Шор теле
| Шор теле | |
| Дәүләт |
 Рәсәй[1] |
|---|---|
| Административ-территориаль берәмек | Кемерово өлкәһе |
| Тел төрҙәре | агглютинатив телдәр |
| Яҙыу | Кирил алфавиты һәм Шор имләһе |
| Телдә һөйләшеүселәр | 2839 кеше[2] |
| Телдең ЮНЕСКО статусы | етди хәүеф[d][3] |
| Ethnologue каталогында тел статусы | 7 Shifting[d][4] |
Шор теле (рус. шоро́рский язы́к, шор. шор тили, тадар тили) — шор халҡы теле, Рәсәйҙең Кемерово өлкәһендә киң таралған — башлыса, Алтай тауҙарының төньяҡ итәгендә, Кузнецк Алатауында, Томь йылғаһы һәм уның ҡушылдыҡтары буйында, Хакасия һәм Алтай Республикаһы сигендә йәшәйҙәр.
Шор телендә һөйләшеүселәр һаны — 6 меңдән ашыу кеше (2002, халыҡ иҫәбе).
Төрки телдәрҙең төньяҡ-көнсығыш төркөмө хакас төркөмсәһенә ҡарай.
Диалекттары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ике диалектлы: мрас, йәки «з» менән һөйләшкәне әҙәби тел нигеҙендә ята ( 20-30-сы йй. ҡулланылған), икенсеһе - кондом, «й-диалект»; уныһы үҙ сиратында бер нисә һөйләшкә бүленгән. Мрас диалекты - хакас, ә кондом — төньяҡ алтай һөйләшенә ҡарай.
Шор яҙмаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Шор яҙмаһы 1927 йылдан урыҫ алфавитына нигеҙләнгән булған, һуңғараҡ, 1929—1938 йылдарҙа — латин графикаһы нигеҙендә эшләнгән булған. 1938 йылда кириллица нигеҙендә яңы алфавит төҙөлә.
1885 йылда миссионерҙар сығарған әлифба билдәле.
Хәҙерге шор алфавиты:
| А а | Б б | В в | Г г | Ғ ғ | Д д | Е е |
| Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Қ қ |
| Л л | М м | Н н | Ң ң | О о | Ӧ ӧ | П п |
| Р р | С с | Т т | У у | Ӱ ӱ | Ф ф | Х х |
| Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь |
| Э э | Ю ю | Я я |
Лингвистик мәғлүмәттәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Фонетика[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Шор фонетикаһында 16 һуҙынҡы һәм 25 тартынҡы фонема. Һуҙынҡылар оҙон һәм ҡыҫҡа әйтелешле: ҡыҫҡа (а, э/е, ы, и, ӧ, ӱ, о, у) һәм оҙон (аа, ээ/ее, ыы, ии, ӧӧ, ӱӱ, оо, уу).
Баҫым көс һалып әйтелә. Һуҙынҡылар гармонияһы күҙәтелә.
Һуҙынҡылар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
| Алғы рәт | Артҡы | ||
|---|---|---|---|
| Ябыҡ | и [i] ии [iː]
ӱ [y] ӱӱ [yː] |
ы [ɯ] ыы [ɯː] | у [u] уу [uː] |
| Урта | e [e] ee [eː]
ö [ø] öö [øː] |
o [o] oo [oː] | |
| Асыҡ | a [a] aa [aː] | ||
Тартынҡылар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
| Билабиаль | Денталь | Латераль | Палаталь | Веляр | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Плозивтар | Тауышһыҙ | п [p] | т [t] | к [c] | қ [k] | |
| Тауышлы | б [b] | д [d] | г [ɟ] | ғ [ɡ] | ||
| Фрикатив | Тауышһыҙ | c [s] | ш [ʃ] | x [x] | ||
| Тауышлы | з [z] | ж [ʒ] | ||||
| Аффрикат | Тауышһыҙ | ч [tʃ] | ||||
| Тауышлы | ҷ [dʒ] | |||||
| Назаль | м [m] | н [n] | ң [ŋ] | |||
| Ликвидлы | p [r] | л [l] | ||||
| Аппроксимант | й [j] | |||||
Ижек[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ижектәрҙең асығы ла (V, CV), ябығы ла (VC, CVC, VCC, CVCC) осрай. Урыҫ теленән үҙләштерелгәндәрендә бөтә төрө лә булыуы мөмкин.
Морфологияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Башҡа төрки телдәрҙәге кеүек, юҡ род (енес) категорияһы, синыф, йәнле-йәнһеҙгә бүлеү юҡ. Һан категорияһы бар. Күплек аффикстары (-лар/-лер, -нар/-нер, -тар/-тер) исемдәргә, ҡылымдарға, 3-сө зат исемдәргә ҡушыла.
Телде өйрәнеү[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Шор телен өйрәнгән сит ил кешеләре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Әҙәби тел[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Шор телендә Чиспияков Фёдор Степанович ижад иткән (1906—1978)
Ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ ScriptSource - Russian Federation
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls
- ↑ Красная книга языков ЮНЕСКО
- ↑ Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
- ↑ Донидзе Г. И. Шорский язык / Языки мира. Тюркские языки. — М., 1997., стр. 498-499.
- ↑ Тадар Тили - Уроки от Л.И.Чульжановой 2020 йыл 21 июнь архивланған.
- ↑ Кафедра русского языка, литературы и методики обучения НФИ КемГУ 2020 йыл 20 июнь архивланған.
- ↑ Информация о гранте РФФИ язык и регионы, опыт комплексного филологического исследования 2019 йыл 7 март архивланған.
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Амзоров М. П. Грамматика шорского языка. Новокузнецк, 1992.
- Дыренкова Н. П. Грамматика шорского языка. М.:Л., 1941.
- Курпешко-Таннаташева Н. Н., Апонькин Ф. Я. Шорско-русский и русско-шорский словарь. Кемерово 1993.
Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Шорский язык
- Шорско-русский словарь
- Корпуса на Шорском языке
- Шорский язык на сайте НФИ КемГУ
- Чиспиякова Ф. Г. Учебное пособие по диалектологии шорского языка (23 М)
