Арыҫлановтар
Арыҫлановтар — башҡорт нәҫеле.
Дөйөм ҡылыҡһырама[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Нәҫелде башлап ебәреүсе — Арыҫлан Аҡҡолов, тархан, батыр, XVII быуат аҙағы — XVIII быуат башында Нуғай даруғаһының Бошман‑Ҡыпсаҡ улусы старшинаһы. Шәжәрәһе: Бошман бей[1] → Борондоҡ бей → Һөйөндөк бей → Аҡбулат бей → Һарыбайсал тархан → Дәүләтҡол → Миңлеғол → Аҡҡош (Аҡҡол) → Арыҫлан. Башҡорт ихтилалы барышында, 1708—1722 йылдарҙа башҡа старшиналар менән бергә Арыҫлан Аҡҡолов яңы һалымдарҙы һәм йөкләмәләрҙе бөтөрөү үтенесе менән, аҫаба ерҙәрҙе баҫып алыуҙар, Өфө чиновниктарының башбаштаҡлыҡтарын, шул иҫәптән яһаҡ йыйыусы Андрей Жихарев һәм Михаил Дороховтарҙың 72 яңы һалым индереүҙе, комиссар Александр Сергеевтың төбәк халҡын талауҙы, тикшереү тураһында батша Пётр I бер нисә тапҡыр мөрәжәғәт итә. 1722 йылдың 12 февралендә Арыҫлан Аҡҡолов етәкселегендәге барлыҡ дүрт даруғанан килгән һәм 55 кешенән торған башҡорт делегацияһын етәкләй, улар ошо эште тикшереү буйынса суд процессында ҡатнашырға ирешә һәм суд ҡарарына ярашлы Сергеев үлем язаһына тарттырыла[2]. Хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы Арыҫлан ауылы уның исеме буйынса аталған (башта ауыл Танып, Аҡҡол тип йөрөтөлгән)[3].
Арыҫландың өс улы була:
- Юлбарыҫ Арыҫлановтың улдары: Юлғотло (1757—1816), Юлдыбай (1758—?), Аҡбирҙе (1764—?), Аҡъюл (1767—1812), Аҡҡужа (1776—?)[4].
- Ирназар Арыҫлановтың улы — йорт старшинаһы Ҡотлоғәләм (1790—1859), уның балалары: Муса (уның улдары — Ҡотлорәжәп, Ҡотлоәхтәм, Ҡотлойыһан, Ҡотлосаяф, Ҡотлофәйрүз), Ҡотломөхәмәт (уның улдары — Ҡотләхмәт, Ҡотломәхди, Ҡотлофәйрүз), Ҡотләхмәт (уның улдары — Ҡотлоҡасим, Ҡотломбәт, Ҡотлозариф), урядник Ҡотлорәсүл (Ҡотлозаман, Ҡотлосәйет, Сәхибгәрәй) һәм Ҡотлохәйҙәр[4].
- Кинйә Арыҫланов — 1773—1775 йылғы Крәҫтиәндәр һуғышында ҡатнашыусы, Е. И. Пугачёвтың баш полковнигы. Хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Көйөргәҙе районы Кинйәабыҙ ауылы уның исеме һәм абыҙ (уҡытыусы, ғалим) һүҙе буйынса аталған[4]. Кинйә Арыҫлановтарҙың улдары Хужәхмәт (1745—1816), Рәхмәтулла (1747—1823), Сәғит (1750—1820), Һеләүһен, Сөләймән, уларҙан иң билдәлеһе:
- Һеләүһен Кинйин — 1773—1775 йылғы Крәҫтиәндәр һуғышында ҡатнашыусы, Пугачёв полковнигы. Һеләүһендең улы Абдрахман (1786—?) һәм ейәндәре Мөхәмәтрәхим, Мөхәмәтҡол, Мөхәсәтшәриф, Мөхәмәтшафиҡ булыуы билдәле[4].
Арыҫлановтар нәҫеленең башҡа билдәле вәкилдәре:
- Ибәтулла Йәғәфәр улы Арыҫланов (1891—1938) — совет партия-дәүләт эшмәкәре, юрист. Башҡортостан АССР-ының Баш суды рәйесе (1932—1935).
- Ғәфиәтулла Шаһимәрҙән улы Арыҫланов (1915—1945) — Советтар Союзы Геройы (1940). Совет-фин һәм Бөйөк Ватан һуғыштарында ҡатнашыусы.
- Нурамбәк Ғиниәт улы Арыҫланов (1928—2012) — иҡтисадсы. Башҡортостан Фәндәр Академияһының почётлы академигы (2002). Иҡтисад фәндәре докторы (1985), профессор (1987).
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ Бошман (Бачман) — Түбәнге Волгала илбаҫар-монголдарға ҡаршы көрәште ойошторған ҡыпсаҡтарҙың бейе. Бының тураһында башҡорт халыҡ риүәйәттәрендә һәм фарсы тарихсыһы Джувейниҙың әҫәрендә һүрәтләнә.
- ↑ Кулбахтин Н. М. Кинзя-абыз и его дети // Ватандаш. — 2005. — № 1. — С. 46—72. — ISSN 1683-3554.
- ↑ Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа: Китап, 2009. — С. 67. — 744 с. — ISBN 978-5-295-04683-4.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа: Китап, 2009. — С. 78. — 744 с. — ISBN 978-5-295-04683-4.
Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Арыҫланов Н. Ғ., Әсфәндиәров Ә. З. Арыҫлановтар // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.