Мөсәл
| Мөсәл | |
 | |
 Мөсәл Викимилектә |
Мөсәл — ғәрәпсә, иҫкесә — ун ике йыллыҡ циклдан торған һәм һәр береһе айырым йәнлек исеме менән йөрөтөлгән йыл иҫәбе[1] Уны, башҡа төрки халыҡтар кеүек, башҡорттар ҙа ҡулланған[2].
Ҡулланылышы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Был йыл иҫәбен Ҡытайҙан тыш Кореяла, Японияла һәм Монголияла, шулай уҡ Вьетнам, Бирма, Непал, Бутан, Шри-Ланка,Камбоджа,Таиланд һәм Лаос кеүек Көнсығыш Азияла файҙаланалар, шулай уҡ төрки халыҡтарҙа һәм монголдарҙа ла мөсәл һаман әле йылдар атамаһы булараҡ һаҡланып ҡалған[3]
Йыл атамалары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Ҡытай мөсәлендә иҫәп:
| № | Ҡытайса/ |
Хайуан тамғаһы |
Мөсәл йылдары (башҡортса) |
Ҡырғыз телендә |
Үзбәк телендә |
Урыҫ телендә |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | 子 (zǐ) | 鼠 | Сысҡан йылы | Чычкан жылы | kalamush | Год мыши |
| 2 | 丑 (chǒu) | 牛 | Һыйыр йылы | Уй жылы | sigir | Год коровы |
| 3 | 寅 (yín) | 虎 | Барыҫ йылы[4] | Барс жылы | yoʻlbars | Год тигра |
| 4 | 卯 (mǎo) | 兔 | Ҡуян йылы | Коен жылы | quyon | Год зайца |
| 5 | 辰 (chén) | 龍 | Лыу (аждаһа) йылы | Уулу жылы | ajdaho | Год дракона |
| 6 | 巳 (sì) | 蛇 | Йылан йылы | Жылан жылы | ilon | Год змеи |
| 7 | 午 (wǔ) | 馬 | Йылҡы йылы | Жылкы жылы | ot | Год лошади |
| 8 | 未 (wèi) | 羊 | Ҡуй йылы | Кой жылы | qoʻy | Год овцы |
| 9 | 申 (shēn) | 鷄 | Маймыл йылы | Маймыл (мечин) жылы | maymun | Год обезьяны |
| 10 | 酉 (yǒu) | 鷄 | Тауыҡ йылы | Короз жылы | tovuq | Год петуха |
| 11 | 戌 (xū) | 狗 | Эт йылы | Ит жылы | it | Год собаки |
| 12 | 亥 (hài) | 猪 | Ҡабан йылы | Донуз жылы | choʻchqa | Год свиньи |
Мөсәл ауыҙ-тел ижадында һәм әҙәбиәттә
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Һынамыштар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Мөсәлдең — йылдарҙың төрлө хайуандар исеме менән аталыуының — килеп сығышы «Урал батыр» эпосында ла әйтелгән:
Ай, көн һайын Уралға
Төрлө йәнлек тулған, ти,
Шул йәнлектәр, ҡош-ҡорттар
Килеү көнө кешегә
Ай, йыл һанап белеүгә
Исем булып киткән, ти.
Башҡорттар, мосолман булараҡ, Ислам календары менән файҙаланған, әммә ун ике йыллыҡ циклды ла онотмаған. Был, көнсығыш илдәренән айырмалы, күрәҙәлек итеү өсөн түгел, ә күп быуаттар дауамында йылдың нисек килеүен күҙәтеү нигеҙендә бары тик уңыш алыу менән бәйле һынамыштар булып ауыҙ-тел ижадына инеп ҡалған. Был бөтә йылдар буйынса ла булғандыр, әммә «Башҡорт халыҡ ижады» китабының «Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр» томына ҡайһы бер һынамыштар инмәгән[5]
- Барыҫ йылы барын сәс, һис булмаһа тары сәс.
- Барыҫ йылы — байлыҡ.
- Йылан йылы — баллыҡ, Ҡабан йылы — байлыҡ, Лыу (Аждаһа) йылы- һыулыҡ.
- Ҡуй йылы — ҡытлыҡ, Ҡуян йылы — йотлоҡ.
- Сысҡан йылы — игенлек.
- Тауыҡ йылы тары сәс, Барыҫ йылы барын сәс.
- Тауыҡ йылы — ҡоролоҡ.
- Һыйыр йылы — туҡлыҡ.[6]
- Ҡуян йылы менән Маймыл йылы — ҡытлыҡ.
- Йылҡы йылы — яу йылы, һыуыҡлыҡ, ҡытлыҡ.
- Эт йылы — һыуыҡ, оҙон ҡыш.[7]
Риүәйәттәрҙә
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
|
Егерме мөсәл йәшәһәң (йәғни 240 йыл), ырыуҙаштарыңды ла таный алмаҫ инең
("Алдар менән Зөһрә") [8] |
|
Әҙәбиәттә
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]|
|
Сал тарих - олатай ғүмере тиҫтә-тиҫтә мөсәлдәр, быуаттар, осорҙар менән үлсәнә. Рәми Ғарипов |
|
|
|
Кеше ғүмере бер нисә мөсәл, имәндеке - бер нисә быуат. Ғ. Хөсәйенов |
|
Хайуандарҙың өс төркөмө
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Беренсе
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Беренсе Өс төркөмгә Сысҡан, Аждаһа һәм Маймыл инә.[9][10] Был өс билдә ныҡ шәхестәр тип һанала, оло яҡшы эштәр ҡылыуға һәләтле, уларҙан бөйөк етәкселәр сыға, әммә улар йыш ҡына көтөлмәгән була.[11][12] Был өстәре зирәк, юмарт, харизматик, һоҡланғыс, абруйлы, үҙеңә ышаныслы, телгә йәпле һәм артистик, шулай уҡ улар манипуляциялы, көнләшеүсән, эгоист, ҡаты ҡуллы, үсләләр һәм алдаҡсылар була ала.
Икенсе
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Икенсе Өс төркөмгә Үгеҙ, Йылан һәм Әттәш инә.[13][14] Был өс билдә сыҙамлылыҡ һәм маҡсаттыһура күреү, әкренләп көс туплау, планда иҫәпләп эш итеү тип һанала, әммә улар үҙҙәренең күҙ ҡараштарын үҙгәртеүгә аңһыҙ.[15] Был өстә талантлы, эшләй белгән, йомарт, тырыш, тоғро, фәлсәфәүи, түҙемлекле, мәрхәмәтле һәм әхлаҡлы, ләкин һуңғараҡ үҙҙәрен генә ярата, эгоистик, үҙенә үҙе тиңдәшһеҙ,киләмле, күңгәмле һәм ваҡсылар була ала.[16]
Өсөнсө
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Өсөнсө Өс төркөмгә Әрсек, Ат һәм Эт инә.[17] Был өс билдә эстә аңлаған мөхәббәткә ынтыла, һаман һауалыҡҡа ынтыла, идеалист һәм бойондороҡһоҙ, әммә йыш ҡына уйламаған эштәр ҡылыуға китә. Был өстәре етештергән, дәртле, бойондороҡһоҙ, һәләтле, динамик, бөйөк, тоғро һәм ҡурсалаусы, ләкин һуңғараҡ уйланмаған, буйһоноуһыҙ, бәхәсле, күпме, мәлумрак һәм башбаштаҡ була ала.
Дүртенсе
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Дүртенсе Өс төркөмгә Ҡуян, Кәзә һәм Сусҡа инә.[18] Был өс билдә тыныс холоҡло һәм бер ни тиклем аҡыллы ҡарашта тора; улар эстетик матурлыҡҡа ынтыла, артистик, яҡшы тәрбиәле һәм миһырбанлы, әммә был уларҙы айырым һәм үҙ хәлдәренә ҡарап тыныс ҡалдыра. Был өстәре шәфҡәтле, үҙҙәрен фиҙакәр бирелгән, ярҙамсыл, яраштырғыһалт, үҫерткес, уяу, ҡулланмаулы һәм епкәле затлы, әммә һуңғараҡ аңра, самалашҡандәр, фидеһыҙ, өлөшлө, ҡала аназ ынтылған һәм ҡараш йомш.
Шулай уҡ ҡара
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Китайский зодиак
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Башҡорт теленең һүҙлеге. 2 томлыҡ. — Мәскәү, 1993. — 1-се том, 831-се бит.
- ↑ Народный календарь [1] 2016 йыл 5 апрель архивланған.
- ↑ 12 животных восточного календаря [2](недоступная ссылка)
- ↑ ҡытайҙа Юлбарыҫ йылы.
- ↑ Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр (Башҡорт халыҡ ижады) — Өфө, 1980. −420-се бит
- ↑ Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр (Башҡорт халыҡ ижады) — Өфө, 1980. −420-се бит
- ↑ Народный календарь [3] 2016 йыл 5 апрель архивланған.
- ↑ Башҡорт теленең һүҙлеге. 2 томлыҡ. - Мәскәү, 1993. - 1-се том, 831-се бит.
- ↑ Year of the Rat. www.chinaeducationaltours.com. Дата обращения: 9 ноябрь 2024.
- ↑ Are you a Monkey, dragon or a rat? www.legacyoftaste.com. Дата обращения: 9 ноябрь 2024.
- ↑ The Year of The Rat. www.karmaweather.com. Дата обращения: 9 ноябрь 2024.
- ↑ Chinese Star Signs. paranormality.com. Дата обращения: 9 ноябрь 2024.
- ↑ The Rooster of the Chinese Zodiac. www.astrologyanswers.com. Дата обращения: 9 ноябрь 2024.
- ↑ Chinese Zodiac Signs. 1000logos.net. Дата обращения: 9 ноябрь 2024.
- ↑ Chinese Zodiac Compatibility Significance & Matches. www.ganeshaspeaks.com. Дата обращения: 9 ноябрь 2024.
- ↑ Everything You Need to Know About the Year of the Snake. Personality, Compatibility and Lucky Symbols. ltl-shanghai.com. Дата обращения: 9 ноябрь 2024.
- ↑ Chinese Zodiac Palmistry for the Third Trine. www.astrologyanswers.com. Дата обращения: 9 ноябрь 2024.
- ↑ All about Chinese Zodiac: Signs, Compatibility, and Origins. astrolekha.com. Дата обращения: 9 ноябрь 2024.
Сығанаҡтар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Башҡорт теленең һүҙлеге. 2 томлыҡ. — Мәскәү, 1993. — 1-се том — 860 бит
- Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр (Башҡорт халыҡ ижады) — Өфө, 1980. −467 бит
- Мәһәҙиев Д. Мөсәл йыл хисабы // Ватандаш. — 2000. — № 1. — Б. 189—192.
- Надршина Ф. А. Пространство и время в башкирском эпосе «Урал-батыр» // Урал-Алтай: через века в будущее. — Уфа, 2005. — С. 405—407.
- Хөсәйенов Ғ. Башҡорттарҙа боронғо календарҙар // Ватандаш. −1999. -№ 4. — Б. 194—196.
- Аминев З. Г. Пространственно временные представления в традиционной культуре башкир. Уфа, 2006.