Кёрлинг
| Кёрлинг | |
| Нигеҙләү датаһы | 1966 |
|---|---|
 | |
| Квалифицирован для | мужской кёрлинг[d] һәм женский кёрлинг[d] |
| Етәксе орган | Всемирная федерация кёрлинга[d] |
| Ил |
 Шотландия |
| Рәсми сайт | worldcurling.org |
 | |
 Кёрлинг Викимилектә | |
Кёрлинг (ингл. curling, гэльск.-тан curr) — боҙ майҙансығында команда менән уйналыусы спорт уйыны. Ике командала ҡатнашыусылар сиратлап махсус гранит снарядтарҙы (таштарҙы) сәп («йорт») йүнәлешендә боҙҙан шыуҙырып бар көсөнә ташлай. Һәр командала дүрт уйынсы.
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Кёрлинг XVI быуат башында Шотландияла барлыҡҡа килә. Был спорт уйынының электән булыуын Данблейндағы ҡороған быуа төбөнән табылған кёрлинг спорт снаряды (ташы) раҫлай, уның өҫтөнә етештереү ваҡыты («1511 йыл») яҙылған. Кёрлинг тураһында тәүге тапҡыр Шотландияның Пейсль аббатлығының 1541 йыл менән билдәләнелгән урта быуат монастырь китаптарында иҫкә алына.
Питер Брейгелдең туңған күл өҫтөндәге боҙҙа кёрлингҡа оҡшаш айсшток уйынын уйнаусы нидерланд крәҫтиәндәрен һүрәтләгән ике картинаһы ла шул осорға (1565 йыл) ҡарай. XVI быуатта Шотландия һәм Нидерланд араһында сауҙа һәм мәҙәни бәйләнештәр бик көслө булған, континенталь Европала кёрлингтың ғына түгел, ә гольфтың да киң таралыуы быға дәлил.
Шотландияның төньяғында урынлашҡан Килсит ҡалаһында 1716 йылда барлыҡҡа килгән уйынсылар ассоциацияһы — донъялағы иң оло кёрлинг-клуб[1]. Кёрлерҙарҙың тәүге клубы 1737 йылда Файф провинцияһында[2] асыла. Кёрлинг уйыны өсөн булдырылған иң боронғо спорт яланы — 100метр х 250 метр үлсәмендәге майҙанды үҙ эсенә алған яһалма дамба ла ошо уҡ ҡалала.
Curling һүҙе XVII быуатта беренсе тапҡыр шотланд шағиры Генри Адамсон поэмаһында иҫкә алынғандан һуң уйындың исеме булараҡ ҡулланыла башлай. Тикшеренеүселәр фекеренсә, уйын үҙ исемен таштың боҙҙа ҡалдырған ҡатмарлы кәкерсәктәрҙең атамаһынан түгел, ә шотланд телендәге curr ҡылымынан ала. Был һүҙ түбән тауыш менән үкереүҙе аңлата (инглиз телендәге purr һүҙенә яҡын тора). Шуны ла билдәләп үтергә кәрәк: снарядтарҙың камил формала булмауы һәм уйын майҙанының махсус рәүештә әҙернелмәүе боронғо кёрлерҙарға теге йәки был отошло стратегияға таянып уйнау, йәки спорт оҫталығын камиллаштырыу мөмкинлеген бирмәгән — күпселек осраҡта, теге йәки был команданың еңеүе осраҡлы уңышҡа ғына бәйле булған.
Шотландияның Дарвелл ҡалаһы йылъяҙмаларында ла был спорт снарядтары тураһында ҡыҙыҡлы мәғлүмәт һаҡлана: туҡыусылар эштән һуң ял иткәндә туҡыу станоктарында баҫтырыҡ итеп ҡулланылған ауыр таш йөктәр менән (был йөктәрҙең тотҡалары һурып алына торған булған) кёрлинг уйнар булған. Йылъяҙмаларҙа түбәндәге юлдар ҙа бар: «күп ҡатындар, ташты шымартып һәм уның формаһын камиллаштырып, ирҙәренең абруйын һаҡларға тырыша».
Яҡынса XVIII быуаттан таштың формаһы билдәле бер стандарт ала бара һәм һәм хәҙерге ҡиәфәтен ала: диаметры 29,2 см (11,5 дюйм), бейеклеге 11,4 см (4,5 дюйм), ауырлығы 19,96 кг (44 фунт). Климаттың һалҡын, боҙҙоң күп булыуы һәм уйын барышындағы демократик талаптар кёрлингты Шотландияла, аҙаҡ бөтә донъяла бик популяр уйынға әйләндерә. Инглиз монархтары власынан Америкаға ҡасҡан күскенселәр менән бергә кёрлинг та Яңы мөхиткә үтеп инә. Объектив климат шарттары уйындың Канадала бигерәк киң таралыуына килтерә. Кёрлинг уйыны АҠШ-та беренсе тапҡыр 1768 йылда уҙғарыла: уны Квебекҡа урынлаштырылған шотланд һалдаттары уйнай.
XIX быуаттың тәүге яртыһында кёрлинг уйыны ҡағиҙәләре рәсми рәүештә раҫлана, шул ваҡыттан бирле улар үҙгәреш кисермәгән тиерлек.
Кёрлинг буйынса донъя чемпионаты
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ир-егеттәр араһында кёрлинг буйынса беренсе донъя чемпионаты Фолкеркала һәм Эдинбургта 1959 йылда үткәрелә һәм тарихҡа «Шотландия кубогы ярыштары» исеме аҫтында инеп ҡала. Ярыштарҙа Канаданан Эрни Ричардс командаһы еңә. Ҡатын-ҡыҙҙар араһында беренсе донъя чемпионаты Шотландияның Пертта ҡалаһында 1979 йылда үткәрелә һәм ул Швейцария командаһының еңеүе менән тамамлана.
2005 йылда донъя алтыны өсөн 12 команда көс һынаша, 8 команда Европанан, 2 команда Төньяҡ Американан, 2 команда Азия һәм Океаниянан. Европа командалары донъя чемпионатына путевканы Европа чемпионаттары һөҙөмтәләре буйынса ала. Был чемпионаттар 1975 йылдан алып үткәрелә.
Донъя чемпионаттары һәр йыл һайын була. 1989—2004 йылдарҙа ир-егеттәрҙең дә, ҡатын-ҡыҙҙарҙың да ярыштары бер ҡалала үткәрелде.
Кёрлинг буйынса Европа чемпионаты
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]1975 йылда тәүге Европа чемпионаты Францияла үтте. Унда 8 ир-егеттәр һәм 7 ҡатын-ҡыҙҙар йыйылма командалары ҡатнашты Европа чемпионаты һәр йыл үткәрелә.
Олимпия уйындары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]1924 йыл уйындарында кёрлинг буйынса күргәҙмә ярыштар булып үтте.
1998 йылда кёрлинг спорттың олимпия төрө тип таныла, һәм Наганолағы ҡышҡы Олимпия уйындарында тәүге алтын миҙалдар уйнатыла. Алтын миҙалдарҙы ир-егеттәр ярыштарында Швейцария командаһы, ә ҡатын-ҡыҙҙҙар араһында Канада командалары яулай.
2006 йылдың февралендә Халыҡ-ара олимпия комитеты, тарихты ҡайтанан ҡарап, 1924 йылғы Уйындарҙа үткәрелгән кёрлинг буйынса ярыштарҙы ысын мәғәнәһендә олимпия ваҡиғаһы тип танырға, тигән ҡарарға килә. Шулай итеп, кёрлинг буйынса тәүге олимпия миҙалдары түбәндәндәгесә бүленә: алтын — Бөйөк Британияла, көмөш — Швецияла, бронза — Францияла.
Ойошмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Бөтә донъя кёрлинг федерацияһы
- Европа кёрлинг федерацияһы
- Тымыҡ океан-Азия кёрлинг федерацияһы
Уйын яланы һәм инвентарь
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Кёрлинг майҙансығы дүрт мөйөшлө яландан ғибәрәт. Уның оҙонлоғо 44,5 метрҙан 45,72 метрға тиклем, ә киңлеге 4,42 метрҙан 5 метрға тиклем була. «Йорт» тип аталған сәптең диаметры 3,66 метр. Майҙандың ике осонда урынлашҡан сәптәрҙең үҙәктәре араһы 34,75 метрға тиң. 19,96 кг-лы таш Шотландияның Эйлса-Крейг утрауында сығарылған граниттан эшләнә. Баш яҡтары йоморолатып игәлгән таш цилиндр формаһында була, тышы ялтыратып шымартыла. Таштың өҫкө яғында тотҡаһы бар. Боҙҙоң һалҡынлығы Цельсий буйынса минус 5 градус тирәһе. Уйынсыларҙың һәр береһенең ҡулында щетка, уның ярҙамында шыуып барған таш алдын шымартып барырға тейештәр. Ташты ташлаусы уйынсы аяҡ кейеменә яҡшы шыуа торған тефлон слайдер кейҙерә. Йәрәхәттәрҙе булдырмау өсөн тубыҡ ҡаплағыстар ҡулланыла.
Уйын ҡағиҙәләре
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Уйында дүрт кешенән торған ике команда ҡатнаша: Скип, вице-скип, беренсе һәм икенсе. Уйын бер-береһенә бәйләнмәгән 10 осорҙан йәғни "энд"тарҙан тора. Бер энд барышында командалар бер-бер артлы сиратлап һигеҙ ташты боҙҙан шыуҙырып ебәрә. Уйынсыларҙың береһе, ташты старт колодкаһынан сығарып, бөтә көсө менән боҙҙан шыуҙыра, ә команданың ҡалған ағзалары махсус щетка ярҙамында таш алдындағы боҙҙо шымартып бара, кәрәк булғанда уның йүнәлешен дә бер ни тиклем үҙгәртә. Ун алты таш та ырғытылғандан һуң энд барышында йыйылған мәрәйҙәр һанала. Йорт эсенә ингән таштар ғына мәрәй килтерә. Ташы үҙәккә иң яҡын торған команда ендта еңеүсе тип таныла. Ул үҙәккә яҡыныраҡ булған һәр ташы өсөн мәрәй ала. Әгәр ҡаршы уйнаусы команданың ташы «йорт» үҙәге аша үткәндә teeline һыҙығын үтһә, ҡаршы уйнаусылар ҙа уларҙың ташы алдындағы боҙҙо шымартыу хоҡуғын ала һәм улар таштың штраф линияһына сығыуына өлгәшергә тырыша. Бөтә эндтарҙағы мәрәйҙәр суммаһы менән еңеүсе билдәләнелә. Әгәр 10 эндтан һуң мәрәйҙәр тигеҙ булһа, экстра-энд (extra end) тип аталған өҫтәлмә осор башлана. Унда еңеүсе матчта еңеүсе була ла инде.
Мөһим ярыштар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Кёрлинг буйынса олимпия турнирҙары
- Кёрлинг буйынса донъя чемпионаты
- Кёрлинг буйынса йәштәр командалары араһында донъя чемпионаты
- Кёрлинг буйынса ҡатнаш командалар араһында донъя чемпионаты
- Кёрлинг буйынса ҡатнаш парҙар араһында донъя чемпионаты
- Кёрлинг буйынса Европа чемпионаты
- Кёрлинг буйынса ҡатнаш командалар араһында Европа чемпионаты
- Кёрлинг буйынса Тымыҡ океан-Азия чемпионаты
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ KilsythCurling 2012 йыл 5 февраль архивланған.
- ↑ Кёрлинг // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
↑ KilsythCurling ↑ Кёрлинг // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. ↑ Перейти к: 1 2 Curling international rules (Проверено 30 марта 2013) ↑ Branch, John. «Curlers Are Finicky When It Comes to Their Olympic Ice», The New York Times, Monday, August 17, 2009.[1]
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Руденко б-са Кёрлинг — джентльмендар уйыны // фән һәм тормош. — М.: Дөрөҫ, 1990. — Ватан. 2. — С. 65-66. — ISSN 0028-1263.
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
|
Кёрлинг Викимилектә |
|---|---|
|
Кёрлинг Викияңылыҡтарҙа |