Ҡананикольский

Ҡананикольский
Ҡананикольский
Нигеҙләү датаһы	1753
Рәсми атамаһы	Ҡананикольский
Рәсми тел	башҡортса‎ һәм урыҫ теле
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәге	Ҡананикольский ауыл Советы (Йылайыр районы)
Административ-территориаль берәмек	Ҡананикольский ауыл Советы (Йылайыр районы)
Сәғәт бүлкәте	UTC+05:00[d]
Халыҡ һаны	805 кеше (2010), 2817 кеше (1970), 1924 кеше (1979), 1342 кеше (1989), 990 кеше (2002), 806 кеше (2009)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	500 метр
Почта индексы	453683
Урындағы телефон коды	34752
Ҡананикольский Викимилектә

Ҡананикольский (рус. Кананикольское) — Башҡортостандың Йылайыр районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 805 кеше. Почта индексы — 453683, ОКАТО коды — 80227821000.

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	3822	1837	1985	48,1	51,9
1959 йыл 15 ғинуар	3302	1461	1841	44,2	55,8
1970 йыл 15 ғинуар	2800	1287	1513	46,0	54,0
1979 йыл 17 ғинуар	1852	808	1044	43,6	56,4
1989 йыл 12 ғинуар	1301	580	721	44,6	55,4
2002 йыл 9 октябрь	990	452	538	45,7	54,3
2010 йыл 14 октябрь	805	365	440	45,3	54,7

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Географик урыны

• Район үҙәгенә тиклем (Йылайыр): 70 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Сибай): 120 км

Урамдары

• Баймаҡ урамы (рус. Баймакская (улица))
• Волков урамы (рус. Волкова (улица))
• Көнсығыш урамы (рус. Восточная (улица))
• Тау урамы (рус. Горная (улица))
• Завод урамы (рус. Заводская (улица))
• Йылға аръяғы урамы (рус. Заречная (улица))
• Йылайыр урамы (рус. Зилаирская (улица))
• Ташлы урам (рус. Каменная (улица))
• Ҡананиколь мал үлеге ҡәберлеге биләмәһе (рус. Кананикольский скотомогильник (территория))
• Кирбес урамы (рус. Кирпичная (улица))
• Ҡана урамы (рус. Канская (улица))
• Инеш урамы (рус. Ключевая (улица))
• Комсомол урамы (рус. Комсомольская (улица))
• Кооператив урамы (рус. Кооперативная (улица))
• Красин урамы (рус. Красина (улица))
• Ленин урамы (рус. Ленина (улица))
• Урманлы урамы (рус. Лесная (улица))
• Логовая урамы (рус. Логовая (улица))
• Матросов урамы (рус. Матросова (улица))
• Тыныслыҡ урам (рус. Мирная (улица))
• {Йәштәр урамы (рус. Молодежная (улица))
• Яр буйы урамы (рус. Набережная (улица))
• Октябрьский урамы (рус. Октябрьская (улица))
• Урман аҫты урамы (рус. Подлесная (улица))
• Пролетар урамы (рус. Пролетарская (улица))
• Профсоюз урамы (рус. Профсоюзная (улица))
• Быуа урамы (рус. Прудовая (улица))
• Пугачев (урамы (рус. Пугачева (улица))
• Шишмә урамы (рус. Ручейная (улица))
• Баҡса урамы (рус. Садовая (улица))
• Совет урамы (рус. Советская (улица))
• Социалистик урам (рус. Социалистическая (улица))
• Төҙөүселәр урамы (рус. Строительная (улица))
• Үркәс урамы (рус. Уркасская (улица))
• Уҡытыусылар урамы (рус. Учительская (улица))
• Хачин урамы (рус. Хачина (улица))
• Тау һырты урамы (рус. Хребтовая (улица))
• Чкалов урамы (рус. Чкалова (улица))
• Сыуашев урамы (рус. Чувашева (улица))

Тарихы

Ауылға 1753 йылда Ҡананикольск баҡыр иретеү заводы эргәһендәге ҡасаба булараҡ нигеҙ һалына. Завод 1871 йылда ябыла, ләкин ҡасаба һаман бар.

Кананикольск заводы башҡорт ерҙәрендә төҙөлгән.

Тәүҙә, 1751 йылдың 25 сентябрендә, Нуғай даруғаһы Бөрйән улусы башҡорттары менән Ҡана йылғаһы буйындағы 20 йылға яһаҡ милеккә биреү өсөн «урманды заводта тотоу, сабынлыҡтар һәм заводҡа ҡараған башҡа биләмәләр менән, заводтан бөтә яҡҡа 15-әр саҡрым ер алыу өсөн» килешеү төҙөлә. Етмәһә, Ҡана йылғаһы тамағында һәм ул, Мосолов, ҡулланған Ағиҙел йылғаһында, суднолар төҙөү өсөн урман ҡырҡа. Тейешле бойороҡтоң барыһы өсөн дә йылына — 20 һум, ә 20 йыл эсендә 400 һум оброк алырға". Иван Алексеевич Мосолов, егерме йыллыҡ ҡуртым ваҡыты тамамланыуын көтөп тормайынса, 1761 йылдың 25 майында ҡуртымға алынған ерҙәргә һәм уның уң ҡушылдығы — Күркәтау йылғаһы буйлап ҡуртым өсөн башҡорттарға 525 һум түләгән.

1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышына биш йыл ҡалғас, Ҡананиколь заводы йылына 7000 фунттан ашыу баҡыр иретә, йәғни алты мейескә һәр береһе хөкүмәт нормаһынан йылына 1000 фунттан артып китә.

1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиән ихтилалы Ҡананиколь заводында ҡатмарлы һәм ҡапма-ҡаршылыҡлы була. Е. И. Пугачевтың 1773 йылдың 22 ноябрендәге «Ҡананиколь» заводы клеркы Назар Петрович Сорокинға «пушка һәм йәҙрә, ҡурғаш, дары, һәр төрлө кәрәк-яраҡтар һәм ашығыс рәүештә» алырға бойороҡ бирә.

Крепостнойлыҡ хоҡуғы бөтөрөлгәндән һуң, заводта эштәрҙе ҡыҫҡартыу айырыуса ныҡ күҙәтелә. Эшсе көстәр етешмәү һәм финанс ҡыйынлыҡтар менән бер рәттән баҡыр иретеү заводы мәғдән етешмәүен кисерә. Элек Загряжский руданы алыҫ рудниктарҙан ташыған, ә ирекле ялланма эш шарттарында мәғдәнде алыҫ аранан ташыуыу файҙаһыҙ булып сыҡҡан. Шуға күрә 1860-сы йылдар аҙағында Ҡананикольск заводы туҡтатыла.

Февраль революцияһынан һуң күп тә үтмәҫтән, Ҡананикольск заводы ҡасабаһында эшсе депутаттар советы ойошторола. Совет үҙенең тәүге ултырышында уҡ урман сәнәғәтселәренә урман ҡырҡҡан һәм һал ағыҙған эшселәрҙең эш хаҡын арттырырға ҡушҡан ҡарар ҡабул итте.

1961 йыл мәғлүмәттәре буйынса, Ҡананикольский ауылы Йылайыр районының шундай уҡ исемдәге ауыл советы үҙәге булған, унда 3345 кеше йәшәгән

Архитектура ҡомартҡыһы

• Элекке Никольский сиркәүе бинаһы (ағастан, 1761)

Инфраструктура

• Урта мәктәп, балалар баҡсаһы, участка дауаханаһы, мәҙәниәт йорто, китапхана, сиркәү бар.

Видеофильмдар

• Кананикольск — родина предков
• Кананикольское
• Село Кананикольское. Зилаирский район. Фотография 1933 года. Мы ищем род Передельских.

Билдәле шәхестәр

• Волков Николай Иванович (25.05.1924—24.10.1983), Бөйөк Ватан һуғышы яугиры, уҡсылар полкы пулемётсыһы, гвардия сержанты. Советтар Союзы Геройы (1945).
• Хачин Георгий Андреевич (15.03.1915—2.05.1978), Халхин-Гол йылғаһы буйындағы ҡораллы бәрелештәрҙә, Совет-фин һәм Бөйөк Ватан һуғыштарында ҡатнашыусы, орудие тоҫҡаусыһы, өлкән сержант. Советтар Союзы Геройы (1943).
• Вәлиев Фәрит Абдулла улы (21.06.1952), ғалим-химик‑органик. Химия фәндәре докторы (1997), профессор (2006). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2001).
• Михаил Алексеевич Назаров (24 май 1927 йыл — 29 август 2019 йыл) — рәссам. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған рәссамы (2002). Рәссамдар союзы ағзаһы (1981).
• Акилов Терентий Семёнович (1901 — ?) — 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугиры, гвардия сержанты. 20-се һауа һөжүменә ҡаршы оборона (ПВО) айырым дивизионының ДШК (Дегтярёв—Шпагин эре калибрлы пулемёт) менән ҡоралланған 3-сө эскадроны химинструкторы. Гвардия сержанты. III дәрәжә Дан ордены (1945), «Батырлыҡ өсөн» миҙалы (1944) менән бүләкләнгән

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.

Һылтанмалар

• Ҡананикольский // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 14 март 2019)