Уғыҙ хан
| Уғыҙ хан | |
_Miniature_(Oghuz_Khan_detail).jpg) | |
| Зат | ир-ат |
|---|---|
| Тыуған урыны | Үҙәк Азия |
| Вафат булған көнө | б. э. т. 2000 |
| Балалары | Gok Han[d] |
| Алла ... ҡарай | төрки мифология |
 Уғыҙ хан Викимилектә | |
Уғыҙ хан (төркм. Oguz han; тур. Oğuz Han; әзерб. Oğuz Xan), шулай уҡ Уғыҙ ҡаған (төркм. Oguz Kagan, әзерб. һәм төр. Oğuz Kağan) — боронғо уғыҙ сығышлы төрки халыҡтарҙың, шулай уҡ неоуғыҙ сығанаҡлы төрки ҡәбиләләрҙең (халыҡтарҙың) герой-ата-бабаһы. XIX быуаттан әҙәби персонаж булараҡ ҡулланыла. Уғыҙ исеме тура уҡ тигәнде аңлата; күктәге Ата, Барлыҡҡа килтереүсе башланғыс һалған нәҫел.
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Әбү әл-Ғази фекеренсә, Уғыҙ хан Мөхәммәт пәйғәмбәр осорона тиклем дүрт мең йыл элек, боронғо замандың легендар батшаһы Ҡәйүмәрсә ваҡытында йәшәгән булырға мөмкин[1] XVIII быуаттың француз академигы. Ж.- С.<span typeof="mw:Entity" id="mwHA"> </span>Байи Уғыҙ хандың тормош осорон б. э. тиклем XXIX быуатҡа ҡарай.[2], ә XVIII быуат рус географы һәм тарихсыһы. П. И. Рычков һәм совет тарихсыһы О. Туманович — б. э. тиклем VII быуатҡа ҡарай тип иҫәпләй[3][4]. XVIII быуаттың икенсе яртыһында нәшер ителгән Дидро һәм д ' Аламберҙың француз Энциклопедияһында Уғыҙ хан Әһәмәниҙәр дәүләте батшаһы Кир II-гә тиклем күп алда йәшәгән тип билдәләнә.
XVII—XVIII быуаттарҙың швед географы һәм картографы Ф. И. Фон Страленберг боронғо грек тарихсыһы Диодор Сицилийскийға һәм башҡа тарихсыларға таянып, Уғыҙ хан тураһында боронғо скиф халыҡтарының башлығы булараҡ яҙа, уның етәкселеге аҫтында улар борон Урта Көнсығышта, Көньяҡ-Көнсығыш Европала һәм Мысырҙа бик ҙур территорияларҙы яулап алалар. Шулай уҡ Страленберг, Уғыҙ хан Азия халыҡтарында, европалыларҙа Александр Македонский һәм Юлий Цезарь кеүек үк дан менән файҙалана, тип билдәләй[5].
Ҡайһы бер тикшеренеүсе-шәрҡиәтселәр (Иакинф (Бичурин), Ф. Хирт) Уғыҙ ханды ысын тарихи шәхес — хунну шаньюйы Модэ менән тиңләйҙәр.
Риүәйәттәр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Төркмәндәрҙең шәжәрәһе
Әбү-әл-Ғазиҙың "Төркмәндәрҙең шәжәрәһе тарихи хеҙмәтенә ярашлы, Уғыҙ хандың алты улы була, ә уларҙың һәр береһенең, үҙ сиратында, өлкән ҡатындарынан 4-әр улдары һәм башҡа ҡатындарынан бер нисә улы була. Уғыҙ Хандың улдарының өлкән ҡатындарынан егерме дүрт ейәне 24 боронғо һәм төп уғыҙ-төркмән ҡәбиләләренең башлыҡтары һәм «Аймаҡтарҙың» башлыҡтары булалар. Уларҙың 24 төп ҡәбиләһенең һәр береһенә Уғыҙ хандың улдарының кесе ҡатындарынан ейәндәре, шулай уҡ Уғыҙ хандың хәрби походтары ваҡытында теге йәки был шарттарҙа айырылып торған юлбашсылары ырыу башлыҡтары булған башҡа ҡәбиләләр ҡушыла: бер нисә ырыуҙың ошондай төп берләшмәһе бер «Аймаҡ» була.
Уғыҙ хандың балалары һәм ейәндәре:
Гүн хандың улдары:
- Ҡайы (ныҡ) -
- Баят (бай)
- Алка-ойли (тейешле) -
- Ҡара-ойли (ҡайҙа ғына туҡтамаһын, (һәр ерҙә) палаткала йәшәй)
Ай хандың улдары:
- Яҙыр (өлкән) -
- Йасыр («ябир» икенсе тәржемәгә ярашлы «Төркмәндәр шәжәрәһе») (уның алдында нимә генә булмаһын, ул бөтәһен дә түңкәрәсәк)
- Додурга (Илдәрҙе яулап, уларҙы тотоп ҡала белгән кеше)
- Дугер (түңәрәк) -
Йылдыз-хан улдары:
- Авшар (эштә етеҙ) -
- Ҡыҙыҡ (герой)
- Бекдили (уның телмәре ихтирамға лайыҡ) -
- Ҡарҡын (ҡунаҡсыл) —
Гәк-хандың улдары:
- Баяндыр (донъя малына эйә) -
- Бечене (ҡылыусы) -
- Човдур (намыҫлы)
- Чепни (баһадир) -
Дағ-хандың улдары:
- Салыр (ҡылыс менән ҡоралланған) —
- Эймир (иң бай) —
- Алайонтли (Ҡола аты бар) —
- Урегир (изгелекле) —
Денгиз хандың улдары:
- Иғдир (бөйөк) -
- Бюгдуз (ярҙамсыл) -
- Ыва (юғары дәрәжәле) -
- Ҡыныҡ (хөрмәтле) -
Уғыҙ хандың улдарының кесе ҡатындарынан сыҡҡан боронғо төркмән ҡәбиләләре исемлеге:
Кене-Гуне-Турбатлы-Гәрәйли-Солтанлы-Оклы-Геклы — Ҡырғыҙ — Сучли-Хорасанлы — Юртчы-Джамчи — Турумчи — Кумы — Сорки — Курджык-Сараджик — Караджык — Текин — Ҡаҙыҡурт — Лала-Мердешуй-Саир.
Ырыу башлыҡтары булып ғәскәр юлбашсылары һәм Уғыҙ хандың яҡын көрәштәштәре торған, борон һәм урта быуаттарҙа уғыҙҙарҙың (төркмәндәрҙең) бер өлөшө булып иҫәпләнгән ҡәбиләләр: Ҡаңлы, Ҡумандар, Ҡарлыҡ, Һалаҫтар[6].
Уғыҙнамә
Уғыҙ хан тураһында исламға тиклемге күҙаллауҙар — «Уғыҙнамә» — XV быуаттың уйғыр ҡулъяҙмаһында табылған. Легенда буйынса, Уғыҙ хан әсәһе тарафынан яҡтылыҡ нурҙарынан ярала. Ул батыр булып тыуа һәм шунда уҡ тиерлек бер мөгөҙлө ғифритте бәреп төшөрә. Уғыҙ хандың тышҡы ҡиәфәте түбәндәгесә һүрәтләнә: «уның аяҡтары үгеҙ аяғына оҡшаған, биле — бүре биленә, яурындары — кеш яурынына, ә күкрәге айыуҙың күкрәгенә оҡшаған».
Уғыҙ хандың күк ҡыҙы менән никахынан өс өлкән улдары тыуа — Кун-хан, Ай-хан һәм Улдуз-хан. Икенсеһенән, ер ҡатынынан — тағы өс улдары тыуа — Гёк-хан, Даг-хан һәм Дениз-хан.
Уғыҙ хан үҙен ҡаған тип иғлан итә һәм күршеләренең ерҙәрен яулап ала; уға кеше телендә һөйләшкән һоро бүре ярҙам итә. Уғыҙ хан үҙенең яулап алғандарын улдары араһында бүлә, шулай уҡ күк ебәргән йәйәләрҙе һәм уҡтарҙы символик рәүештә улар араһында бүлгеләй. Өс өлөшкә бүленгән йәйә өлкән улдарына бирелә, шуға ла уларҙың ҡәбиләләре «боҙоҡ» («өлөштәргә һындырыу») тип атала, ә уҡтар — кеселәренә, «уҡтар» ҡәбиләләренә («өс уҡ») эләгә.
Ислам динен ҡабул иткәндән һуң мифтар үҙгәрә, Рәшит әд-Дин, Әбү әл-Ғази, Языджы-уғлы Али әҫәрҙәрендә лә Уғыҙ хан — мосолман, Изге Яҙмалағы Йәфеттең вариҫы.
«Уғыҙ» исеме, моғайын, «ок» (уҡ) һәм «уз» (зат, шәхес, кеше) һүҙҙәренән килеп сыҡҡандыр. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр «уғыҙҙар»ҙы «ок» — «уҡ» (шулай уҡ «ҡәбилә») һүҙенән һәм «уз» — күплек суффиксынан сығара. Йәғни — « уҡтар, бик күп уҡтар». Был атама «аҕа уус» — һүҙмә-һүҙ тәржемәһе "атаһының ҡәбиләһе"нән — «аҕа уола», атаһының улына үҙгәрә.
Икенселәре һүҙҙе затлы мәғәнәһендәге «аҡ» һүҙенән һәм «уз» — моғайын, тәржемәлә «кеше» йәки «кешеләр» тигәнде аңлатҡан һәм йыш ҡына «ир» йәки «эр», йәғни «кеше», «ир» төшөнсәһен ҡабатлаусы, төрлө төрки ҡәбиләләрҙә үҙ аллы йә башҡа һүҙҙәр менән берлектә, үҙ атамаһы сифатында ҡулланылған боронғо төшөнсәнән яһайҙар.
«Уғыҙ» исеме, версияларҙың береһе буйынса, «окуз» һүҙенән килеп сыҡҡан, был төрки телдәрҙә «үгеҙ» тигәнде аңлата[7]. Шул уҡ ваҡытта күп ғалимдар был фаразды кире ҡаға[8].
Хәтер
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Һәйкәлдәр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Донъяның төрлө ҡалаларында Уғыҙханға һәйкәлдәр ҡуйылған.
-
Уғыҙ ханға һәйкәл Ашхабад
.jpg)
Топонимикаһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- «Уғыҙхан» Һарай комплексы — Төрөкмәнстан Президенты резиденцияһы.
- Уғыҙхан этрапы — Төркмәнстандың Мары велаятындағы этрап.
- МХК «Уғыҙхан» — Ашхабадта йәштәр хоккей командаһы.
- «Уғыҙхан һәм улдары» фонтан комплексы — Ашхабадтың төп символдарының береһе[9].
- Ашхабад телебашняһының «Уғыҙхан йондоҙо» донъяла иң ҙур архитектура һүрәтләнеше тип танылған һәм Гиннестың рекордтар китабына индерелгән[10][11].
- «Төркмәнфильм» берекмәһе Уғыҙхан хөрмәтенә аталған[12].
- Ашхабад урамы Уғыҙхан исеме менән аталған.
- Төркмәнстандағы Инженер технологиялары университеты Уғыҙхан исемен йөрөтә.
Нумизматикала
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]-
2009 йыл өлгөһөндәге 100 манатлыҡ ҡағыҙ аҡсала Уғыҙхан һүрәте -
2014 йыл өлгөһөндәге 100 манатлыҡ ҡағыҙ аҡсала Уғыҙхан һүрәте
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Абу-л-Гази. Родословное древо тюрков = Шäджäрä-i тÿрк. — Казань: Типо-лит. Имп. Ун-та, 1905. — С. 12—23. — XVI, 224 с. — (Известия Общества археологии, истории и этнографии при Императорском Казанском университете, том XXI, вып. 5-6).
- Кононов А. Н. Родословная туркмен. Сочинение Абу-л-Гази хана хивинского = Шäджäрä-i тäракiмä. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1958. — С. 40—49. — 285 с. — 2200 экз.
- Короглы X. Огузский героический эпос, — М., 1976. — С. 38—74.
- Огуз-хан / Басилов В. Н. // Мифологический словарь / гл. ред. Е. М. Мелетинский. — М. : Советская энциклопедия, 1990. — 672 с., 16 л. ил. — ISBN 5-85270-032-0.
- Огуз-хан / Басилов В. Н. // Мифы народов мира : Энцикл. в 2 т. / гл. ред. С. А. Токарев. — 2-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1987—1988.
- Щербак А. М. Огуз-наме — Мухаббат-наме. — М., 1959.
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Туркменский героический эпос «Огуз-наме» Архивная копия от 23 января 2012 на Wayback Machine
- ↑ Абу-л-Гази. Родословная туркмен. Изд. АН СССР. (1958). Дата обращения: 31 декабрь 2020. Архивировано 23 ғинуар 2021 года.
- ↑ Jean Sylvain Bailly. Histoire De L’Astronomie Ancienne, Depuis Son Origine Jusqu'À L'Établissement De L'École D’Alexandrie — Debure (Paris), 1775
- ↑ Рычков П. И. История Оренбургская. [1730-1750] / П. И. Рычков; под ред. и с примеч. Н. М. Гутьяра, Секретаря Комитета, изд. Оренб. Губ. Стат. Комитета. — Оренбург : Тип.-лит. Евфимовского-Мировицкого, 1896. — 95 с.
- ↑ Туманович О. Туркменистан и туркмены. Туркменское государственное издательство, Ашхабад, Туркменистан (1926). Дата обращения: 31 декабрь 2020. Архивировано 10 июль 2021 года.
- ↑ Записки капитана Филиппа Иоганна Страленберга об истории и географии Российской империи Петра Великого. Северо-восточная часть Европы и Азии. М.-Л. АН СССР. 1985
- ↑ О.Туманович. Туркменистан и туркмены. Мировая цифровая библиотека. Туркменское государственное издательство (1926). Дата обращения: 31 декабрь 2020. Архивировано 10 июль 2021 года.
- ↑ Традиционное мировоззрение у народов Передней Азии / М. А. Родионов, М. Н. Серебрякова. — М.: Наука. Гл. ред. вост. лит., 1992. — С. 75. — 220 с.
- ↑ Проблемы Дальнего Востока. — 1976. — С. 126.
- ↑ 27 туркменских фонтанов вошли в Книгу рекордов Гиннесса. Дата обращения: 17 октябрь 2012. Архивировано 10 июль 2015 года.
- ↑ Туркменистан вновь попал в Книгу рекордов Гиннесса. Дата обращения: 17 октябрь 2012. Архивировано 15 июль 2014 года.
- ↑ Туркменская гигантомания вновь попала в Книгу рекордов Гиннесса. Дата обращения: 17 октябрь 2012. Архивировано 14 ноябрь 2012 года.
- ↑ Объединение «Туркменфильм» им. Огузхана представило документальную премьеру «Чудные мелодии». Дата обращения: 17 октябрь 2012. Архивировано 16 июль 2015 года.