Ер атмосфераһы

Атмосфера (грек. ατμός — «пар» һәм σφαῖρα — «сфера») — Ерҙең иң өҫкө ҡатламы. Уның ҡалынлығы — 3 мең км тирәһе. Атмосфераның аҫҡы сиге булып Ер өҫтө тора, ләкин һауа тау тоҡомдарындағы ярыҡтарҙа ла, һыуҙа ла бар. Атмосфераның өҫкө сиге юҡ: һауа ҡатламы космоста аҡрынлап юҡҡа сыға. Ерҙең тартыу көсө атмосфераны планета янында тотоп тора.

Ер Атмосфе́раһы (бор. грек. ἀτμός — пар һәм σφαῖρα — шар) — Ер планетаһын уратып алған газ ҡыртышы, геосфераның бер өлөшө. Уның эске йөҙө гидросфераны һәм өлөшләтә ер ҡабығын ҡаплап тора, тышҡы өлөшө йыһан киңлегенең Ер тирәһендәге өлөшөнә күсә. Ҡалынлығы — 3 мең км тирәһе. Атмосфераның аҫҡы сиге булып Ер өҫтө тора, ләкин һауа тау тоҡомдарындағы ярыҡтарҙа ла, һыуҙа ла бар. Атмосфераның өҫкө сиге юҡ: һауа ҡатламы космоста аҡрынлап юҡҡа сыға. Ерҙең тартыу көсө атмосфераны планета янында тотоп тора.

Атмосфераны өйрәнгән бүлектәр йыйылмаһы физиканы һәм химияны атмосфера физикаһы тип атау ҡабул ителгән. Атмосфера торошо ер йөҙөндә һауа торошон һәм климатты билдәләй. Һауа торошон өйрәнеү менән метеорология шөғөлләнә , климат һәм уның вариациялары менән — климатология.

Атмосфераның сиктәре

Атмосфера тип шул өлкәлә ҡабул ителә, уларҙы Ер тирәләй Ер менән бергә бер бөтөнлөк булып әйләнгән газ мөхитен атайҙар^[1].Атмосфера 500-1000 км бейеклектә башланған экзосфера өҫтөнән планета-ара арауыҡҡа яйлап күсә

Халыҡ-ара авиация федерацияһы тәҡдим иткән билдәләмә буйынса йыһан һәм атмосфера сиктәре үткәреү буйынса Һыҙат Кеҫәһе буйлап 100 км бейеклектә үтә^[2], бынан бейегерәк авиация осоштары яһай мөмкин түгел. NASA 122 километр бейеклекте сик итеп билдәләй (400 000 футов), был бейеклектә «шаттл»дар аэродинамик маневрҙарға күсә^[3].

Физик үҙенсәлектәре

Һауаның дөйөм массаһы атмосферала — (5,1—5,3)·10¹⁸ кг. Шуларҙан ҡоро һауа массаһы -(5,1352 ± 0,0003)·10¹⁸ кг, һыу парының дөйөм массаһы уртаса 1,27·10¹⁶ кг.

Ҡоро, таҙа һауаның моляр массаһы — 28,966 г/моль, һауаның тығыҙлығы удиңгеҙ өҫтөндә яҡынса 1,2 кг/м³. Баҫым 0 °C градуста диңгеҙ кимәлендә 101,325 кПа; критик температура — −140,7 °C (~ 132,4 К); критик баҫым — 3,7 МПа; идеаль газдың йылылыҡ һыйышы $C_{P}$ 0 °C — 1,0048·10³ Дж/(кг·К), идеаль газдың йылылыҡ һыйышы $C_{V}$ — 0,7159·10³ Дж/(кг·К) (0 °C). Һауаның һыуҙа иреүсәнлеге (масса буйынса) 0 °C — 0,0036 %, 25 °C — 0,0023 %.

Ер өҫтөндәге стандартн атмосфералағы нормаль шарттар берәмеге ошолай алынған: тығыҙлыҡ 1,225 кг/м³, барометр баҫымы 101,325 кПа, температура +15 °C, еүешлек 0 %. Был шартлы мәғлүмәттәр бары инженерлыҡта әһәмиәтле.

Составы

Ерҙә атмосфера ике процесс һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә: космос есемдәре төшкән саҡта барлыҡҡа килгән матдәләрҙең газы һәм вулкан атылғандағы газдар (ер мантияның газһыҙланыуы). Океандар бүленеп, биосфера барлыҡҡа килгәс, атмосфера һыу менән газ бәйләнеше, үҫемлектәр, хайуандар һәм уларҙың бүлентеләре, тупраҡта, һаҙлыҡтарҙа шуларҙың тарҡалыуы арҡаһында үҙгәрә.

Әлеге ваҡытта Ер атмосфераһы газ һәм төрлө ҡушылмаларҙан (саң, һыу тамсылары, боҙ киҫәктәре, диңгеҙ тоҙо, яныуҙан бүленгән нәмәләр) тора.

Атмосфераны тәшкил иткән газ концентрациялары, ғәмәлдә даими, һыу ( ${\ce {H2O}}$ ) менән углекислый газ( ${\ce {CO2}}$ ) ғына арта, уның концентрацияһыXIX быуат уртаһынан арта бара.

Ҡоро һауа составы
Газ	Йкмәткеһе күләм буйынса, %	Йөкмәткеһе масса буйынса, %
Азот	78,084	75,51
Кислород	20,946	23,14
Аргон	0,934	1,3
Углекислый газ	0,03 — 0,04^[4]	0,05^[5]
Неон	1,818·10⁻³	1,2·10⁻³
Гелий	5,24·10⁻⁴	8·10⁻⁴
Метан	1,7·10⁻⁴^[6] — 2·10⁻⁴
Криптон	1,14·10⁻⁴	2,9·10⁻⁴
Водород	5·10⁻⁵	3,5·10⁻⁶
Ксенон	8,7·10⁻⁶	3,6·10⁻⁵

Атмосфераның һыу күләме (быу рәүешле) 0,2 % -2,5 % географик киңлеккә бәйле^[7].

Таблицала күрһәтелгән газдарҙан тыш атмосферала ${\ce {N2O}}$ һәм башҡа азот оксидтары бар ( ${\ce {NO2}}$ , ${\ce {NO}}$ ), пропан һәм башҡа углеводородтар, ${\ce {O3}}$ , ${\ce {Cl2}}$ , ${\ce {SO2}}$ , ${\ce {NH3}}$ , ${\ce {CO}}$ , ${\ce {HCl}}$ , ${\ce {HF}}$ , ${\ce {HBr}}$ , ${\ce {HI}}$ , пары ${\ce {Hg}}$ , ${\ce {I2}}$ , ${\ce {Br2}}$ , һәм әҙ генә күләмдә башҡа газдар. Ерҙә иң әҙ осраған газ — ${\ce {Rn}}$ .

Әҙәбиәт

Парин В. В., Космолинский Ф. П., Душков Б. А. Космическая биология и медицина (издание 2-е, переработанное и дополненное), М.: «Просвещение», 1975, 223 с.
Гусакова Н. В. Химия окружающей среды» Ростов-на-Дону: Феникс, 2004, 192 с. ISBN 5-222-05386-5
Соколов В. А. Геохимия природных газов, М., 1971;
МакИвен М., Филлипс Л. Химия атмосферы, М., 1978;
Уорк K., Уорнер С. Загрязнение воздуха. Источники и контроль, пер. с англ., М.. 1980;
Мониторинг фонового загрязнения природных сред. в. 1, Л., 1982.
ГОСТ 4401-81 «Атмосфера стандартная. Параметры»
ГОСТ Р 53460-2009 «Глобальная справочная атмосфера для высот от 0 до 120 км для аэрокосмической практики. Параметры»
ГОСТ 24631-81 «Атмосферы справочные. Параметры»

Иҫкәрмәләр

↑ Будыко М. И., Кондратьев К. Я. Атмосфера Земли // Большая советская энциклопедия. 3-е изд. / Гл. ред. А. М. Прохоров. — М.: Советская Энциклопедия, 1970. — Т. 2. Ангола — Барзас. — С. 380—384.
↑ 100km altitude boundary for astronautics // FAI ASTRONAUTIC RECORDS COMMISSION (ICARE)
↑ Thompson A. Edge of Space Found (ингл.). space.com (9 апрель 2009). Дата обращения: 19 июнь 2017. Архивировано 5 февраль 2017 года.
↑ Trends in Atmospheric Carbon Dioxide. Recent Global CO₂ (билдәһеҙ). Earth System Research Laboratory. Global Greenhouse Gas Reference Network. Дата обращения: 6 февраль 2017.
↑ при 0,03 % по объему
↑ IPCC TAR table 6.1 2007 йыл 15 июнь архивланған. (инг.) (на 1998).
↑ Хромов С. П. Влажность воздуха // Большая советская энциклопедия. 3-е изд. / Гл. ред. А. М. Прохоров. — М.: Советская Энциклопедия, 1971. — Т. 5. Вешин — Газли. — С. 149.

Һылтанмалар

Почему динозавры были такими большими? // 17 декабря 2013, Центр ФОБОС
Interactive global map of current atmospheric and ocean surface conditions

Ҡалып:Земля Ҡалып:Строение Земли

Ҡалып:Разделы физики атмосферы Ҡалып:Атмосферы

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Һауа

	Был астрономия буйынса тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ.

[1] Будыко М. И., Кондратьев К. Я. Атмосфера Земли // Большая советская энциклопедия. 3-е изд. / Гл. ред. А. М. Прохоров. — М.: Советская Энциклопедия, 1970. — Т. 2. Ангола — Барзас. — С. 380—384.

[fai-2] 100km altitude boundary for astronautics // FAI ASTRONAUTIC RECORDS COMMISSION (ICARE)

[3] Thompson A. Edge of Space Found (ингл.). space.com (9 апрель 2009). Дата обращения: 19 июнь 2017. Архивировано 5 февраль 2017 года.

[4] Trends in Atmospheric Carbon Dioxide. Recent Global CO₂ (билдәһеҙ). Earth System Research Laboratory. Global Greenhouse Gas Reference Network. Дата обращения: 6 февраль 2017.

[5] при 0,03 % по объему

[Methane-6] IPCC TAR table 6.1 2007 йыл 15 июнь архивланған. (инг.) (на 1998).

[7] Хромов С. П. Влажность воздуха // Большая советская энциклопедия. 3-е изд. / Гл. ред. А. М. Прохоров. — М.: Советская Энциклопедия, 1971. — Т. 5. Вешин — Газли. — С. 149.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]