмғеһе 37 башланғыс мәктәп бар, уларҙа 9806 уҡыусы белем ала (2004—2005)[26].

Утрауҙағы урта мәктәптәр 12-17 йәшлек балаларҙы артабан уҡытыуға әҙерләү буйынса, шул иҫәптән техник белем биреү, университет алды әҙерлеге, иҡтисади белем биреү һәм башҡалар һымаҡ ҙур мөмкинлектәр бирә. 12 мәктәптә 7067 уҡыусы белем ала (2004—2005)[26].

Аруба университеты һәм Уҡытыусылар әҙерләү колледжы юғары белем бирә[40]. Аруба университеты хоҡуҡ, финанс һәм иҡтисад фәндәре, ҡунаҡсыллыҡ һәм туризм менеджменты факультеттарында белгестәр әҙерләй[41]. Арубала һөнәр һайлау сикләнгән булыу сәбәпле, күп студенттар Европа, Төньяҡ һәм Көньяҡ Америка юғары уҡыу йорттарында белем ала[42].

Һаулыҡ һаҡлау[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Утрауҙа төрлө ауырыуҙарҙы иҫкәртеү һәм дауалауҙы тәьмин итеүсе Аруба һаулыҡ һаҡлау департаменты, шулай уҡ диагностикалау ҡорамалдары, кәрәкле инструменттар һәм хеҙмәткәрҙәрҙең квалификациялы штаты менән тәьмин ителгән Йәмәғәт сәләмәтлеге лабораторияһы эшләй[43].

Илдә 144 табип (699 кешегә — 1) һәм 310 койка-урын (330 кешегә — 1) (2005) бар.[26] 1976 йылда нигеҙ һалынған 280 койка-урынлыҡ Горацио Одубер дауаханаһы иң ҙур дауахана булып һанала, унда 20-нән ашыу йүнәлеш буйынса медицина хеҙмәттәре күрһәтелә[44].

Мәҙәниәте һәм сәнғәте[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Әҙәбиәте[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Балалар өсөн шиғриәт һәм балалар әҙәбиәте кеүек әҙәбиәт йүнәлештәре үҫеш алған. 1980-се йылдарҙа Аруба яҙыусылары романдарын, пьесаларын һәм шиғриәтен Charuba нәшриәт йорто баҫтырған. Әлеге ваҡытта бик аҙ сифатлы әҫәрҙәр баҫыла, авторҙарҙың күбеһе үҙ хеҙмәттәрен үҙҙәре баҫтыра. Charuba нәшриәт йортон тергеҙергә ынтылдыҡ, әммә ул уңышһыҙ тамамланды[14].

Һынлы сәнғәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Арубаның пейзаждары бик күп профессиональ рәссамдар өсөн илһам сығанағы булып хеҙмәт итә. Арубала һынлы сәнғәт төрө булараҡ портрет киң таралыу алмаған. Скульптураның һәм өс үлсәүле графиканың популярлығы артҡан. График студияларҙың күбеһе 1988 йылғы иҡтисади үҫештән һуң барлыҡҡа килгән. Рәссамдарҙың күбеһе һөнәрҙәре буйынса коммерция дизайнерҙары булып эшләй[14]. Иң билдәле рәссамдар — Ванесса Паулина, Осайра Муяле, Элвис Лопес, Густав Нуэль, Стан Кюйпери һәм башҡалар[45].

Башҡарыу сәнғәте[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Арубала бер нисә театр төркөмө эшләй, уларҙың иң боронғоһо һәм иң популяры — Mascaruba. Шулай уҡ Ораньестадта Cas di Cultura театры урынлашҡан. Урындағы мәҙәни һәм художестволы проекттарҙы (башлыса театр) Arte pro Arte (FARPA, «Сәнғәт сәнғәт өсөн» («Искусство для искусства»)) фонды үҫтерә. Арубаның бейеү фонды халыҡ-ара фестивалдәр һәм оҫтаханалар ойоштора. Йәштәрҙе уҡытыу өсөн бер нисә бейеү-балет мәктәбе эшләй. Утрауҙа йылына ике тапҡыр халыҡ-ара бейеү һәм театр фестивале ойошторола[14].

Музейҙары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Виллем III манараһы

Арубаның мәҙәни мираҫы менән тарихи, археологик һәм нумизматик музейҙарҙа танышырға мөмкин:

Арубаның тарихи музейына 1983 йылда Аруба Мәҙәниәт үҙәге (Cultureel Centrum van Aruba) нигеҙ һала, ул яңыртылған Виллем III манараһында урынлашҡан. Музейҙа утрауҙың тарихы менән танышырға мөмкин, ул испандар, һуңынан голландтар идараһы аҫтында булған[46].

Арубаның археологик музейы Ораньестадтағы Мәҙәниәт институты бинаһында урынлашҡан һәм унда утрауҙың европалылар килгәнгә тиклемге тарихын һүрәтләгән артефакттар — керамик һәм таш әйберҙәр, орнаменттар, ҡәберлектәрҙең фрагменттары һ. б. бар[47].

Арубаның нумизматик музейы 1981 йылда ойошторолған һәм донъяның 400 иленән 40 000 самаһы тәңкәне үҙ эсенә алған Марио Одорҙың шәхси коллекцияһын туплаған[48].

Байрамдары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дата Атамаһы[49]
1 ғинуар Яңы йыл
25 ғинуар Бетико Крус көнө
4 февраль Карнавал
18 март Милли гимн һәм флаг көнө
21 март Бөйөк йома
24 марта Яҡты дүшәмбе
30 апрель Королеваның тыуған көнө
1 май Хеҙмәт көнө
1 май Аллаһы тәғәләнең күккә олғашыуы
25 декабрь Раштыуа

Аш-һыуы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Урындағы аш-һыу урындағы колорит менән Европа йолаларының ғәжәйеп «ҡатнашмаһы»нан ғибәрәт. Бында индейҙарҙың төп аш-һыуы ҡалмаған тиерлек, сөнки утрауҙа тәбиғәт ресурстары ярлы булғанлыҡтан, аш-һыу урындағы булған аҙыҡ-түлекте тулы файҙалана, һәм күпселек европалылар өсөн ул ашарға яраҡһыҙ.

Әлеге ваҡытта Аруба аш-һыуын тәҡдим иткән күп һанлы ресторандар диңгеҙ, Кариб диңгеҙендә тереклек иткәнде ҡулланыу принцибына ҡоролған. Диңгеҙ ҡыҫалалары (креветки) һәм лангустар, омарҙар һәм тәрән һыу төбөндә үрсегән балыҡтар, төрлө ҡабырсаҡтар һәм ылымыҡтар - бына урындағы рецептарҙың нигеҙе. Өҫтәүенә (күп осраҡта ситтән килтерелгән) үҫемлек майы, йәшел тәмләткестәр һәм йәшелсә күп ҡушыла. Ит киңерәк ҡулланыла, башлыса голланд рецептары ҡулланыла.

Урындағы кухняның иң ҡыҙыҡлы продукттары - Сан-Николаус йәшел тәмләткестәре менән бешерелгән диңгеҙ ҡыҫалалары, ит, диңгеҙ ҡыҫалалары, балыҡ һәм «пастешис» тәмләткестәре ҡушылған ҙур булмаған бөйөрөктәр, «биттербал» ит тефтелдәре, «стоба» быҡтырылған һарыҡ бәрәсе ите, «кала» ноҡот борсағы ҡоймағы, «эрвтен-соеп» борсаҡ ашы, ит йә «пастечи» сырынан бәлештәр, «аякас» ит рулеты, «крокеши» балыҡ тефтелдәре, «сопи-ди-писка» балыҡ ашы, «туту» борсаҡ-ашлыҡ бутҡаһы, «кесио» карамеленән десерт, «пудин-ди-коко» кокос пудингы һәм «понш-крема» ром пуншы.[50]

Утрауҙа ситтән индерелгән алкоголь эсемлектәрҙең бөтә төрҙәре лә бар. Бында һыраның беренсе класлы сорттарын, шул иҫәптән лайыҡлы танылыу яулаған «Балаши» сортын етештерәләр.[51]

Киң мәғлүмәт саралары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Утрауҙа папьяменто, нидерланд һәм инглиз телдәрендә ваҡытлы баҫмалар баҫыла. Айырыуса киң таралған гәзиттәр — Diario Aruba, Awemainta (барыһы ла папьяменто телендә), Amigoe (нидерланд, инглиз), A.M. Digital, Aruba Today (икеһе лә инглиз телендә) һ. б. 1871 йылда папьяменто телендә Civilisado тигән беренсе гәзит донъя күрә[33].

Утрауҙа ATV һәм Tele Aruba тигән телевизион каналдары, шулай уҡ Radio Kelkboom, Hit 94, Magic 96.5 һәм Canal 90 радиостанциялары тапшырыуҙарын алып бара[52].

Спорты[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

1952—1984 йылдарҙа Аруба спортсылары Нидерланд Антиль утрауҙары составында йәйге Олимпия уйындарында, һуңынан 1988 йылдан — үҙ аллы делегация сифатында сығыш яһай. Әлегә тиклем Арубаның иҫәбендә бер генә олимпия миҙалы ла юҡ.

Арубаның футбол союзы (Arubaanse Voetbal Bond) 1988 йылдан бирле Халыҡ-ара футбол асоциацияһы (ФИФА) ағзаһы[53].

Иҫтәлекле урындары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

2005 йылда емерелгәнгә тиклем Тәбиғәт күпере

Утрауҙың иҫтәлекле урындарын тәбиғи һәм мәҙәни объекттарға бүлергә мөмкин. Тәбиғи иҫтәлекле урындарға Арикок милли паркы ҡарай, уның территорияһында утрауҙың иң бейек нөктәһе — Яманота, диңгеҙҙән ҡаялар менән айырылған тәбиғи бассейн[54], бер нисә мәмерйә урынлашҡан. Утрау символдарының береһе — Ойберг түбәһе. 2005 йылдың 2 сентябрендә емерелгән Тәбиғи күпер ҙә туристарҙа ҙур ҡыҙыҡһыныу уятҡан.

Арубаның һәйбәт һаҡланып ҡалған иң боронғо йорто (кунуку) Саванетала урынлашҡан. Уның яында ҙур булмаған Корал-Риф-Бич пляжы ла бар.

Ноорд ҡалаһы тарихи сиркәүҙәр — Ноордта урынлашҡан Изге Анна һәм ҡаланан төньяҡҡа табан бер нисә саҡрым алыҫлыҡтағы Альто-Виста менән билдәле. Ҡаланан алыҫ түгел Палм-Бич һәм Игл-Бич пляждары бар. Туристар утрауҙың төньяҡ-көнбайыш өлөшөндә урынлашҡан Калифорния маяғында ла була.

Ҡалала Нидерландта немец илбаҫарҙарына ҡаршы һуғышҡан һәм Гааганан алыҫ түгел ерҙә атып үлтерелгән Арубаның милли герой Экури Бойға һәйкәл ҡуйылған. 1947 йылда Аруба утрауында уны хәрби хөрмәт менән ерләгәндәр, ә 1987 йылда (үлгәндән һуң) ул «het Verzetsherdenkingskruis» миҙалы менән бүләкләнгән

Факттар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • 2005 йылдың 30 майында Арубаға сәфәрендә Маунтин-Брук юғары мәктәбен тамамлаусы Натали Энн Холлоуэй юғала. Уның юғалыуы Америка киң мәғлүмәт сараларында ҙур яңғыраш ала[55]. Уларҙың ҡайһы берҙәре хатта утрауға ҡарата бойкот ойоштороуға ла өндәй ине. Юғалтыуға ҡатнашы булыуҙа шик аҫтына алынған өс ирҙе ҡулға алалар, тикшереү 2007 йылдың аҙағына тиклем һуҙылған, ләкин ҡыҙ табылмай. Был хәл Арубаға туристар ағымының кәмеүенә килтерә[56].
  • Борис Акуниндың «Һыу планетаһы» «Планета Вода» (2015) китабының сюжеты Аруба утрауында башлана. Әҫәрҙең төп геройы Эраст Фандорин бында йәшәй, даими рәүештә субмаринала диңгеҙгә китә, бортында 20 тонна алтыны менән батҡан испан галеонын эҙләй[57].

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. ↑ Aruba 2011 йылдың 4 июнь көнөндә архивланған. from the CIA World Factbook
  2. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> билдәһе дөрөҫ түгел; АМ2010 төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  3. ↑ Население Арубы (2020) (недоступная ссылка). Дата обращения: 14 август 2020. Архивировано 4 июнь 2011 года. 2011 йылдың 4 июнь көнөндә архивланған.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Geological Origins of Aruba (билдәһеҙ) (недоступная ссылка). Archaelogical Museum Aruba. Дата обращения: 18 октябрь 2008. Архивировано 21 август 2011 года. 2010 йылдың 7 март көнөндә архивланған.
  5. ↑ 5,0 5,1 Aruba Weather (билдәһеҙ). Visitaruba.com. Дата обращения: 17 сентябрь 2008. 2011 йылдың 19 август көнөндә архивланған.
  6. ↑ Aruba (билдәһеҙ). Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia. Дата обращения: 6 июль 2008. 2009 йылдың 13 февраль көнөндә архивланған.
  7. ↑ Arikok Park (билдәһеҙ). Aruba.com. Дата обращения: 17 сентябрь 2008. Архивировано 3 август 2008 года.
  8. ↑ 8,0 8,1 Arikok National Park (билдәһеҙ) (недоступная ссылка). Arubatravelinfo.com. Дата обращения: 17 сентябрь 2008. Архивировано 21 август 2011 года. 2011 йылдың 15 август көнөндә архивланған.
  9. ↑ 9,0 9,1 Aruba Flora and Fauna (билдәһеҙ). Aruba-travelguide.com. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 21 август 2011 года.
  10. ↑ The Reptile Database
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 De Indianen (билдәһеҙ). Historia di Aruba. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 21 август 2011 года.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 Spanjaarden, Hollanders en Engelsen (билдәһеҙ). Historia di Aruba. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 21 август 2011 года.
  13. ↑ Goud (билдәһеҙ). Historia di Aruba. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 21 август 2011 года.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 Culture of Aruba (билдәһеҙ). Everyculture.com. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 9 июль 2008 года.
  15. ↑ 15,0 15,1 Aloë (билдәһеҙ). Historia di Aruba. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 21 август 2011 года.
  16. ↑ Fosfaat (билдәһеҙ). Historia di Aruba. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 21 август 2011 года.
  17. ↑ De Komst van de Lago (билдәһеҙ). Historia di Aruba. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 21 август 2011 года.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Aruba en de Tweede Wereldoorlog (билдәһеҙ). Historia di Aruba. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 21 август 2011 года.
  19. ↑ Het streven naar Separación (билдәһеҙ). Historia di Aruba. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 21 август 2011 года.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Aruban Government (билдәһеҙ) (недоступная ссылка). Aruba-complete.com. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 12 июнь 2008 года. 2008 йылдың 12 июнь көнөндә архивланған.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 The struggle for Status Aparte (билдәһеҙ). Historia di Aruba. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 21 август 2011 года.
  22. ↑ Het Land Aruba (билдәһеҙ). Historia di Aruba. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 21 август 2011 года.
  23. ↑ Aruba’s Legal System (билдәһеҙ) (недоступная ссылка). Aruba-complete.com. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 10 февраль 2009 года. 2009 йылдың 10 февраль көнөндә архивланған.
  24. ↑ Aruba (билдәһеҙ). Statoids. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 21 август 2011 года.
  25. ↑ Charles D. Ameringer. Political Parties of the Americas, 1980s to 1990s: Canada, Latin America, and the West Indies. — Greenwood Publishing Group, 1992. — P. 48. — 697 p. — ISBN 0313274185, 9780313274183.
  26. ↑ 26,00 26,01 26,02 26,03 26,04 26,05 26,06 26,07 26,08 26,09 26,10 World Data. Aruba (билдәһеҙ) (недоступная ссылка). Britannica. Дата обращения: 17 сентябрь 2008. Архивировано 21 август 2011 года.(недоступная ссылка)
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 27,4 27,5 27,6 Aruba 2011 йылдың 4 июнь көнөндә архивланған. from the CIA World Factbook
  28. ↑ Political Economic and Consular Division (билдәһеҙ). Aruba Foreign Affairs. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 21 август 2011 года. 2011 йылдың 13 сентябрь көнөндә архивланған.
  29. ↑ David Levinson. Ethnic Groups Worldwide: A Ready Reference Handbook. — Greenwood Publishing Group, 1998. — P. 315—316. — 436 p. — ISBN 1573560197, 9781573560191.
  30. ↑ Factbook. Aruba (билдәһеҙ) (недоступная ссылка). CIA. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 4 июнь 2011 года. 2011 йылдың 4 июнь көнөндә архивланған.
  31. ↑ Alta Vista Chapel / Church (билдәһеҙ). Aruba-complete.com. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 12 февраль 2009 года. 2009 йылдың 12 февраль көнөндә архивланған.
  32. ↑ Languages of Aruba (билдәһеҙ). Ethnologue.com. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 21 август 2011 года.
  33. ↑ 33,0 33,1 Languages of Aruba (билдәһеҙ) (недоступная ссылка). Aruba.com. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 27 апрель 2008 года.
  34. ↑ Economy of Netherlands Antilles and Aruba (билдәһеҙ). Nationsencyclopedia.com. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 14 сентябрь 2008 года.
  35. ↑ Agriculture of Netherlands Antilles and Aruba (билдәһеҙ). Nationsencyclopedia.com. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 27 март 2008 года.
  36. ↑ Aruba Tram begins Service. Дата обращения: 22 февраль 2013. Архивировано 24 февраль 2013 года. 2013 йылдың 24 февраль көнөндә архивланған.
  37. ↑ Количество абонентов — согласно World Data. Aruba (билдәһеҙ) (недоступная ссылка). Britannica. Дата обращения: 17 сентябрь 2008. Архивировано 21 август 2011 года.(недоступная ссылка)
  38. ↑ 38,0 38,1 Основано на данных по импорту и экспорту из энциклопедии «Британника» и курсу арубанского флорина на 2005 год по данным CIA Factbook. Не включает импорт и экспорт Арубанской свободной экономической зоны.
  39. ↑ The Aruban Florin (билдәһеҙ). Centrale Bank van Aruba. Дата обращения: 11 ғинуар 2008. Архивировано 24 декабрь 2007 года.
  40. ↑ 40,0 40,1 Aruban Schools (билдәһеҙ) (недоступная ссылка). Aruba-complete.com. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 19 июнь 2008 года. 2008 йылдың 19 июнь көнөндә архивланған.
  41. ↑ About the University of Aruba (билдәһеҙ) (недоступная ссылка). UA. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 20 апрель 2008 года. 2008 йылдың 20 апрель көнөндә архивланған.
  42. ↑ Education in Aruba (билдәһеҙ). Aruba.com. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 28 май 2008 года.
  43. ↑ Health and Medical Care in Aruba (билдәһеҙ) (недоступная ссылка). Aruba-complete.com. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 12 июнь 2008 года. 2008 йылдың 12 июнь көнөндә архивланған.
  44. ↑ Hospital, Healthcare and Pharmacies in Aruba (билдәһеҙ) (недоступная ссылка). Aruba-complete.com. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 13 апрель 2008 года. 2008 йылдың 13 апрель көнөндә архивланған.
  45. ↑ Arts and culture in Aruba (билдәһеҙ). Aruba.com. Дата обращения: 16 ғинуар 2008. Архивировано 23 октябрь 2007 года.
  46. ↑ The Historical Museum of Aruba (билдәһеҙ) (недоступная ссылка). Visitaruba.com. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 21 август 2011 года. 2011 йылдың 20 август көнөндә архивланған.
  47. ↑ The Archaeological Museum of Aruba (билдәһеҙ) (недоступная ссылка). Visitaruba.com. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 21 август 2011 года. 2011 йылдың 20 август көнөндә архивланған.
  48. ↑ History of Aruba Numismatic Museum (билдәһеҙ) (недоступная ссылка). Aruba Numismatic Museum. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 21 апрель 2008 года. 2008 йылдың 21 апрель көнөндә архивланған.
  49. ↑ Aruban Holidays (билдәһеҙ). Aruba.com. Дата обращения: 27 сентябрь 2008. Архивировано 9 февраль 2009 года.
  50. ↑ Кухня Арубы | Статьи об Арубе. restinworld.ru. Дата обращения: 16 ғинуар 2016. Архивировано 7 май 2018 года.
  51. ↑ http://beer-cap.ru/aruba.htm (недоступная ссылка). http://beer-cap.ru/aruba.htm.+Дата обращения: 16 ғинуар 2016. Архивировано 16 август 2016 года. 2016 йылдың 16 август көнөндә архивланған.
  52. ↑ Country Profile. Aruba (билдәһеҙ). BBC News. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 21 август 2011 года.
  53. ↑ Aruba on FIFA.com (билдәһеҙ) (недоступная ссылка). FIFA. Дата обращения: 6 июль 2008. Архивировано 13 май 2008 года. 2008 йылдың 13 май көнөндә архивланған.
  54. ↑ Arikok National Park (билдәһеҙ) (недоступная ссылка). This Is Aruba. Дата обращения: 17 сентябрь 2008. Архивировано 21 август 2011 года.
  55. ↑ Missing teen case grips US media (билдәһеҙ). // BBC. Дата обращения: 17 ғинуар 2009. Архивировано 21 август 2011 года.
  56. ↑ The Country Aruba (билдәһеҙ). // Historia di Aruba. Дата обращения: 17 ғинуар 2009. Архивировано 21 август 2011 года.
  57. ↑ Планета Вода (недоступная ссылка). // OZ.by. Дата обращения: 13 сентябрь 2015. Архивировано 31 август 2015 года. 2015 йылдың 31 август көнөндә архивланған.
П: Портал «Северная Америка»
commons: Аруба Викимилектә
n: Аруба Викияңылыҡтарҙа
voy: Аруба Викигид

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ҡалып:Голландские колонии Ҡалып:Владения Нидерландов в Карибском море Ҡалып:Аруба в темах Ҡалып:Северная Америка

Ҡалып:Вест-Индия Ҡалып:КАРИКОМҠалып:Малые Антильские острова

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]


[[Категория:Аруба| ]

https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Аруба&oldid=1224691 ҡабул ителгән