Өфө тауҙары

Тужилов тауынан Һупайлыға күренеш

Өфө тауҙары — Өфө ҡалаһы урынлашҡан Өфө ярымутрауындағы тауҙар, элек-электән үҙ исемдәре һәм тарихы бар. Ҡалҡыулыҡтарҙың бейеклеге үҙгәрә, 100 метрҙан алып 180 метрға тиклем.

Александр убаһы

Убала Александр (Профсоюз) майҙаны һәм Мостай Кәрим скверы урынлашҡан

Уның түбәһендә Александр I нигеҙ һалған Александро-Невский сиркәүе урынлашҡан. Хәҙер уның урынында Профсоюздар һарайы тора.

Вокзал тауы

Вокзал тауы Антонов урамы районында тау тимер юл вокзалына ҡарай яҡшы күренә. Иван Якутов исемендәге мәҙәниәт һәм ял паркы менән сиктәш. Әлеге ваҡытта торлаҡ йорттар төҙөлгән.

Аҫылмалы Таш Тауы

Ағиҙел йылғаһының текә ҡаялы уң яры. Ике йырын һәм тимер юл араһында тора. Иң бейек нөктәһе — Аҫылмалы таш ҡаяһы, иҫтәлекле урын булып тора.

Дежнёв тауы

Өфөнөң иң ҙур убаларының береһе һәм ҡаланың Орджоникидзе районында урынлашҡан. Үҙенең исемен тау уның итәгендә урынлашҡан Дежнево ауылы буйынса алған. Тау шулай уҡ үҙенең исемен Октябрь проспектынан Комаров һәм Интернациональная урамдарына алып барған автомобиль күперенә биргән. Элекке ваҡытта Дежнёво ауылынан Өфө яғына сауҙа һөйрәмә ере эшләгән, уның арҡаһында юл 50 км, ә юл ваҡыты — 2-3 көнгә кәмегән.

1917 йылғы Революцияға тиклем бында пароход һәм катерҙар өсөн ҙур пристань булған. 1967 йылда Дежнёв тауының төньяғында «Нефтсе» стадионы төҙөлә, ә уның көньяҡ битләүендә —яҡшы йыһазландырылған саңғы, ә һуңынан биатлон трассаһы төҙөлә.

1985 йылда Дежнев тауында Еңеү паркыһәм Александр Матросов һәм Миңлеғәле Ғөбәйҙуллин һәйкәле асыла. 1998 йылда парк эргәһендә Ләлә-Тюльпан мәсете төҙөлә.

Дудкин (Пеләш) тауы

Дудкин тауы хәҙерге Йәшел Сауҡалыҡта урынлашҡан һәм Рәсәй Эске эштәр министрлығының Өфө юридик институтынан алып Аврора урамы буйлап Глумилино биҫтәһенә тиклем һуҙыла. Өфөнөң иң ҙур убаһы булып тора. 198 метр бейеклектә.

Дудкин тауы Өфө уҡсыһы Антошка Дудка исеме менән аталған, ул 1676 йылда тау итәге янында Дудкин кисеүен ойошторған, уға төшөү урыны әле лә һаҡланған.

Пеләш тау исеме уның элек битләүҙәре ҡала төҙөлөшө өсөн урманды ҡырҡыу һөҙөмтәһендә ағасһыҙ булғанлыҡтан бирелгән. Ләкин хәҙер унда урман һәм ултыртылған урмандар биләй.

Тауҙа Шайтан ҡаласығы урынлашҡан, элек бында Өфө территорияһында боронғо ауылдар булған. XVII —XVIII быуаттарҙа бында нуғай заставаһы урынлаша. Шулай уҡ был урында хәҙер 1905 йылғы Маевка һәйкәле тора.

Пеләш тауының көнсығыш битләүендә ҙур йырын бар, ул Дудкин карст соҡоро тип атала, диаметры 500 м һәм үҙәгендә 100 метр тәрәнлектәге ғәйәт ҙур соҡор бар, шулай уҡ карст соҡорҙары күп.

Хәҙер Пеләш тауҙа күп һанлы һаҙланған урман күлдәре һәм сығанаҡтар менән ҙур йәшел массив урынлашҡан (Өфөнөң көньяҡ битләүенең урман паркы); Башҡортостан Урмансыларының урман паркы, урман белгесе Г.М. Рутто паркы, «Йәшел сауҡалыҡ», «Салют» һәм «Йәйғор» шифаханалары, Һыйыр ауышы ҡотоғо, «ВДНХ-Өфө» сауҙа-күргәҙмә комплексы, Лайфстайл «Башҡортостан» үҙәге, спорт комплексы «Трамплин», «Аҡбуҙат» ипподромы урынлашҡан. Көньяҡтан тауға Тереғолов туғайҙары һәм Өфөнөң көньяҡ һыу һурҙырғысы йәнәш тора.

Казак ауышы

Ҡалҡыулыҡтан төшөү урыны хәҙерге К. Маркс урамы буйлап тимер юл вокзалына ҡарай

Курочкин тауы

Курочкин тауы Өфөнөң төньяҡ-көнсығыш өлөшөндә ята һәм Черниковка биҫтәһенән Шугуровка йылғаһы менән айырыла. Тауҙың бейеклеге 62 метрға етә.

XVII быуаттың башынан тау Өфө сауҙагәрҙәре Каповскийҙарҙың биләмәһе булған. Тау эргәһендәге ҡайһы бер ерҙәр Курочкинға ҡараған, уның фамилияһы тауға исем биргән. Шулай уҡ бында Курочкино ауылы һәм ауыл зыяраты бар.

Тауҙа Черниковка госпиталендә вафат булған Бөйөк Ватан һуғышы яугирҙәренең ҡәберҙәре бар (61-се мәктәп).

1950 йылға тиклем йылдар тауҙа ялан булған, уның тирәһендә ваҡ ҡыуаҡлыҡтар үҫкән.

1950—-1954 йылдарҙа бында ҡарағай, ҡарағас, имән, ҡорос ағас һәм тирәк, шулай уҡ маньчжур сәтләүеге һәм амур бәрхәте ултыртыла.

1960 йылда тауҙы «Йәшел» тип атарға маташалар, әммә был исем үҙләштерелмәй.

Лагерь тауы

Лагерь тауы туранан-тура тимер юлы өҫтөндә Өфө үҙәгенән Нижегородкаға табан ауыш районда: К. Маркс урамы һәм Ибраһимов бульвары башында. Казак ауышы менән сиктәш.

Тау һөҙәгенән тар Лагерь урамы китә, йәнәшәлә ҙур Лагерь майҙаны урынлаша. Бында Өфө гарнизонының йәйге лагеры һәм поездарға ултырыу алдынан рекруттарҙың йыйылыу урыны була. Беренсе донъя һуғышы осоронда бында йыйылыу пункты һәм һалдаттар өсөн казармалар урынлаша.

Непейцев тауы

Непейцев тауы ЦЭС биҫтәһендә, Трамвай һәм Рәсәй урамында, Өфө шоссеһы һәм Октябрь проспектында һәм Дежнев тауынан Тужилов тауына тиклем һуҙыла. Тау Непейцово ауылы исеме буйынса аталған, ул тауҙың өҫкө өлөшөндә урынлашҡан (1960 йылдарҙа төҙөлгәнгә тиклем), һәм дворян Непейцевтарға ҡараған (Непейцындарҙың Өфө тармағы дворяндары). Шулай уҡ бер ваҡыт 1928 йылда төҙөлгән Үҙәк электростанция исеме менән ЦЭС тауы тип тә атала.

Тауҙа тәбиғәт ҡомартҡыһы — Непейцев дендропаркы урынлашҡан — уның тарихы 1811 йылда уҡ башлана. Бындағы усадьбаның хужаһы Осип Тимофеевич Непейцев начал территорияға бөтә донъянан килтерелгән ағастар һәм ҡыуаҡлыҡтар ултырта башлай. Шулай уҡ бында А.Матросов исемендәге парк, М.И. Калинин исемендәге парк, торлаҡ йорттар, производстволар урынлашҡан.

Баструк ҡалҡыулығы

Пушкин урамы һәм Воровский урамы киҫелеше мөйөшөндә урынлашҡан. XVI быуатта бында баструк һәм төрмә булған. Хәҙер был урында архитектура ҡомартҡыһы — А. И. һәм В. В. Тушновтарҙың айырым йорто тора.

Сафронов тауы

Сафронов тауы Өфөнөң иң ҙур ҡалҡыулыҡтарының береһе булып тора. Тау битләүҙәренең текәлеге 15-20° етә.

Башта ул Богородский тауы тип атала, сөнки унда шул уҡ исемле биҫтә булған. Һуңыраҡ уның итәгендә Ағиҙел йылғаһының ярында Сафронов пристаны исеме менән Сафронов тауы тип үҙгәртелә. 1870 йылдарҙа тауҙа барлыҡҡа килгән слобода, шулай уҡ Сафронов тип аталған. Сафронов тауында тығыҙ төҙөлөш XIX быуат аҙағында Сафронов пристанын киңәйткәс һәм уның эргәһендә тимер юл станцияһы барлыҡҡа килгәс башлана, һәм унда Йылға, Минзәлә, Бөрө, Стәрлетамаҡ урамдары барлыҡҡа килә, улар Ағиҙел йылғаһына перпендикуляр китә. Сафронов тауында Нобель нефть базаһы һәм П.И.Костерин һәм С.А.Черников тирмәне төҙөлә. 1887 йылдан тау территорияһы торлаҡ кварталдар һәм сауҙа-сәнәғәт компанияларын төҙөү өсөн бирелә башлай.

1920 йылдар аҙағында тау итәгендә һабын ҡайнатыу заводтары урынлаша, улар һөйәк һәм эт майы эшкәртә, һөҙөмтәлә тауҙы бер аҙ Эт тауы тип атайҙар.

Хужалыҡ эшмәкәрлегенә тиклем тауҙа япраҡлы һәм ылыҫлы ағастар үҫә, яландар була. 1950 йылдарҙа тауҙа ҡарағай, имән, акация, айыу баланы ултыртыла.

Семинар тауы

Семинар тауы тип 1828 йылда бында Өфө дини семинария бинаһын төҙөү менән бәйле аталған. Тауҙа Собор майҙаны, Башҡортостан Республикаһының сәнәғәт һәм инновацион сәйәсәт министрлығы бинаһы (элекке Дини семинария бинаһы) «Динамо» спорт комплексы, Башҡорт дәүләт университеты корпустары, Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театры, Ленин исемендәге парк урынлашҡан.

Сергиев тауы

Шулай уҡ Сергиев убаһы тип тә атала. Менделеев урамы башында урынлаша, Сутолока йырыны, Шувалин йырыны (Усол тауынан) һәм Ҙур Мәскәү урамы буйлап йырын менән айырыла һәм Ҡараиҙел биҫтәһенә тиклем һуҙыла. Сергиев сиркәүе исеме буйынса аталған.

Тарихи урыны: башта тап бында, хәҙерге Бехтерев урамы буйлап, Өфөнөң тәүге халҡы урынлашҡан. Тауҙа архитектура ҡомартҡыһы (Шепелев йорто), торлаҡ йорттар һәм Сергиев зыяраты урынлашҡан.

Случевский (Шугуров) тауы

Случевский тауы Ырымбур кисеүе менән йәнәш һәм күпер һалынған Нуғай йырынан көнбайышҡа ҡарай урынлашҡан.

Тауҙың баштағы исеме — Нуғай. Шулай уҡ Шугуров тауы тип тә аталған. XVII быуаттың икенсе яртыһында ҡаланың көнбайыш сиге булып торған. XVIII быуат башында бында кешеләр әүҙем ултыра башлай. Хәҙерге исемен тау парк буйынса («Случевский тауындағы парк», хәҙер — С. Юлаев исемендәге баҡса) XIX быуат аҙағында алған, ул үҙ сиратында Өфө губернаторы К.А.Случевский хөрмәтенә аталған. Тауҙа Софьюшка аллеяһы, йырын аша Аҫылмалы күпер (йәйәүлеләр өсөн, халыҡта — «Ғашиҡтар күпере») С.Юлаев исемендәге баҡсала, «Тулҡын» скверы, торлаҡ йорттар буйында исемһеҙ сквер урынлашҡан. Хәҙерге ваҡытта уның рельефы шул тиклем үҙгәргән, хатта уны тау тип атарлыҡ та түгел.

Троица ҡалҡыулығы

Троица ҡалҡыулығы — Өфө кремле торған урын. Нуғай, Сутолока йылғаларының йырындары һәм исемһеҙ шишмә, Посадская һәм Октябрь революцияһы урамдары буйлап урынлашҡан. Юлий календары буйынса, 1574 йылдың 30 майында, Троица көнөндә, ҡалҡыулыҡ итәгендә Мәскәү уҡсылары отряды төшә. Бында яр буйында Өфөнөң беренсе ҡала бинаһы — ҙур булмаған ғәҙәттәге сиркәү төҙөлә (бер көндә буралған), ул Троица байрамы хөрмәтенә атала. Ғибәҙәтханала Божья Матерь һәм Изге Николай Чудотворец хөрмәтенә төкәтмәләр төҙөлә. Сиркәү Өфө карталарында XIX быуат аҙағына тиклем теркәлә. Сиркәү беҙҙең көндәргә тиклем ул һаҡланмаған, яҙмышы билдәһеҙ. Күрәһең, ныҡ аламаланыуы арҡаһында һүтеп алынған. Троица сиркәүе Ағиҙел йылғаһы ярында, Троица шишмәһе тамағы менән йәнәш торған. Һуңынан Троица хөрмәтенә шишмә сыҡҡан Троица йырыны һәм Троица ҡалҡыулығы атала.

Троица ҡалҡыулығында Өфөнөң беренсе таш бинаһы — Троица сиркәүе (Смоленский соборы), шулай уҡ Троица майҙаны төҙөлә, улар тирәләй Өфө ҡәлғәһе ҡалҡып сыға, артабан улар юҡ ителә. Ҡалҡыулыҡ йырын аша (С. Юлаев проспекты буйлап) Демидов аҫылмалы күпере менән тоташа. Ҡалҡыулыҡ итәгендә Түбәнге сауҙа майҙаны урынлашҡан.

Хәҙер ҡалҡыулыҡта Дуҫлыҡ монументы, торлаҡ йорттар, бизнес-үҙәк һәм дәүләт хеҙмәттәре биналары урынлашҡан.

Тужилов тауы

Тужилов тауы «Аҡбуҙат» ипподромынан төньяҡтараҡ, өфө йылғаһы районында Октябрь проспектынан Һупайлы биҫтәһе яғына ҡарай урынлашҡан һәм үҙ эсенә Тужиловка, Глумилино-1 биҫтәләрен, заманса «Планета» торлаҡ йорттарын, «Энтузиастар Кварталын» ала. Тау аҫтында автомобиль юлы буйлап ятҡан Тужиловка ауылы исеме менән атала. Ауыл үҙ сиратында урман сәнәғәтсеһе һәм сауҙагәр Тужилов исеме буйынса аталған, Тужилов бында Өфө йылғаһындағы урман пристаны хужаһы булған. Ҡайһы берҙә ҡала халҡы «Һупайлы» тип тә йөрөтә.

Тужилов тауының көнсығыш өлөшөндә ҡасандыр балыҡсылар һәм һунарсылар йәмғиәтенең ҡала атыш урыны булған. Тауҙа шулай уҡ Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында Электросталь ҡалаһынан эвакуацияланған йәшерен өсөнсө РВ-1 радиостанцияһы булған. 2007 йылда РВ-1 емерелә.

Тауҙа Кошкин урманы, «Планета» сауҙа-күңел асыу үҙәге, «Леруа Мерлен» гипермаркеты, «Лента» гипермаркеты урынлаша.

Усол (Пугачёв) тауы

Усол тауы тип Сергиев тауынан Шувалин йырыны менән айырылыусы һәм Дудкин тауына тиклем барыусы Сочинский урамындағы ҡалҡыулыҡ атала. Уның түбәһе — Усол сусағы, унда элек Өфө Успения ирҙәр монастырының тоҙ иретеү урыны янындағы ҙур булмаған карст күле булған. XIX быуат аҙағында тауҙы ҡайһы бер кешеләр Шихан тип йөрөткән. Тау исеме буйынса үҙенең атамаларын Оло, Кесе, Урта, Үрге Усол урамдары һәм бөтә ете Усол тыҡрыҡтары ала. Һуңғараҡ был урамдар һәм тыҡрыҡтар үҙгәртелә: Кесе Усол тик Усол, Урта Усол — Софья Перовская урамы, Үрге Усол — Нечаев урамы һ.б. Октябрь Революцияһынан һуң тау аҫтында урынлашҡан Золотухин слободаһы Пугачевская слобода тип атала башлай, шуға күрә Усол тауы ла Пугачев тауы тип атала. Бөгөнгө көндә ике исеме лә ҡулланыла.

Тауҙа Благовещенский монастырының Иверский һәм Александр сиркәүҙәре биналары, торлаҡ йорттар, офис биналары урынлашҡан.

Өфө сағылы

Шулай уҡ Өфө карст сағылы тип тә атала. Өфө станцияһы менән «1629 км» туҡталыу пункты араһында тимер юлында Өфөнөң көнбайыш битләүе буйлап урынлашҡан.

Атамаһы XIX быуат аҙағында тимер юлдары аҫтында төҙөлөш ваҡыттарында ла, файҙаланғанда ла барлыҡҡа килгән карст емерелеүҙәре менән бәйле килеп сыға. Тикшеренеүҙе Д. Л. Иванов (Һамар-Златоуст тимер юлын төҙөгәндә) үткәрә. Шулай уҡ Г. Г. Скворцов, С. П. Ткалич, В. И. Мартин, В. Ф. Ткачёв, А. И. Смирнов һ.б. өйрәнә.

Төп иҫтәлекле урыны — Аҫылмалы Таш ҡаяһы.

Ҡырғауыл тауы

Ҡырғауыл тауы (рус. Чесноковская гора) - Чесноковка ауылы эргәһендәге тау. Бейеклеге 175,4 метр. Эргәлә Ағиҙел йылғаһы аға.

Әҙәбиәт

• Синенко С. Г. Уфа старая и новая. — Уфа: Государственное республиканское издательство «Башкортостан», 2007. — 272 с. — 3000 экз.