Эстәлеккә күсергә

Мелвилл (утрау, Канада)

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Мелвилл
ингл. Melvill Island
Рәсем
Кем хөрмәтенә аталған Роберт Дандас, 2-й виконт Мелвилл[d]
Донъя ҡитғаһы Төньяҡ Америка
Дәүләт  Канада
Административ-территориаль берәмек Төньяҡ-Көнбайыш Территориялары[d] һәм Нунавут[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан Вайкаунт-Мелвилл[d] һәм Ланкастер[d]
Тәбиғи-географик объекты сиктәрендә урынлашҡан Королева Елизавета утрауҙары
Халыҡ һаны 0 кеше
Диңгеҙ кимәленән бейеклек 776 метр
Асыу датаһы 1819[1][2]
Оҙонлоҡ 341 km
Киңлек 120 km
Майҙан 42 149 км²
Урынлашыу картаһы
Карта
 Мелвилл Викимилектә

Ме́лвилл (инглиз телендә Melville Island) — Канадалағы утрау. Майҙаны 42 149 км², Канада арктик архипелагының Парри архипелагында иң ҙуры. Административ яҡтан Нунавут (Кикиктани өлкәһе) һәм төньяҡ-көнбайыш биләмәләр араһында бүленгән.

Географияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Канада арктик архипелагында Мелвилл утрауының урынлашыуы

Мелвилл утрауы Канада арктик архипелагы королева Елизавета утрауҙары һәм Парри архипелагы составына инә. Административ яҡтан Нунавут (Кикиктани өлкәһе) һәм төньяҡ-көнбайыш биләмәләр араһында бүленгән[3].

Көньяҡта Мелвиллды Виктория утрауынан Вайкаунт-Мелвилл боғаҙы, ә Банк утрауының көньяҡ-көнбайышында Мак-Клур боғаҙы айыра. Мелвиллдан көнбайышта Эглинтон һәм Принс Патрик утрауҙары бар, улар унан Келлетт һәм Фицуильям боғаҙҙары менән бүленә.

Көнсығышта Баям-Мартин боғаҙы уны шул уҡ исемле утрауҙан, шулай уҡ Батерст утрауынан айыра[4]. Мелвиллдан төньяҡтараҡ, Хейзен боғаҙынан ситтә, Борден утрауы бар. Мелвиллдың төньяҡ-көнбайышынан 15 миль (яҡынса 25 км) төньяҡ-көнбайышта Эмералд утрауы урынлашҡан[5].

Утрауҙың картаһы. Ҡыҙыл һыҙат — төньяҡ-көнбайыш биләмәләр менән Нунавут араһындағы сик

Утрауҙың көнбайыштан көнсығышҡа ҡарай оҙонлоғо яҡынса 320 км, киңлеге 50 км-ҙан 210 км-ға тиклем тәшкил итә[6]. Майҙаны 42 149 км² булған Мелвилл — Парри архипелагында[7] иң ҙуры һәм королева Елизавета утрауҙары[8] араһында ҙурлығы буйынса дүртенсе урында тора; ул майҙаны буйынса донъяла 33-сө һәм Канадала 8-се урынды биләй.

Яр буйы һыҙатының оҙонлоғо 3107 км тәшкил итә[9]. Яр буйы һыҙаты дөрөҫ булмаған формала, ике ҙур ҡултыҡ ергә тәрән үтеп инә — төньяҡта Гекла һәм Грапер һәм көнбайышта Лиддон[10], шулай уҡ күп күп ҙур булмаған ҡултыҡтар (Мари, Перчас, Уэтеролл һәм башҡалар). Иң ҙур ярымутрауҙары — Сабин һәм Дандас[11] (утрауҙың төньяҡ-көнсығышында һәм көньяҡ-көнбайышында).

Топографик яҡтан утрауҙа өс өлкә айырылып тора. Дундас ярымутрауы һәм Варри һәм Перчас ҡултығы араһындағы ике бәләкәй ярымутрау бейек яйла барлыҡҡа килтерә[12]. Уның көнбайыш өлөшөндә Блу-Хиллс һәм Канроберт-Хилс тауҙары (һуңғыларының бейеклеге 552 м тиклем) айырылып тора[13].

Дандас ярымутрауындағы яйла, әкренләп көньяҡҡа һәм көнсығышҡа табан түбәнәйә барып, түбән ярҙар барлыҡҡа килтерә. Лиддон ҡултығының төньяҡ ярын йылға үҙәндәре йырғылаған, диңгеҙ буйы бейек ҡаялы. Утрауҙың төньяҡ-көнсығышында, көнсығышта Мари ҡултығынан алып көнбайышта Лонг моронона тиклем, ә Сабин ярымутрауының Эльдридж ҡултығы һәм Шерард ҡултығы араһындағы сиктән төньяҡтараҡ өлөшө уйһыу тигеҙлектәр булып тора.

Төньяҡ-көнсығыш тигеҙлеге, бер нисә ҙур булмаған күл һәм шишмәләрҙән, шулай уҡ Сабин ярымутрауының төньяҡ осо янында ашалыуға дусар булған көмбәҙгә оҡшаш ике ҡалҡыулыҡтан тыш, һиҙелерлек ориентирҙары юҡ тиерлек. Утрауҙың ҡалған өлөшөн — майҙаны буйынса иң ҙур өлөшөн — убалы тау биләй.

Көньяҡ-көнсығышы дөйөм алғанда түбәнерәк (бейеклектәре 200-ҙән алып 500 м тиклем), ләкин нығыраҡ йырғыланған, эллиптик формациялар һәм текә битләүҙәр барлыҡҡа килтереүсе күп һанлы ҡалҡыулыҡ теҙмәләре бар. Төньяҡ-көнбайыш йүнәлештә ландшафт яйлап тигеҙләнеп, тәрән тар үҙәнле яҫытаулыҡҡа әүерелә.

Ярҙарының бейеклеге төрлөсә — һөҙәк пляждарҙан алып 300 метрлыҡ текә ҡаяларға тиклем[14]. Эзбизташ, ҡомташ һәм балсыҡлы һәүерташ ҡаялар осрай. Күп кенә тар ҡултыҡтарҙың текә ярҙары уларға фьордтар менән оҡшашлыҡ бирә[15]. Диңгеҙ кимәленән юғары бейеклекте сығанаҡтар төрлөсә баһалай: Канада һәм Ҙур Рәсәй энциклопедиялары 776 м (Блу-Хилс тауҙарында)[16][17], альпинистарға арналған Peakbagger сайты — 762 м[18], «Арктика энциклопедияһы» (2017) — 1067 м[19].

Утрау төньяҡ арктик климат зонаһында урынлашҡан. Мелвиллдың көньяҡ өлөшөндә уртаса йыллыҡ температура −17,5 , йәй көнө −1,5 , ҡыш көнө − 31. Уның төньяҡ өлөшөндә уртаса йыллыҡ температура −18 , ҡышҡыһын −32 . Яуым-төшөмдөң уртаса йыллыҡ күләме 100-ҙән 150 мм тиклем[20][21].

Утрау субарктик Төньяҡ Американың иң һыуыҡ урындарының береһе һанала. Йәйге айҙарҙа утрауҙың көньяҡ-көнсығыш өлөшөндәге диңгеҙҙә, ҡағиҙә булараҡ, боҙ булмай һәм суднолар иркен йөрөй ала[22].

Мелвилл утрауында һәм уның тирәләй ҙур нефть һәм тәбиғи газ ятҡылыҡтары табылған[23].

Тупраҡ, фауна һәм флора

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төп тупраҡтар — төньяҡта йомшаҡ мезозой тоҡомдарында статик һәм ҡатнаш криосолдар һәм көньяҡта палеозой карбонаттары, ҡомташтар һәм сланецтар, колливиаль ҡатлам менән ҡапланған (утрауҙың төньяҡ уйһыулығында — шулай уҡ аллювиаль һәм диңгеҙ) ултырмалары. Бөтә ер өҫтөндә боҙ миҡдары уртаса булған, башлыса боҙ шыналары формаһындағы ҡаты тәрән туңлыҡ ҡатламы ята; боҙ миҡдары юғары булған көньяҡ яр буйы иҫкәрмә булып тора.

Бөтә донъя ҡырағай тәбиғәт фонды Мелвиллды ҡотоп аръяғы тундраһының[24] һәм поляр тундраның (көньяҡ өлөшө) тәбиғи зоналарына индергән[25]. Һирәк осрай торған үҫемлектәр тотош япма барлыҡҡа килтермәй. Мүктәр һәм лишайниктар, шулай уҡ һыуыҡҡа сыҙамлы тәпәш үләндәр һәм ҡыуаҡлыҡтар, шул иҫәптән таштишәр һәм күрәндәр өҫтөнлөк итә. Утрауҙың төньяғында үҫемлек япмаһының төп компоненттары араһында мамыҡбаш, көньяҡта арктик тал, поляр мәк, төрлө кобрезиялар һәм дриадалар бар[26][27]. Йылға үҙәндәрендә һәм яр буйҙарындағы уйһыулыҡтарҙа үҫемлектәр күберәк үҫә[28].

Үҫемлектәр япмаһы ярайһы ныҡ үҫешкән урындарҙа ғәҙәттә һарыҡ-үгеҙ осрай. Һауа торошоноң уңайһыҙ шарттары арҡаһында карибу һирәгерәк осрай[29]. Фаунаның башҡа типик вәкилдәре — арктик ҡуян, аҡ төлкө, аҡ айыу. Ҡоштарҙың күпселеге диңгеҙҙә һәм һыуҙа йөҙөүселәр, тигеҙлектә аҡ ағуналар осрай. Утрау тирәһендәге диңгеҙҙәрҙә киттар һәм тюлендәр йәшәй[30][31].

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Парри экспедицияһы караптары ҡышлау урындарында

Боронғо заманда Мелвиллдә кеше йәшәмәһә лә, археологик табылдыҡтарҙан күренеүенсә, унда Тула һәм тағы ла иртәрәк абориген мәҙәниәт халыҡтары йәшәгән.

Утрау Уильям Парри тарафынан 1819 йылдың 1 сентябрендә асыла һәм уны ул ваҡытта Адмиралтействоның беренсе лорды вазифаһын биләгән Мелвиллдың 2-се виконты Роберт Дандас хөрмәтенә атай. Икенсе көндө Пойнт-Росс мороно эргәһендә ярға беренсе тапҡыр төшәләр. Шул уҡ айҙың аҙағында Парри, Мак-Клур боғаҙындағы тығыҙ боҙҙо йырып сыға алмағас, кире ҡайтырға мәжбүр була, Уинтер-Харбор исемен йөрөткән ҡултыҡта ҡышлай.

1820 йылдың июнендә утрауҙың эсенә экспедиция ойошторола, уның барышында тикшеренеүселәр Хекла-энд-Грайпер ҡултығының (Парри экспедицияһының ике карабы хөрмәтенә аталған) көньяҡ ярына тиклем барып етә һәм Лиддон ҡултығы буйлап, Дандас һыҙаты тирәләй Уинтер-Харборға әйләнеп ҡайта[32].

1851 йылдың майында Мелвилл утрауына Леопольд Мак-Клинток етәкселегендәге Гораций Остиндың эҙләү-ҡотҡарыу экспедицияһының бер өлөшө булған сана партияһы килә. Уның ағзалары утрауҙың көньяҡ яр буйҙарын тикшерә. Киләһе йыл Уинтер-Харборҙа Роберт Мак-Клур экспедицияһының сана партияһы хәбәр ҡалдыра. Был хәбәрҙә күренеүенсә, экспедиция Банкс утрауының Мерси ҡултығында ҡышлай. Ошо хәбәр арҡаһында 1853 йылдың яҙында Мак-Клюр экспедицияһы ағзалары ҡотҡарыла.

Шул уҡ йылда Мак-Клинток һәм Джордж Мичем етәкселегендәге йәйәүлеләр партияһы Мелвилла утрауының көнбайыш һәм төньяҡ-көнбайыш яр буйҙарын, уның көньяҡ һәм көньяҡ-көнбайыш яр буйын тикшереп сыға. Көнсығыш ярын шул уҡ йылда Бельчер экспедицияһынан Джордж Ричардс картаға төшөрә, ул Ричард Гамильтон менән бергә утрауҙың төньяҡ-көнсығышында Сабин ярымутрауын аса[33].

Бернье экспедицияһы ағзалары Парри ҡаяһы янында,1909 йыл

1906 йылда Арктика моронона төшкән Иосиф-Эльзеар Бернье Мелвилл утрауын Канада биләмәһе тип иғлан итә. 1908—1910 йылдарҙа Бергнье утрауҙа артабанғы тикшеренеүҙәр үткәрә, 1908/1909 йылдарҙа ҡышлай. 1916/1917 йылдың ҡышында утрауҙа Вильяльмур Стефанссон ҡышлай һәм Лиддон ҡултығының көньяҡ һәм төньяҡ ярҙарында ике лагерь ойоштора.

1929 йылда утрауға Канаданың Король атлы полицияһы патруле килә, ә 1944 йылда Генрих Ларсен экспедицияһы Төньяҡ-Көнбайыш үткәүел аша ҡайтыу юлында бер нисә туҡталыш яһай. 1947 йылда Уинтер-Харбор утрауында метеорология станцияһын ойоштороу планлаштырыла. Ҡалын боҙ аша утрауға барыу өсөн бер нисә тапҡыр уңышһыҙ ынтылыш яһала, әммә, ахыр сиктә, станция уның урынына Корнуоллис утрауындағы Резольютта урынлаштырыла[34].

Уинетер-Харборҙа «Парри ҡаяһы» урынлашҡан, унда Парри экспедицияһын һәм һуңынан был урындарҙа тикшеренеүҙәр алып барыусы экспедицияларҙы мәңгеләштереүсе иҫтәлекле яҙыуҙар ҡуйылған[35].

1962 йылда Мелвиллдың төньяҡ-көнбайышында битумлы триас ҡомо табыла. Бер нисә йылдан һуң Сабин ярымутрауы нефть һәм газ сығарыу сәнәғәте күҙлегенән иң перспективалыһы булыуы билдәләнә. Күпмелер ваҡыт утрауҙа Panarctic Oils компанияһының ялан идаралығы була, әммә 1980 йылдар уртаһында, Төньяҡ Арктикала нефтте табыуҙы килемһеҙ итеү өсөн, уға донъя хаҡтары ярайһы уҡ түбән төшә[36].

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Поспелов Е. М. Ме́лвилл // Географические названия мира. Топонимический словарь (урыҫ) — 1998. — С. 266. — ISBN 5-89216-029-7
  2. ↑ МЕЛВИЛЛ // Большая российская энциклопедия (урыҫ) — М.: Большая российская энциклопедия, 2004.
  3. ↑ Тарбеева А. М. Мелвилл остров // Арктическая энциклопедия / ответственный редактор Лукин Ю. Ф.. — М.: Паулсен, 2017. — Т. 1. — С. 55. — ISBN 978-5-98797-163-5.
  4. ↑ William James Mills. Melville Island // Exploring Polar Frontiers: A Historical Encyclopedia (инг.). — 2003. — Vol. Volume 2, M–Z. — P. 422. — ISBN 1-57607-422-6.
  5. ↑ Sailing Directions for Northern Canada: The Coast of Labrador Northward of St. Lewis Sound, the Northern Coast of the Canadian Mainland, and the Canadian Archipelago (инг.). — 2nd Edition - Change No. 1. — U. S. Navy Hydrographic Office, 1955. — P. 483, 489.
  6. ↑ Melville Island (ингл.). — статья из Encyclopædia Britannica Online. Дата обращения: 22 апрель 2020.
  7. ↑ Тарбеева А. М. Мелвилл остров // Арктическая энциклопедия / ответственный редактор Лукин Ю. Ф.. — М.: Паулсен, 2017. — Т. 1. — С. 55. — ISBN 978-5-98797-163-5.
  8. ↑ S. C. Zoltai. Melville Island (ингл.). The Canadian Encyclopedia (7 февраль 2006). Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 18 май 2020 года.
  9. ↑ List of Islands (ингл.). The Atlas of Canada. Natural Resourced Canada. Архивировано из оригинала 22 ғинуар 2013 года. 2013 йыл 22 ғинуар архивланған.
  10. ↑ Melville Island (ингл.). — статья из Encyclopædia Britannica Online. Дата обращения: 22 апрель 2020.
  11. ↑ Мелвилл // Маниковский — Меотида. — М. : Большая российская энциклопедия, 2012. — С. 668. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 19). — ISBN 978-5-85270-353-8.
  12. ↑ Melville Island (ингл.). Canadian Polar Environments. Дата обращения: 23 апрель 2020. Архивировано из оригинала 3 март 2016 года. 2016 йыл 3 март архивланған.
  13. ↑ Мелвилл // Маниковский — Меотида. — М. : Большая российская энциклопедия, 2012. — С. 668. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 19). — ISBN 978-5-85270-353-8.
  14. ↑ Melville Island (ингл.). Canadian Polar Environments. Дата обращения: 23 апрель 2020. Архивировано из оригинала 3 март 2016 года. 2016 йыл 3 март архивланған.
  15. ↑ Ecoregions of Canada: Parry Islands plateau (ингл.). The Ecological Framework of Canada. Дата обращения: 23 апрель 2020.
  16. ↑ S. C. Zoltai. Melville Island (ингл.). The Canadian Encyclopedia (7 февраль 2006). Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 18 май 2020 года.
  17. ↑ Мелвилл // Маниковский — Меотида. — М. : Большая российская энциклопедия, 2012. — С. 668. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 19). — ISBN 978-5-85270-353-8.
  18. ↑ Melville Island High Point, Northwest Territories (ингл.). Peakbagger.com. Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 7 май 2021 года.
  19. ↑ Тарбеева А. М. Мелвилл остров // Арктическая энциклопедия / ответственный редактор Лукин Ю. Ф.. — М.: Паулсен, 2017. — Т. 1. — С. 55. — ISBN 978-5-98797-163-5.
  20. ↑ Ecoregions of Canada: Parry Islands plateau (ингл.). The Ecological Framework of Canada. Дата обращения: 23 апрель 2020.
  21. ↑ Ecoregions of Canada: Sverdrup Islands lowland (ингл.). The Ecological Framework of Canada. Дата обращения: 23 апрель 2020.
  22. ↑ William James Mills. Melville Island // Exploring Polar Frontiers: A Historical Encyclopedia (инг.). — 2003. — Vol. Volume 2, M–Z. — P. 422. — ISBN 1-57607-422-6.
  23. ↑ S. C. Zoltai. Melville Island (ингл.). The Canadian Encyclopedia (7 февраль 2006). Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 18 май 2020 года.
  24. ↑ Middle Arctic Tundra (ингл.). World Wildlife Fund. Дата обращения: 24 апрель 2020. Архивировано 22 сентябрь 2020 года.
  25. ↑ Middle Arctic Tundra (ингл.). World Wildlife Fund. Дата обращения: 24 апрель 2020. Архивировано 22 сентябрь 2020 года.
  26. ↑ Ecoregions of Canada: Parry Islands plateau (ингл.). The Ecological Framework of Canada. Дата обращения: 23 апрель 2020.
  27. ↑ Ecoregions of Canada: Sverdrup Islands lowland (ингл.). The Ecological Framework of Canada. Дата обращения: 23 апрель 2020.
  28. ↑ S. C. Zoltai. Melville Island (ингл.). The Canadian Encyclopedia (7 февраль 2006). Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 18 май 2020 года.
  29. ↑ S. C. Zoltai. Melville Island (ингл.). The Canadian Encyclopedia (7 февраль 2006). Дата обращения: 22 апрель 2020. Архивировано 18 май 2020 года.
  30. ↑ Ecoregions of Canada: Parry Islands plateau (ингл.). The Ecological Framework of Canada. Дата обращения: 23 апрель 2020.
  31. ↑ Ecoregions of Canada: Sverdrup Islands lowland (ингл.). The Ecological Framework of Canada. Дата обращения: 23 апрель 2020.
  32. ↑ William James Mills. Melville Island // Exploring Polar Frontiers: A Historical Encyclopedia (инг.). — 2003. — Vol. Volume 2, M–Z. — P. 422. — ISBN 1-57607-422-6.
  33. ↑ William James Mills. Melville Island // Exploring Polar Frontiers: A Historical Encyclopedia (инг.). — 2003. — Vol. Volume 2, M–Z. — P. 422. — ISBN 1-57607-422-6.
  34. ↑ William James Mills. Melville Island // Exploring Polar Frontiers: A Historical Encyclopedia (инг.). — 2003. — Vol. Volume 2, M–Z. — P. 422. — ISBN 1-57607-422-6.
  35. ↑ William James Mills. Melville Island // Exploring Polar Frontiers: A Historical Encyclopedia (инг.). — 2003. — Vol. Volume 2, M–Z. — P. 422. — ISBN 1-57607-422-6.
  36. ↑ W. W. Nassichuk Forty Years of Northern Non-Renewable Natural Resource Development (инг.) // Arctic. — 1987. — Vol. 40. — № 4. — P. 281—282. — ISSN 0004-0843.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Мелвилл_(утрау,_Канада)&oldid=1193562» битенән алынған