Эстәлеккә күсергә

Шор теле

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Шор теле
Дәүләт  Рәсәй[1]
Барлыҡҡа килгән Кемерово өлкәһе
Тел төрҙәре агглютинатив телдәр
Яҙыу Кирил алфавиты һәм Шор имләһе
Телдә һөйләшеүселәр 2839 кеше[2]
Телдең ЮНЕСКО статусы етди хәүеф[d][3]
Ethnologue каталогында тел статусы 7 Shifting[d][4]

Шор теле (рус. шоро́рский язы́к, шор. шор тили, тадар тили) — шор халҡы теле, Рәсәйҙең Кемерово өлкәһендә киң таралған — башлыса, Алтай тауҙарының төньяҡ итәгендә, Кузнецк Алатауында, Томь йылғаһы һәм уның ҡушылдыҡтары буйында, Хакасия һәм Алтай Республикаһы сигендә йәшәйҙәр.

Шор телендә һөйләшеүселәр һаны — 6 меңдән ашыу кеше (2002, халыҡ иҫәбе).

Төрки телдәрҙең төньяҡ-көнсығыш төркөмө хакас төркөмсәһенә ҡарай.

Ике диалектлы: мрас, йәки «з» менән һөйләшкәне әҙәби тел нигеҙендә ята ( 20-30-сы йй. ҡулланылған), икенсеһе - кондом, «й-диалект»; уныһы үҙ сиратында бер нисә һөйләшкә бүленгән. Мрас диалекты - хакас, ә кондом — төньяҡ алтай һөйләшенә ҡарай.

Шор яҙмаһы 1927 йылдан урыҫ алфавитына нигеҙләнгән булған, һуңғараҡ, 19291938 йылдарҙа — латин графикаһы нигеҙендә эшләнгән булған. 1938 йылда кириллица нигеҙендә яңы алфавит төҙөлә.

1885 йылда миссионерҙар сығарған әлифба билдәле.

Хәҙерге шор алфавиты:

А а Б б В в Г г Ғ ғ Д д Е е
Ё ё Ж ж З з И и Й й К к Қ қ
Л л М м Н н Ң ң О о Ӧ ӧ П п
Р р С с Т т У у Ӱ ӱ Ф ф Х х
Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь
Э э Ю ю Я я

Лингвистик мәғлүмәттәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Шор фонетикаһында 16 һуҙынҡы һәм 25 тартынҡы фонема. Һуҙынҡылар оҙон һәм ҡыҫҡа әйтелешле: ҡыҫҡа (а, э/е, ы, и, ӧ, ӱ, о, у) һәм оҙон (аа, ээ/ее, ыы, ии, ӧӧ, ӱӱ, оо, уу).

Баҫым көс һалып әйтелә. Һуҙынҡылар гармонияһы күҙәтелә.

Алғы рәт Артҡы
Ябыҡ и [i] ии [iː]

ӱ [y] ӱӱ [yː]

ы [ɯ] ыы [ɯː] у [u] уу [uː]
Урта e [e] ee [eː]

ö [ø] öö [øː]

o [o] oo [oː]
Асыҡ a [a] aa [aː]
Билабиаль Денталь Латераль Палаталь Веляр
Плозивтар Тауышһыҙ п [p] т [t] к [c] қ [k]
Тауышлы б [b] д [d] г [ɟ] ғ [ɡ]
Фрикатив Тауышһыҙ c [s] ш [ʃ] x [x]
Тауышлы з [z] ж [ʒ]
Аффрикат Тауышһыҙ ч [tʃ]
Тауышлы ҷ [dʒ]
Назаль м [m] н [n] ң [ŋ]
Ликвидлы p [r] л [l]
Аппроксимант й [j]

[5]

Ижектәрҙең асығы ла (V, CV), ябығы ла (VC, CVC, VCC, CVCC) осрай. Урыҫ теленән үҙләштерелгәндәрендә бөтә төрө лә булыуы мөмкин.

Башҡа төрки телдәрҙәге кеүек, юҡ род (енес) категорияһы, синыф, йәнле-йәнһеҙгә бүлеү юҡ. Һан категорияһы бар. Күплек аффикстары (-лар/-лер, -нар/-нер, -тар/-тер) исемдәргә, ҡылымдарға, 3-сө зат исемдәргә ҡушыла.

Ете килеш бар [6]

  • Кемерово дәүләт университетының Новокузнецкиҙағы институтында (филиал) уҡытыусылар әҙерләнә[7][8]

Шор телен өйрәнгән сит ил кешеләре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Шор телендә Чиспияков Фёдор Степанович ижад иткән (1906—1978)

  • Амзоров М. П. Грамматика шорского языка. Новокузнецк, 1992.
  • Дыренкова Н. П. Грамматика шорского языка. М.:Л., 1941.
  • Курпешко-Таннаташева Н. Н., Апонькин Ф. Я. Шорско-русский и русско-шорский словарь. Кемерово 1993.
Викиһүҙлек логотипы
Викиһүҙлек логотипы
Викиһүҙлектә «шор теле» мәҡәләһе бар