Ҡырым походы (1675-1676)
| Ҡырым походы | |
| Ҡатнашыусы | Рәсәй һәм Ҡырым ханлығы |
|---|---|
| Башланыу датаһы | 1675 |
| Тамамланыу датаһы | 1676 |
Ҡырым походы (1675—1676) — Рус армияһының Ҡырым ханлығына ҡаршы походы. Походта Дон, Запорожье казактары, ҡалмыҡтар һәм стрелецтар менән бер рәттән Себер даруғаһы башҡорттары ҡатнаша[1].
Ваҡиғалар барышы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]1675 йылдың июлендә Иван Сирко[2], Уң яҡ яр гетманы Дмитрий Дорошенконан Запорожье Сечеһына әйләнеп ҡайтҡас, ҡырым татарҙарының бөтә эштәре өсөн үс алыу хаҡына Ҡырым ханлығына ҡаршы поход ойоштороу эштәрен башлай.
Ошо уҡ йылда воевода П. Т. Кондыревтың наказы буйынса дүрт даругаға ла Өфө ҡәлғәһенән А. М. Аничков, Д. В. Артемьев, И. В. Дерюшкин һәм М. И. Черкашенин башҡорттарға Ҡырым походында ҡатнашыуға өндәү менән йүнәлтелә. Себер даруғаһынан 57 башҡорт походҡа ҡушылырға теләк белдерә[1]. Нуғай һәм Ҡазан даруғалары башҡорттары төрлө сәбәптәр арҡаһында (ҡорамалдар һатып алыу өсөн аҡса етмәүе; ҡалмыҡтарҙың һөжүм итеү хәүефе) походтан баш тарталар. Ҡырым походында ҡатнашҡан өсөн башҡорт тархандарына һәм служилый кешеләргә эш хаҡы вәғәҙә ителә[1]. Башҡорттар походҡа Царицын аша сығалар, унда фураж һәм аҙыҡ-түлек менән тәьмин ителгәс, башҡа ҡатнашыусылар (Дон казактары, 200 кеше, командующийы — ғәскәри атаман Ф. Минаев; ҡалмыҡтар, башлығы ҡалмыҡ мырҙаһы Мазан; стрелецтар, 2000 кеше, башлығы И. Ю. Леонтьев, артабан — Черкасский) менән осрашалар. Ошо уҡ йылдың көҙөндә егерме меңлек ғәскәр йыйып, Запорожье гетманы Иван Сирко өс аҙна матди һәм хәрби әҙерлектән һуң походҡа сыға[1].
Перекоп ҡәлғәһе тирәһендә ғәскәр икегә бүленә: бер өлөшө Ҡырымды баҫып ала, икенсе ҡәлғә эргәһендә ҡала[1]. Ҡырым ханлығы территорияһына Сиваш аша сығып, Иван Сирко 3-4 меңлек казак корпусы менән ярымутрау уртаһына Серегән диңгеҙе территорияһы аша бер ниндәй хәрби хәрәкәттәр башламайынса үтеп инә, сөнки уның маҡсаты Ҡырым татар дәүләтенең баш ҡалаһы — Баҡсаһарай, шулай уҡ әлеге ҡала илдең сәнәғәт үҙәге лә була.
Иван Сирко үҙенең ғәскәрен бер нисә корпусҡа бүлә, һәр береһендә командирҙар беркетә һәм Ҡырым ханлығын ҡыйратҡандан һуң Сиваш боғаҙына әйләнеп ҡайтырға ҡуша[2]. Казак отрядтары Күҙле (хәҙер Евпатория) ҡәлғәһен, Ҡараһыубаҙар һәм Баҡсаһарай ҡалаларын ҡыйраталар, әммә Перекоп ҡәлғәһенә ҡайтыу юлында Ҡырым ханы Сәлим I Гирәй һөжүменә дусар булалар. Казактар дошманды ике яҡтан ҡамауға алалар һәм юҡ итәләр.
Казактар барлығын белгәс, Ҡырым ханы үҙенең ярандары менән тауҙарға ҡаса. татарҙарҙың ҡайһы берҙәре уның артынан эйәрә, ҡайһы берҙәре нығытылған ҡәлғәләрҙә тороп ҡала. Самойл Величка йылъяҙмаһы буйынса, ҡалған татарҙарҙың күпселеге үлтерелә.
Казактарҙың бер өлөшө татар әләмдәре аҫтында хан башы артынан юлға сыға. Иҫән ҡалған татарҙарҙан ғәскәр йыйып, хан казактарға ҡаршы һуғышҡа ынтыла. әммә казактарҙың артында татар әләмдәрен күреп, алдана, уларҙың ярҙамына өмөтләнеп, ҡаты алышҡа барып инә. Һөҙөмтәлә алданған хан әсирлектән көскә ҡотола, ә бер нисә мең татар юҡ ителә йәки әсирлеккә төшә[2].
Еңгәндән һуң казактар бер төркөмгә берләшә һәм ял иткәндән һуң Каланчак, Ҡара үҙән, Качкари аша үтә һәм Ҡырымды ташлап сыға[1].
Поход һөҙөмтәләре
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Поход барышында ете мең христиан азат ителә.
Иван Сирко христиандарға Рәсәйгә һәм Ҡырымға барыу араһында һайлау мөмкинлеге бирә: дүрт мең кеше беренсеһен һайлай, өс меңе икенсеһен һайлай.
Ҡырым походында батырлыҡ күрһәткән өсөн 52 башҡорт тархан титулдарына эйә була[1].
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 [Военная история башкир: энцикл./ [Науч.-ред. коллегия: А. З. Асфандияров (гл. ред.) и др.]. — Уфа: Башк. энцикл., 2013. — 431 с.: ил., карты, ноты; 27 см. — Библиогр.: С. 419-423. — Указ. имен. и ст.: С. 389-418, 424-428. — 2000 экз. — ISBN 978-5-88185-076-0 (в пер.).]
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Иван Сирко — кошевой атаман Запорожской сечи
Сығанаҡтар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Военная история башкир: энцикл./ [Науч.-ред. коллегия: А. З. Асфандияров (гл. ред.) и др.]. — Уфа: Башк. энцикл., 2013. — 431 с.: ил., карты, ноты; 27 см. — Библиогр.: С. 419-423. — Указ. имен. и ст.: С. 389-418, 424-428. — 2000 экз. — ISBN 978-5-88185-076-0 (в пер.).