Таганрог

Таганрог
	Таганрог
	Байраҡ[d]
Нигеҙләү датаһы	1698
Кана әлифбаһында исеме	タガンローク
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәге	Таганрогский округ[d] һәм Таганрогский округ[d]
Административ-территориаль берәмек	Таганрогский округ[d], Ростов өлкәһе, Таганрогский округ[d], Донецкая губерния[d], Дон Ғәскәре өлкәһе[d], Северо-Кавказский край[d] һәм Азово-Черноморский край[d]
Сәғәт бүлкәте	UTC+3:00[d]
Хөкүмәт башлығы	Андрей Владимирович Лисицкий[d]
Халыҡ һаны	245 120 кеше (2021)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	30 метр
Туғандаш ҡала	Баденвайлер, Германиялағы ҡала, район үҙәге, Червен-Бряг, Мариуполь ҡалаһы, Одесса, Цзинин[d], Пинск[d], Харцызск[d], Антрацит[d] һәм Famagusta Municipality[d]
Майҙан	95 км²
Почта индексы	347900–347960
Рәсми сайт	tagancity.ru
Урындағы телефон коды	8634
Категория для почётных граждан субъекта	Категория:Почётные граждане Таганрога[d]
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Таганрогта ерләнгәндәр[d]
	Таганрог Викимилектә

Таганро́г — Ростов өлкәһендәге ҡала, Азов диңгеҙе буйындағы порт.

Дөйөм мәғлүмәт

1698 йылда Пётр I нигеҙ һала. Таганрог Рәсәйҙә беренсе хәрби-диңгеҙ базаһы, Рәсәйҙә беренсе диңгеҙ яры порты, Рәсәйҙә даими план буйынса төҙөлгән беренсе ҡала. Ҡала халҡы — 281 250 кеше (2017). Йөҙгә яҡын милләт йәшәй. Иң ҙур диаспораларҙан: гректар, әрмәндәр һәм йәһүдтәр.

Тарихы

Таганрог ҡала территорияһында борон заманда киммер, скиф, сармат ҡәбиләләре йәшәгән. Уларҙы славяндар алмаштырған. Был ерҙәрҙән Хазар ҡағанаты менән көрәш ваҡытында Киев кенәзе Святославтың полкы үткән. Алтын урҙа осоронда ерҙәргә Ҡырым ханлығы хужа булған. XV быуаттың 70 йылдарында Дон тамағын ғосмандар баҫа. Мәскәү дәүләте менән ғосман империяһы һуғышта өсөн көсөнә эйә түгел. XVII быуат аҙағында диңгеҙгә сығыусы рәсәй өсөн кәрәк булмай.

1696 йылда Петр I бойороғо буйынса Таганий Рог морононда (хәҙерге ҡала урынында) гавань һәм Троицкий ҡәлғәһе төҙөлә башлай. Троицкий ҡәлғәһе 1698—1711 йылдарҙа урыҫ ҡала төҙөлөш эшендә беренсе тапҡыр алдан эшләнгән план буйынса төҙөлә. Өҫтәмә рәүештә Миус йылғаһы тамағында Павловский ҡәлғәһе һәм Азов молы янында Ташбаҡа (Черепаха) ҡәлғәһе лә төҙөлә. Төҙөлөш эштәренә сит ил оҫталары Боргсдорф, Руэль, Симонт, Трузин һ.б. йәлеп ителгән.

1710—1712 йылдарҙағы уңышһыҙ тамамланған Пруссия походынан һуң ҡала емерелә һәм Төркиә ҡулына күсә. Ерҙәге нығытмалар, булған ҡоролмалар емерелеп юҡҡа сыға.

Таганрог территорияһын үҙләштереү сама менән 50 йылдан һуң башланған. Был ваҡытта Азов һәм Троицкий ҡәлғәләрен аяҡҡа баҫтырғандар, хәрби объекттар төҙөгәндәр. 1783 йылға тиклем Таганрог илдең көньяғында хәрби-диңгеҙ көстәренең төп базаһы булып торған.

XVIII быуат башында Таганрог Рәсәйҙең көньяғындағы иң ҙур ҡала булып торған. 1702—1709 йылдарҙа ҡала архитектор О. Д. Старцев етәкселегендә төҙөлгән. 1709 йылда ҡалала Троица сиркәүе, ратуша, Петр I һарайы, воевода йорто, 206 таш һәм 162 ағас өй ҡала хакимиәте, сиркәү хеҙмәткәрҙәре, сауҙагәрҙәр, хәрбиҙәр, моряктар өсөн торлаҡ, шулай уҡ таш складтар төҙөлгән. Ҡала төҙөлөшөнә тура урамдар, йорттарҙың бер типта төҙөлөүе хас булған, бульварҙар урынлаштырылған, гаванға төшөү юлына таш түшәгәндәр. 1711 йылда ҡала халҡы һаны 8 мең кешегә еткән^[3].

Ҡырым Рәсәйгә ҡушылғандан һуң, бай истать Таганрог ҡала-порт 19-сы быуат аҙағында төҙөлгән иң эре сәнәғәт предприятиеһы булып ҡала. 20 быуаттың 20-30-сы йылдарында ҡалала сәнәғәт үҫешә.

Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында Таганрог оккупациялана. Йәшерен ойошма булып төҙөлөп ҡалды. Таганрог 1943 йылдың 30 авгусында азат ителә.

Һуғыш барған ҡалалар тергеҙелә. Йылдан-йыл үҫеш ала бара. 60-90-сы йылдарҙа социаль-мәҙәни һәм көнкүреш объекттары төҙөлә. Мәктәп, дауахана, стадион, мәҙәниәт йорто, китапхана бар. Хәҙерге заманда Таганрог Рәсәйҙең эре сәнәғәт һәм мәҙәниәт үҙәге. Бында «Тагмет», «Ҡыҙыл котельщик», Г. Т. Бериевуның авиация кампанияһы, «Тагаза» һәм башҡалар эшләй.

Географияһы

Таганрог урынлашҡан көньяҡ-көнсығыш өлөшө ярымутрауға миусский. Мөгөҙ морондар тагания ҡаланың иҫке өлөшөндә урынлашҡан. Тигеҙлек ерҙәрҙә урынлашҡан ҡала. Диңгеҙ кимәленән бейеклеге 50 м тиклем күтәрелә. Ике ҡала биләмәһе аға йылға.

Халҡы

2016 йылдың 1 ғинуарына ҡарата халҡы буйынса ҡала 79 Рәсәй Федерацияһының 1112^[4] ҡалаһы араһында ^[5] 375-се урында була.

Сәнәғәт предприятиелары

Таганрог металлургия заводы^[6]. Ҡорос һәм торбалар сығарыуҙа махсуслашҡан. Торба металлургия компанияһына инә^[7].
Таганрог комбайн заводы.
Таганрог автобусы.
Таганрог кондитер фабрикаһы.

Иҫтәлекле урындар

Ҡаланың тарихи һәм мәҙәни ҡомартҡыларs күп. 1702-1709 йылдарҙа ҡала архитектор О. Д. Старцев етәкселегендә төҙөлгән. 1709 йылда ҡалала Троица сиркәүе, ратуша, Петр I һарайы, воевода йорто, ҡала администрацияһы, сиркәү хеҙмәткәрҙәре, сауҙагәрҙәр, хәрбиҙәр, моряктар өсөн 206 таш һәм 162 ағас өй, шулай уҡ таш складтар төҙөлгән. Ҡала төҙөлөшөнә тура урамдар, йорттарҙың бер типта төҙөлөүе хас булған, бульварҙар урынлаштырылған, гаванға төшөү юлына таш түшәгәндәр. 1711 йылда ҡала халҡы һаны 8 мең кешегә еткән.

Таганрог үҙәгендәге йорттар 1808-1824 йылдарҙа архитекторҙар планы буйынса төҙөлгән. Үҙәктән ҡала ситенә урамдар ҡояш нуры кеүек уртанан таралған. 1806 йылда ҡала урамдарына таш түшәй башлағандар. Шул йылдарҙа төҙөлгән биналар хәҙерге ваҡытта архитектура ҡомартҡылары булып тора. Уларға ампир стилендә архитектор А. И. Шракеншнейдер төҙөгән Алфераки һарайы (хәҙерге ваҡытта был һигеҙ колонналы бинала педагогия институтының сит ил телдәре факультеты урынлашҡан), архитектор Кампиниони төҙөгән ҡунаҡ йорттары инә. Хәҙерге ваҡытта Таганрог урамдарын архитектор А. Рускойҙың Волков-Реми йорто, Александр һарайы, Октябрь урамындағы классик гимназия йорттары биҙәп тора

. 1823 йылда диңгеҙ ҡултығына төшә торған урында таш баҫҡыс эшләнгән. Уңың үҙенсәлеге - диңгеҙ ҡултығына төшә барған һайын киңәйеү. Ошо баҫҡыс идеяһы Одессалағы Потемкин баҫҡысын эшләүҙә лә ҡулланылған.

Хәҙерге ваҡытта ҡалала күп архитектура һәйкәлдәре юҡҡа сыҡҡан. Мәҫәлән: маяҡ йорто, өлөшләтә төҙөкләндерелгән шлагбаум, Иерусалим сиркәүенә ҡараған Александр-Невский исемендәге Иерусалим грек ирҙәр монастыры (Таганрог), Иоанн Предтеча сиркәүе, Константин һәм Елена сиркәүе, Изге Архангел Михаил сиркәүе, Петр һәм Павел сиркәүе, Троица сиркәүе, Изге Митрофаний сиркәүе, Палестин йәмғиәте сиркәүе (Таганрог), Грек сиркәүе, Католик ирҙәр монастыры һәм башҡалар.

Таганрог Грек сиркәүе
Митрофаний сиркәүе
Иерусалимға буйһонған Александр Невский грек ирҙәр монастыры
Шлагбаум
Таганрог баҫҡыстары

Һәйкәлдәр

Александр I Һәйкәле
Гарибальди һәйкәле
Чехов һәйкәле
Раневская һәйкәле

Раневская һәйкәле
Петр I Һәйкәле
"Артемка" Һәйкәел
"Футлярҙағы кеше" һәйкәле

Дин менән бәйле

Бөтә Изгеләр Сиркәүе
Изге Георгий сиркәүе
Изге-никольский ҡорамында
Пресвятая Богородица Раштыуаһы Сиркәүе
Изге-Сергиев сиркәүе
Изге троица ҡорамы
Изге Павел хөжрә Таганрог
Изге Павел часовняһы Таганрог
Александр Невский часовняһы (Мариупольский зыяраты)
Изге Пантелеймон һауыҡтырыусы часовняһы — ашығыс ярҙам дауаханаһы территорияһында
Ҡазан икона Божий Әсәһе бәләкәй сиркәүе

Музейҙар

Таганрог хәрби-тарих музейы . Музей коллекцияһын йыйыу 2004 йылдың 9 майында башлана: «Авто-Ретро Таганрог» клубы барлыҡҡа килә. Артабанғы осорҙа бер нисә берәмек авто- һәм мототехника булдырыла һәм яңыртыла, элекке хәленә ҡайтарыла. 2008 йылдан клуб эшмәкәрлеге концепцияһы хәрби-тарихи йүнәлеш ала. 2010 йылдың 6 майында даими эшләүсе экспозиция асыла. Был ваҡытта экспозиция иҫәбендә бер нисә мең экспонат була. 2012 йылдың июлендә «Таганрог хәрби-тарих музейы» исеме рәсми статус ала.
Тарихи-крайҙы өйрәнеү музейы (Алфераки һарайы) — Фрунзе урамы, 41
Ҡала төҙөлөшө һәм көнкүреше музейы — Фрунзе урамы, 80 (1912, архар. Ф. О. Шехтель)
Әҙәби музей — Октябрь урамы, 9
Чеховтың йорт-музейы — Чехов урамы, 69
Музейында «шатлыҡтар кибете Чеховтың» — Александровская урамы, 100
Таганрог хәрби-тарих музейы — Урман биржаһы урамы, 20б
Василенко музейы— Чехов урамы, 88
Дуров музейы — А. Глушко тыҡрығы, 44
Фаина Раневская музейы — Фрунзе урамы, 10

Таганрог сәнғәт музейы — Аалександровская урамы, 54. Музей А. П. Чехов тәҡдиме буйынса төҙөлә башлай^[8]. Тыуған ҡалаһының 200 йыллыҡ юбилейына ошондай бүләк яһарға тигән тәҡдименә яҡташтары ныҡ кинәнес менән ҡушылып китәләр.

Тиҙҙән тарихи яҡтан һәм сәнғәт йәһәтенән ҡиммәтле экспонаттар ағыла башлай. Сәнғәт музейы энтузиастар йыйған тупланманан (коллекция) башланып китә.

Музейҙағы тәүге сәнғәт әҫәрҙәре рассамдәрҙең һәм йәмәғәт эшмәкәрҙәренең бүләктәре булып тора. Улар А. П. Чехов һәм И. Е. Репиндың туранан тура ҡатнашлығы менән йыйылған. Таганрог ҡалаһынан К. А. Савицкий «Отец» тип аталған картинаһын тапшырған.

1920 йылда Таганрог сәнғәт музейы Дәүләт музей фондының, Рус Дәүләт музейының күп кенә экспонаттары менән тулыландырылған. Һуңғараҡ өҫтәп, РСФСР һәм СССР Мәҙәниәт министрлығы фондының бер өлөшө тапшырыла.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында музей күп кенә юғалтыуҙар кисерә. Һуғыштан һуңғы йылдарҙа совет осороноң сәнғәт әҫәрҙәрен туплау буйынса бик күп эш башҡарыла. Бигерәк тә, А. П. Чеховтың туғаны С. М. Чеховтың ярҙамы ҙур була. Уның юллауы буйынса музей Мәскәү рәссамдәренең илле картинаһы менән тулылана.

1968 йылда картиналар галереяһы булдырыла. 1976 йылда галерея өсөн XIX быуат уртаһында төҙөлгән боронғо айырым йорт (старинный особняк) бирелә^[9]. Экспозиция 1977 йылда йортто реставрациялап бөткәс асыла.

Халыҡ-ара политехник музейы — потоцкийҙарҙың Ихтилал, вокзалда «Ҙә-2»
Александр Беренсе император һарайы — Грек урамы, 40
ЮФУ ТТИ политехник музейы — Чехов урамы, 22
«Петр I» галереяһы — Чехов урамы, 2
Унда китапхана асыҡ. Чеховтың (күргәҙмәләр залында) — урам Петровская
Чайковский йорто — Грек урамы, 56
Таганрог Авиация техникаһы музейы— Циолковский урамы, 42. Таганрог авиация техникаһы музейына 1995 йылдың мартында нигеҙ һалына. Ил хөкүмәте Европала ғәҙәти ҡораллы көстәрҙе сикләү тураһында килешеү төҙөгәс, хәрби авиация самолеттары һанын ҡыҫҡартыу тураһында ҡарар ҡабул ителә^[10].

Таганрогта авиация техникаһын юҡ итеү базаһы төҙөлә. Уның баш инженеры подполковник Владимир Стоянов 4-се һауа армияһы командованиеһына һәр төр самолеттан, уларҙың двигателдәрен һәм борт системаларын алып, берәр дана һаҡлап ҡалыу тәҡдиме менән мөрәжәғәт итә. Владимир Стояновтың идеяһы буйынса, һаҡланып ҡалған машиналарҙан Таганрогта авиация техникаһы музейы ойошторорға мөмкин була. 4-се һауа армияһы командиры Владимир Михайлов музей булдырыу идеяһын хуплай.

Галерея

Таганрог хәрби-тарих музейы
Таганрог хәрби-тарих музейы
Таганрог хәрби-тарих музейы
Таганрог хәрби-тарих музейы
Таганрог хәрби-тарих музейы
Таганрог Авиация техникаһы музейы

Библиография

Филевский П. П. История города Таганрога. — М.: Типо-лит. К. Ф. Александрова, 1898. — 376 с.
Краснознамённый Киевский: Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919—1979). — 2-е изд., испр. и доп. — Киев, Политиздат Украины, 1979.
Военный энциклопедический словарь. — М.: Воениздат, 1984.
М. Л. Дударенко, Ю. Г. Перечнев, В. Т. Елисеев и др. Освобождение городов: Справочник по освобождению городов в период Великой Отечественной войны 1941—1945. — М.: Воениздат, 1985. — 598 с.
Михайлова М. Б., Решетников В. К.. О градостроительной истории Таганрога (конец XVII—начало XX веков) // Архитектурное наследство. — № 36. — М.: Стройиздат, 1986. — С.203—218.
Берман В. Д. Таганрог. Фотоальбом / Под общ. ред. Е. П. Коноплёвой. — М.: Планета, 1987. — 192 с.
Гаврюшкин О. П. Вдоль по Питерской. — Таганрог: БАННЭРплюс, 2000. — 436 с.
Гаврюшкин О. П. По старой Греческой… — Таганрог: Лукоморье, 2003. — 514 с.
Гаврюшкин О. П. Из прошлого старого Таганрога. — Таганрог: БАННЭРплюс, 2003. — 408 с.
Энциклопедия Таганрога. — Ростов-н/Д: Ростиздат, 2003. — 512 с. — ISBN 5-7509-0662-0
Исаев А. В. От Дубно до Ростова. — М.: АСТ; Транзиткнига, 2004. — ISBN 5-9578-0755-9 ; 5-17-022744-2

Һылтанмалар

Иҫкәрмәләр

↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (урыҫ)
↑ Αδελφοποιήσεις (грек)
↑ Таганрог
↑ с учётом городов Крыма
↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года. Таблица «31. Численность населения городов и пгт по федеральным округам и субъектам Российской Федерации на 1 января 2016 года». RAR-архив (1,0 Mб)
↑ Собств. корр. Трубы бывают разные // Укррудпром. — 2005. — 17 июня.
↑ И дольше века льётся сталь / Под ред. Н. И. Фартушного. — Ростов-на-Дону: Принт-Сервис, 2006. — 288 с.
↑ Энциклопедия Таганрога. — Ростов-на-Дону: Ростиздат, 2003. — 512 с — ISBN 5-7509-0662-0.
↑ Киричек М. С. Хандрина дом // Таганрог. Энциклопедия. — Таганрог: Антон, 2008. — С. 764. — ISBN 978-5-88040-064-5.
↑ Нейма Д. Где отдыхают самолёты? // Таганрогская правда. — 2012. — 27 июля.

[_4940b636eb3a538e-1] Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (урыҫ)

[_4d079898c0e1680b-2] Αδελφοποιήσεις (грек)

[3] Таганрог

[Де-факто-4] с учётом городов Крыма

[5] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года. Таблица «31. Численность населения городов и пгт по федеральным округам и субъектам Российской Федерации на 1 января 2016 года». RAR-архив (1,0 Mб)

[6] Собств. корр. Трубы бывают разные // Укррудпром. — 2005. — 17 июня.

[И_дольше_века_льётся_сталь-7] И дольше века льётся сталь / Под ред. Н. И. Фартушного. — Ростов-на-Дону: Принт-Сервис, 2006. — 288 с.

[8] Энциклопедия Таганрога. — Ростов-на-Дону: Ростиздат, 2003. — 512 с — ISBN 5-7509-0662-0.

[9] Киричек М. С. Хандрина дом // Таганрог. Энциклопедия. — Таганрог: Антон, 2008. — С. 764. — ISBN 978-5-88040-064-5.

[Где_отдыхают_самолёты?-10] Нейма Д. Где отдыхают самолёты? // Таганрогская правда. — 2012. — 27 июля.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]