Татар аты

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Татар аты
татар. татар аты
Нигеҙләү датаһы 2018
Рәсем
Масса 474 килограмм
Ил  Татарстан Республикаһы
Бейеклеге/буйы 146 сантиметр

Татар аты (татар. Татар аты, рус. Татарская лошадь) — Татарстанда 2018 йылда сығарылған асаба аттар тоҡомо.

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Татар атлары беҙҙең эраның беренсе меңйыллығында уҡ билдәле булған. Улар тураһында боронғо ҡытайҙар тарихи сығанаҡтарҙа «күк аттары» тигән яҙмалар ҡалдырған, сөнки был аттар ул ваҡыттағы башҡа аттарҙан ғәҙәти булмаған төҫтәре менән асыҡ айырылып торған. Улар, нигеҙҙә, алтын ҡом төҫте, аҡ яллы һәм аҡ ҡойроҡло булғандар. Бындай төҫлө офоҡтан ҡаршыңа йугергәндә ҡояш сығыуҙы хәтерләткәндәр, шуға ла уларға ҡарата «күк аттары» исеме таралған.[1]

Тарихи сығанаҡтарҙа шулай уҡ 7-8 сәғәт дауамында өҙлөкһөҙ хәрәкәттә булырға һәм 100-120 км араны үтергә һәләтле татар атлары сыҙамлығы билдәләп үтелә. Был турала элекке ҡазан ханы Бағадурның күрше халыҡтар наймандар, тунгустар һәм ҡытайҙар менән ысын күңелдән йәшәр өсөн, уларға үҙенең аттарын иң яҡшы бүләк итергә яратыуы, көнгә 1 мең ли (100-120 км) уҙарға һәләтле булыуы тураһында яҙмалар һаҡланып ҡалған. Был аттарҙың үрге үрсем биреүгә, ҡыҙыуға һәм һалҡынға ҡаршы тороуҙары ла билдәле.[1]

Ҡазан губернаһында XX быуат башында, Октябрь революцияһына тиклем бай һәр татар-крестьян ишегалдында 1-2 баш татр аты булған. Ул ваҡыттағы аттар тураһында тарихи фото һаҡланған. Ләкин 1930 йылдан һуң һәм һуғыштан һуңғы осорҙа колхоздарҙа һәм совхоздарҙа саф татар аттарын табыу ауыр була, сөнки улар башҡа, нигеҙҙә, урыҫ тоҡомдары менән ҡушылғандар.[1]

Бөтә Татарстан Республикаһы XXI быуат башында татар аттарын кире ҡайтарыу проблемаһы тарихсылар, ат үрсетеүселәр һәм киң йәмәғәтселек тарафынан әүҙем тикшерелә. Шуға бәйле рәүештә Татарстанда был мәсьәләне өйрәнеү һәм яҡшы тоҡомло татар аттарҙы аяҡҡа баҫтырыу проблемаһын хәл итеү өсөн комиссия төҙөлә. Ҡуйылған проблеманы хәл итеү өсөн әлеге хәл кысаларында татар тоҡомона оҡшаған аттарҙы эҙләү буйынса экспедиция тикшеренеүҙәре уҙғарыла. Татарстан Республикаһының айырым райондарында, Башҡортостан, Төньяҡ Ҡаҙағстан, Оренбург, Алтай һәм Силәбе өлкәләрендә андый аттар табылған. Шулай итеп татар аттарының тәүге популяцияһы барлыҡҡа килә.[1]

Татар тоҡомло аттар үрсетеү менән 2005 йылда Татарстанда шөғөлләнә башлайҙар, ә 2018 йылдың 4 декабрендә был төр эшмәкәрлек менән шөғөлләнергә рәсми рөхсәт бирелә.[2]

Татарстан Республикаһы Министрҙар Кабинеты һәм Татарстан Республикаһы Ауыл хужалығы һәм аҙыҡ-түлек министрлығы етәкселегендә Ҡаҙан дәүләт ветеринария академияһы медицинаһы ғалимдәре хеҙмәте арҡаһында 2018 йылда Россия Федерацияһы Ауыл хужалығы министрлығының селекция ҡаҙаныштары буйынса дәүләт комиссияһы тарафынан яңы «татар аты» тоҡомона 10037 (2019) номерлы патент бирелә.[3]

Татар тоҡомло аттар уртаса ҙурлыҡтағы асаба тоҡомдар төркөмөнә инә (елкәһе бейеклеге 145-146 см), уртаса ҙурлыҡтағы кәүҙәһе (тере ауырлығы 470-475 кг; кәүҙәһе оҙонлоғо 152-153 см), күпселек осраҡта һары төҫлө булалар (74%, кәүҙәһе алтын ҡом төҫөндә, йылы һәм ҡойроғо асығыраҡ йәки шул уҡ төҫтә була), хайуандарҙың бер өлөшө (26 %) болан төҫөнә эйә, йәғни кәүҙәһе, башы һәм аяҡтары сабыш быуындарына тиклем һары төҫтә, ә ялы, ҡойроғо һәм аяҡтарының аҫҡы өлөшө ҡара йәки ҡара төҫтә була.[4] Татар атлары төрлө эштә ҡулланыла ала. Төрлө яҡҡа рентабеллелеге - 22-25 %. Хәҙерге ваҡытта был тоҡомдағы аттар һаны 1100 баш тәшкил итә, улар бер перепонка, ике оригинаторы хужалыҡта һәм 5 товар хужалыгында аҫрала. Татар тоҡомдарын үҫтереүсе хужалыҡтар һаны йыл һайын арта бара.[4]

Ҡиәфәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Татар аталары күпселек осраҡта һары төҫтә була (79 %), хайуандарҙың бер өлөшө (21%) болан төҫөндә. Ҡайһы бер аттарҙың (23 %) ғына маңлай өлөшөндә өҫтәмә билдәһе була, улар, нигеҙҙә, йондоҙ төрлө формаларында осорай. Татар тоҡомло аттар бөтә тоҡомдар менән сағыштырғанда уртаса ҙурлыҡҡа эйә. Улар бейек булмаған, әсә аттарҙың елкәгә тиклем бейеклеге - 146 см-ға тиклем, кәүҙә оҙонлоғо 152,9 см, тере масса буйынса урта ауырлыҡтағы тоҡомдар төркөмөнә керәләр.[1]

Башҡорт атынан айырмаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Татар атына иң оҡшаш булып башҡорт аты тора. Татар аттарының оҡшаш булған башҡорт аты тоҡомонан айырып торған билдәләренең береһе булып һары (79 %) һәм болан (21%) төҫөндәге хайуандарҙың атлар араһында зур өлөшө булыу. Үҙ-ара оҡшаш булған тоҡомда был төҫтәр һирәк осорай, башҡорт аттарының төҫтәре булып туры төҫ, һары һоро төҫтәр булып сыға, татар аттарында был төҫтәр бер ҙә осрамай тип әйтергә мөмкин.[1]

Татар атлары башҡорт аттарынан тышҡы яҡтан да, тән төҙөлөшө менән дә асыҡ айырылып торалар. Татар тоҡомло аттар тән оҙонлоғо һәм бейеклеге буйынса ҙурырак, тере массаға ла иялар. Улар башҡорт аттары менән сағыштырғанда башҡа төрлө баш формаһы һәм ҙурлығы менән, муйының уртаса үҫеше менән асыҡ айырылып торалар. Уларҙың аяҡ-быуындары араһында ла айырмалар бар.[1]

Татар аттарында һөт билдәләре, башҡорт аттары тураһында яҡшы һөт аттары булараҡ ҡабул ителгән ҡараштарға ҡарамаҫтан, яҡшыраҡ сағылған.[1]

Ике тоҡомда ла ит сифаттары бер үк дәрәжәлә яҡшы сағыла, уларҙың һуғым сығыу 52%-тан артып китте.[1]

Һандары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бөгөнгө көндә татар тоҡомло аттар үрсетеү менән Татарстандың Лениногорск, Әлки һәм Теләсе[5], Балык Бистәсе[6], Биектау[7], Һаба[8] муниципаль райондарында шөғөлләнәләр.

2019 йылдың 1 апреленә Татарстанда татар аттары һаны 414 баш тәшкил иткән.[9] 2020 йылдың март айына Татарстанда барлығы 646 баш татар аты иҫәпләнгән, ә 2022 йылдың 1 февраленә татар атының баш һаны 875 булған.[10]

3 хужалыҡ оригинатор булып тора: Лениногорск районында ИП «Нәбиуллин Ф.М.», Әлки районынан КФХ «Бакиров Ф. Р.» һәм Теләсе районынан «Ғиниәтуллин С. Ш. ис. племрепродуктор».[11][10]

Мәҙәниәттә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Барлыҡ төрки халыҡтар, шул иҫәптән татарҙар тормошонда ла йылҡы хәрәкәт итеү сараһы булараҡ ҡына түгел, ул аш сығанағы ла булып тора, элек хәрби эштә лә актив ҡулланылған. Аттың кеше мөнәсәбәте менән боронғо замандарҙан уҡ күҙәтелә. Ат образы боронғо ышаныуҙар менән бәйле, бигерәк тә тотемизмға, тәбиғәттең бер-бер артлы предметы йәки феномены менән кешенең ғәҙәттән тыш бәйләнешенә ышаныуҙа сағыла.[12]

Тубыл-Иртыш татарҙарында, Волга буйы татарҙарында да, һары аттар тураһында йырҙар осорай. Татар йыр шиғриәтендә йыш ҡына аттар янында һыу, бейек тауҙарҙа һәм ҡара урманда сүрәтләнгән. Улар күк менән ер, ер һәм ер аҫты йәки һыу аҫты дөньяһы, ерҙең уратаһы менән ер сите араһында аралашсы булып тасүирланған. Ат илаһтар билдәләгән урынға жанга юл күрһәтеүсе булып һаналған.[12]

Татар яҡшы тоҡомло аттар «Зөләйха күҙҙәрен аса » тарихи фильмында төшөрөләләр: төп герой Кремльгә татар атында бара.[5]

Әҙәбиәттә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2019 йылдың көҙөндә Татарстан Республикаһы Ауыл хужалығы һәм аҙыҡ-түлек министрлығы ярҙамы менән татар яҡшы тоҡомло аттар тураһында «Татар аты» китабы донъя күрә.[10][13][14]

Татар атлары урыҫ яҙыусылары Александр Пушкиндың 1836 йылда яҙылған «Капитанская дочка» әҫәрендә, Владимир Короленконың 1899 йылда яҙылған «Марусина заимка» әҫәрендә искә алыналар.[15]

Бүләктәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Татар тоҡомло аттар 2019 йылдың 8-10 октябрендә «Алтын көҙ – 2019» бөтөнрәсәй күргәҙмәһендә (Мәскәү ҡалаһы) күрһәтелә һәм «I дәрәжә Диплом» һәм «Алтын медаль» менән бүләкләнәләр.[4]

Ҡыҙыҡ факттар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

XVI быуатта урыҫ хәрбиләренең күпселеге, татар аттарында йөрөгән.[16]

Мәскәү кнәзе Дмитрий Донской үҙ хәрби яуҙарында тиҙ һәм еңел йөрөшлө татар аттарын ҡулланған.[17]

XVI быуатта Мәскәү баҙарҙарында ҡаҙан, астрахань татарҙары йылына 30-40 мең татар аты килтереп һатҡаны билдәле. Йыл дауамында көтөүлектәрҙә йөрөй торған татар аттарын тарпандарға оҡшатҡандар һәм шотланд понилары менән дә сағыштырғандар.[18]

XVII ғасыр башында француз хәрби инженеры һәм картографы Гийом Левассер де Боплан татар аттарын туҡтамай 20-30 миль саба ала торған аттар булараҡ тасуирлай.[19]

Монгол империяһының Балҡан ерҙәренә яуҙарында урындағы халыҡтар тарафынан татар атлары тәбәнәк буйлы, көслө, түҙемле булып, тауҙарҙа еңел йөрөүҙәре, бер туҡтауһыҙ оҙаҡ аралар үтә алыуҙары тасуирлана.[20]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Хаертдинов Р.А., Камалдинов И.Н., Закирова Г.М. Создание и использование селекционного достижения — татарская порода лошадей в Республике Татарстан. Казань.
  2. ↑ Татарская лошадь официально зарегистрирована в качестве отдельной породы.
  3. ↑ Патент на селекционное достижение – татарская порода лошадей.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Порода лошадей «Татарская».
  5. ↑ 5,0 5,1 На приобретение и содержание лошадей породы Татарская можно получить субсидии. 2023 йыл 7 февраль архивланған.
  6. ↑ Татар атлары үрчетүче фермер Шамил Нәбиуллин: Татарның аты да үзе кебек кире.
  7. ↑ Татарские кони. Безертинов Рафаэль. Казань. 2012.
  8. ↑ Фермер Ильнар Гарипов: «К лошадям татарской породы надо подходить только с добрыми намерениями».
  9. ↑ Татарстанда татар токымлы атлар үрчетү өчен субсидияләр каралган.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 «Татарские лошади должны остаться, чтобы о них и через 1000 лет все знали». 2023 йыл 7 февраль архивланған.
  11. ↑ Златогривые татарские скакуны. Газета Республика Татарстан. 2023 йыл 7 февраль архивланған.
  12. ↑ 12,0 12,1 Л. Р. Сурметова. Ведущий персонаж песенной поэзии тоболо-иртышских татар.
  13. ↑ В Татарстане увидела свет книга о татарской породе лошадей.
  14. ↑ Презентация книги «Татар атлары».
  15. ↑ Цитаты из русской классики со словосочетанием «татарские лошади».
  16. ↑ В. В. Пенской. Военное дело Московского государства. От Василия Темного до Михаила Романова. Вторая половина XV – начало XVII в. / В. В. Пенской — «Центрполиграф», 2018. 188 с. С.13
  17. ↑ А. Е. Герасимов. Лошади. «ВЕЧЕ». 2000. 124 с.
  18. ↑ Паншин А. В. История города Екатеринослава. Книга первая. Монастырское урочище / А. В. Паншин — «Издание книг ком», 2016. ISBN 978-5-91775-286-0
  19. ↑ А. В. Тюрин. Как создавалась Россия. Русский фронтир. Изд. Питер. 2012. 384 с. ISBN:978-5-459-01655-0
  20. ↑ В. Г. Ян. К «последнему морю». 1955. 298 с. ISBN:978-5-08-005233-0

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Р.Н. Безертинов Китай и кочевой мир / Р.Н. Безертинов. - Казань: Изд. «Слово», 2011 - 208 с.
  • С.М. Буденный Книга о лошади / С.М. Буденный [и др.] - М.: Изд. «Госсельхозиздат», 1959. - т. III.
  • Инструция по бонитировке лошадей местных пород. - М.: МСХ РФ, 2003. - 30 с.
  • Н. Мулладжанов. Татарские кони / Н. Мулладжанов // Звезда Поволжья. -2010. - С. 38.
  • Кармышева Б. X. К вопросу о культовом значении конных игр в Средней Азии // Прошлое Средней Азии: археология, нумизматика и эпиграфика, этнография. - Душанбе : Дониш, 1987. - 272 с.
  • Беленицкий А. М. Конь в культах и идеологических представлениях народов Средней Азии и евразийских степей в древности и раннем средневековье // Ранние кочевники: краткие сообщения КСИА. Вып. 154.-М. : Наука, 1978.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Татар_аты&oldid=1257329» битенән алынған