Батырҙар (рус фольклоры)

Батырҙар
«Батырҙар» — Добрыня Никитич, Илья Муромец и Алёша Попович, Васнецовтың картинаһы, 1881—1898
Мифология	рус мифологияһы
Урыны	Киев һәм башҡалар.
Заты	ир
Функция	Русь һағында торғандар
Бәйле персонаждар	кенәз Владимир Красное Солнышко һәм башҡалар
Билдәләре	ҙур физик көс, дини йәки патриотик характерҙағы батырлыҡтар
Башҡа мәҙәниәттә	-
Батырҙар Викимилектә

Батырҙар (рус. богатырь)- былиналар һәм хикәйәттәр геройҙары, улар ҙур көсө менән айырылып тора, дини йәки патриотик характерҙағы батырлыҡтар ҡыла. Батырҙар Русте һәм уның сиген һаҡлаған. Улар исеме менән бәйле ҡайһы бер сюжеттар тарихи ваҡиғаларға барып тоташа.

Ғалимдар, филологтар һәм фольклорсылар улар менән ҡыҙыҡһынғанға тиклем, былиналар оҙаҡ ваҡыт телдән тапшырылған.

Ысын тарихта боронғо Русь ғәскәренең нигеҙен дружинниктар — «батырҙар», «витяздар», «баһадирҙар» — рус ерҙәренең һәм кенәздәренең хәрби элитаһы, ауыр ҡораллы атлылар һәм пехоталылар тәшкил иткән. Улар шулай уҡ административ-иҡтисади мәсьәләләрҙе хәл иткәндә судьялар, идарасылар, һалым йыйыусылар, илселәр һ. б. булараҡ ҡулланыла алған.

Этимологияһы

Тел белгесе Макс Фасмер фекеренсә, «богатырь» һүҙе (богатырь — боронғо урыҫ һүҙе)) боронғо төрки теленән үҙләштерелгән: *baɣatur (бынан венгр теле>ндә bátor «ҡыйыу»), дунай-болғ. βαγάτουρ, төрөк, сығатай — batur «ҡыйыу, хәрби етәксе», ҡырғыҙ. баатыр «герой», «ҡыйыу», шор. paɣattyr «герой», монг. bagatur, ҡалмыҡ. bātr̥, шулай уҡ Сыңғыҙхан һәм Аҡһаҡ Тимер заманынан алып армияла айырым хәрби ҡаҙаныштары өсөн почетлы багатур ҡушаматы була. Иран йәки һинд-иран телендәге *baɣapuϑraҙың, Фасмер фекеренсә, килеп сығышын аңлатыу бик шикле. Күп кенә белгестәр термин (боронғо) төрки этимологияһына ҡара, тип иҫәпләй.

Ҡайһы бер көнбайыш тикшеренеүселәре монгол-төрки сығышлы тигән версияны хуплай. Сығанаҡтарҙа яҙыуҙың төрлө версиялары билдәле: bahadar, bahadir, bahadur, batur, batyr, bator. Көнсығыш термины урыҫ телендә XV быуаттан да алдараҡ ҡулланылмаған тип иҫәпләнә".

Был термин боронғо рус теленә генә түгел, башҡа телдәргә лә: поляк, фарсы, венгр телдәренә лә үҙләштерелгән. Ҡайһы бер этимологтар фекеренсә, туған булмаған телдәрҙәге оҡшаш һүҙҙәр үҙаллы барлыҡҡа килгән, тип иҫәпләй.

Өйрәнеү һәм сығанаҡтар

Михаил Врубель — Батыр (1898)

Рус былиналары тәүге тапҡыр 1804 йылда Андрей Якубович тарафынан «Кирша Даниловтың боронғо рус шиғырҙары йыйынтығы» составында баҫылып сыға. Кирша Данилов 1740-сы йылдарҙа Демидовтар заводтарында эшләгән һәм шул саҡта уҡ Калайдович ҡулына эләккән ҡулъяҙмаһын төҙөгән тип иҫәпләнә. Былиналар менән бер рәттән, уның йыйынтығына тарихи йырҙар һәм мәҙәктәр ҙә ингән, шуға ла уны цензура иҫкәрмәләренән башҡа баҫтырып сығарыу мөмкин булмаған. 1818 йылда Кирша Данилов коллекцияһының икенсе, тулыраҡ баҫмаһы донъя күрә. Уны билдәле филолог Константин Калайдович әҙерләй.

Әммә Рәсәйҙә былиналарҙы планға ярашлы йыйыу XIX быуат уртаһында ғына башлана, бының өсөн фәнни экспедициялар ойошторола башлай. Был ваҡытта уларҙы йыйыусылар һәм нәшер итеүселәр араһында Павел Николаевич Рыбников (1832—1885) һәм Александр Фёдорович Гильфердинг (1831—1872) иң абруйлыларҙан була.

Рус баһадирҙары һәм витяздары образдары билдәле сәнғәт эшмәкәрҙәре, мәҫәлән, Михаил Александрович Врубель ижадында киң сағылыш таба. Уның «Батыр» декоратив панноһын, йәки Виктор Михайлович Васнецовтың — «Батырҙар» картинаһын (уны 20 йылға яҡын ижад итә) миҫал итеп килтерергә мөмкин.

Баһадирҙарға уртаҡ сифаттар: көс һәм йәшлек хас. Былиналарҙа «ҡарт казак» Илья Муромец тураһында йыш әйтелһә лә, бында ҡарт кеше тураһында һүҙ бармай, ә бары тик өлгөрөп еткән, хәрби эштәрҙә тәжрибәле тигәнде аңлата.

Образы

«Яугир яланда», В. М. Васнецов, 1914

Хәрби һәләттәр һәм әхлаҡ рус баһадирының төп һыҙаттары булып тора, тик физик һәләттәре генә етмәй, геройҙың бөтә эшмәкәрлеге дини-патриотик характерҙа. Дөйөм алғанда, халыҡ үҙенең батырҙарын идеаллаштыра. Физик сифаттарын арттырып сағылдыра: көс, етеҙлек, һәлмәк атлау, көслө тауыш, оҙайлы йоҡо. Улар баһадирҙар категорияһына инмәгән башҡа ҡот осҡос гиганттар һымаҡ ашамһаҡ, мәскәй түгел.

Кинематографта

Фильмдар

• Александр Невский (1938)
• Кащей Бессмертный (1944)
• Садко (1952)
• Илья Муромец (1956) Отреставрирован на «Мосфильме» в 2001 году
• Финист — Ясный Сокол (1975)
• Василий Буслаев (1982)
• Дружина (телесериал) (2015)
• Сторожевая застава (2017)
• Легенда о Коловрате (2017)
• Последний богатырь (2017)

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Великан
• Герой
• Багатур

Әҙәбиәт

Сығанаҡтар:

• Добрыня Никитич һәм Алеша Попович: [Былины о богатырях] / Отв. э.в. померанцев мөхәррире. М.: Фән, 1974. (Лит. һәйкәлдәр; 188)
• Илья Муромец: [Былиндар, әкиәттәр, былиндар. йырҙар]. М.; Л.: Акад нәшриәте. СССР фәндәр академияһы, 1958) (Лит. һәйкәлдәр; 48)
• Новгород былиндары: [Василий Буслаевич, Садко, Хотен Блудович, скоморохтар тураһында]. М.: Фән, 1978. (Лит. һәйкәлдәр).

Тикшеренеүҙәр:

• Добрыня Никитич и Алеша Попович: [Былины о богатырях]. М.: Наука, 1974. (Лит. памятники; 188).
• Богатыри // «Банкетная кампания» 1904 — Большой Иргиз. — М. : Большая российская энциклопедия, 2005. — С. 639. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 3). — ISBN 5-85270-331-1.
• Богатыри и витязи Русской земли: По былинам, сказаниям и песням. / Сост. Н. И. Надеждин. — М.: Московский рабочий, 1990. — ISBN 5-239-00783-1.
• Богатырь I // Аникин А. Е. Русский этимологический словарь. — Вып. 3: (Бе—Болдыхать). — М., 2009. — С. 296—297.
• Буслаев Ф. И. Богатырь // Срезневский И. И. Материалы для словаря древнерусского языка по письменным памятникам. — Т. 1: А—К. — СПб., 1893. — Стб. 127—128.
• Русский богатырский эпос IV—VII вв // Русский Вестник. — 1862. — Сентябрь (т. 41). — С. 450.
• Буслаев Ф. И. Рецензия на кн.: Миллер О. Ф. Сравнительно-критические наблюдения над слоевым составом народного русского эпоса: Илья Муромец и богатырство Киевское. — СПб., 1870 // Журнал Министерства народного просвещения. — 1871. Апрель.
• Буслаев Ф. И. Разбор сочинения О. Миллера «Сравнительно-критические наблюдения над слоевым составом народного русского эпоса: Илья Муромец и богатырство Киевское» // Отчёт о 14-м присуждении наград графа Уварова. — СПб., 1872
• Буслаев Ф. И. Русский богатырский эпос // Русский вестник. — 1862. — Т. 38. — № 3; Т. 41. — № 9.; Т. 10. (то же: СОРЯС. — 1887. — Т. 42. — № 2.)
• Горюнков С. В. Незнакомая Древняя Русь, или Как изучать язык былин. — СПб.: Алетейя, 2010. — (Миф. Религия. Культура).
• Долгов В. В., Савинов М. А. Дружинники Древней Руси: Очерки древнерус. воен. иск-ва. — М.: Акад. проект, 2017. — 209 с. — (История России: Древ. Русь).
• Долгов В. В., Савинов М. А. Дружинники Древней Руси: Рус. рати в бою. — М.: Яуза; Эксмо, 2012. — 384 с. — (Языч. Русь). — ISBN 978-5-699-58855-8.
• Долгов В. В., Савинов М. А. Храбры Древней Руси: Рус. дружины в бою. — М.: Яуза; Эксмо, 2010. — 385 с. — (Арийск. Русь).
• Лось И. Л. Богатыри // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Прозоров Л. Р. Богатырская Русь: Рус. титаны и полубоги. — М. Яуза; Эксмо, 2009. — (Рус. корни).
• Прозоров Л. Р. Времена русских богатырей: По стр. былин — в глубь времен. — М.: Яуза; Эксмо, 2006. — 287 с. — (Наследие предков).
• Прозоров Л. Р. Русские богатыри — языческие титаны и полубоги. — М.: Эксмо; Яуза, 2011. — 288 с. — (Арийск. Русь).
• Савинов М. А. Ратное искусство Древней Руси: Рус. дружины в бою. — М.: Яуза; Эксмо, 2016. — 288 с. — (Небо славян: 100 веков рус. истории).
• Храбр // Срезневский И. И. Материалы для словаря древнерусского языка по письменным памятникам. — Т. 3: Р—Я и Доп. — СПб., 1912. — Стб. 1394.

Һылтанмалар

• Всё о русских былинах: самая полная коллекция текстов, переложения, справочник по персонажам
• Густерин П. В. Об этимологии слова «богатырь» 2019 йыл 14 февраль архивланған.
• Мир словарей: Богатыри