Икебаштоҙ

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Икебаштоҙ
ҡаҙ. Екібастұз
Герб
Нигеҙләү датаһы 1898
Рәсем
Рәсми атамаһы Екібастұз
Дәүләт  Ҡаҙағстан
 Рәсәй империяһы
 СССР
Административ-территориаль берәмек Павлодар өлкәһе[d]
Хөкүмәт башлығы Кайрат Темиршотович Нукенов[d]
Халыҡ һаны 159 760 кеше (2016)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек 347 ± 1 метр
Милке Шахтёр[d]
Майҙан 188 км²
Рәсми сайт ekibastuz.kz
Мисәттең/эмблеманың һүрәтләнеше
Иң тәүге яҙма ваҡыты 1876
Карта
 Икебаштоҙ Викимилектә

Икебаштоҙ (рус. Экибасту́з, ҡаҙ. Екібастұз) — өлкәгә буйһоноулы, 1898 йылда нигеҙ һалынған ҡала; ҡала статусы 1957 йылда бирелгән, Ҡаҙағстандағы Павлодар өлкәһенең көнбайышында урынлашҡан. Павлодарҙың көньяҡ-көнбайышына табаныраҡ 132 км алыҫлыҡта.

Физик-географик мәғлүмәттәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

СССР осоронда Икебаштоҙға арнап сығарылған марка. 1981

Икебаштоҙ ҡалаһы төбәге майҙаны буйынса өлкәлә 2-се урынды биләй, уның өлөшө өлкәнең 15 % майҙанын, йәғни 1 млн. 602 мең 887 гектар тәшкил итә, шул иҫәптән 1 миллион 768 мең 200 гектар ауыл хужалығы ерҙәре, һөрөнтө ерҙәр - 35 мең гектар, сабынлыҡтар - 25800 гектар тура килә.

Төбәк составына ауыл ерҙәрендә барлығы 26 тораҡ пункт инә, шул иҫәптән 3 ҡасаба, 10 ауыл округы; 2 ауыл; 22 тораҡ пункты.

Административ үҙәге — Икебаштоҙ ҡалаһы, өлкә үҙәгенән 132 км алыҫлыҡта ята[1].

Икебаштоҙ UTC+6 сәғәт һыҙатында ята.

Тупрағы һәм гидрографияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Геоморфологик йәһәттән төбәк ваҡ сусаҡлы, һай, ҡороған күл уйпатлыҡтары тулҡындар хасил иткән тигеҙлек.

Даими һыу ағымы булып «Иртыш — Ҡарағанды» каналы тора. Каналды башлыса Иртыш туйындыра, атмосфера яуым-төшөмө һәм ер аҫты һыуҙары бик әҙ төшә.

Һыу ағымдары рельефтың юғары урындарынан уйһыуҙарға йүнәлә[2].

Тупрағы аҡһыл көрән, гумусҡа ярлы. Уңдырышлы ҡатламы 15—40 см, ҡайһы берҙә 50-гә тиклем етә.

Һөрөлмәгән дала территориялары көтөүлек өсөн ҡулланыла, үҫемлектәрҙән әрем, ҡылған кеүек ҡоролоҡҡа сыҙам төрҙәр үҫә. Йәй аҙағында үҫемлектәр ҡороп бөтә[2].

Экологияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

ГРЭС һәм ТЭЦ атмосфераға тейешенсә таҙартмай ташлаған зарарлы яныу ҡалдыҡтары өлкәләге бысраҡ һауаның 94 процентын тәшкил итә. [3].

Һыу менән тәьмин итеү шулай уҡ бик проблемалы. Ҡаланың һыу магистралдәре ныҡ иҫкергән (80 процентҡа етә), эсәр һыу сифаты бик насар: ПДК буйынса контролгә алынған матдәләр, шул иҫәптән, аммонийлы азот һәм нефть продукттары норманан күпкә юғары[4].

Климаты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Климат был төбәктә ҡырҡа континенталь. Икебаштоҙ океандан бик алыҫ урынлашҡан, көнбайыштан һәм төньяҡтан елдәр өсөн асыҡ, шулар һауа шарттары контраст булыуына ныҡ булышлыҡ итә. Ҡыш ярайһы ҡырыҫ, һыуыҡ, йәй йылы.

  • Һауаның уртаса йыллыҡ температураһы +2,9 с. º
  • Һауатемператураһының абсолют максимумы +с 41º
  • Һауа температураһының абсолют минимумы −С 43º
  • Иң эҫе айында уртаса температура 21,60 °C.

Атмосфера яуым-төшөмөнөң уртаса йыллыҡ күрһәткесе — 269 мм, шул иҫәптән

Халҡы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡала Ҡаҙағстанда халыҡ һаны буйынса 19-сы урын, Төньяҡ Ҡаҙағстанда — 6-сы , ә Павлодар өлкәһендә — 2-се урынды биләй.

Этник составы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Этник составы (1 ғинуар 2010 йыл)[5]:

Халыҡ һаны динамикаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2012 йылдың 1 апреленә ҡала халҡы һаны 128 980 кеше [6], ә ҡала округында (ҡала әкимәте) уға ҡараған тораҡ пункттар менән ҡушып — 146 839 кеше булған (2012 йылдың 1 апреленә)

Халыҡ һаны динамикаһы
Йыл Тыуым, кеше Үлем, кеше Иммиграция, кеше Эмиграция, кеше Халыҡ һаны, мең кеше
1957 25
1979[7] 65,871
1989[8] 135
1996[9] 2148 1362 152,153 (шуларҙан Солнечныйҙа — 9,370)
1997[10] 1721 1336 4780 8468 146,9 (шуларҙан Солнечныйҙа— 8,9)
1998[11] 146,409 (шуларҙан Солнечныйҙа — 8793)
1999[12] 2745 7830 147,779 (шуларҙан Икебаштоҙҙа — 124,075)
2001[13] 1821 1386 3656 6494 189768
2006[14] 140,9
2007[15] 2072 1456 575 397 142,4
2012 2072 1456 575 397 146,8


1989 һәм 1999 йылдарҙағы йәниҫәп мәғлүмәттәре[16]
Йыл Йәмғеһе, мең кеше 1000 ҡатын-ҡыҙға ирҙәр һаны Ҡаҙаҡтар, мең кеше Ҡаҙаҡтар өлөшө, % Ир-ат, мең кеше Ҡатын-ҡыҙ, мең кеше
1989 135,0 959 26,7 19,8 66,1 68,9
1999 127,3 897 47,6 37,4 60,2 67,1

Дини инаныстар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Икебаштоҙҙа 17 дини берекмә теркәлгән.

Диндәр буйынса бүленеш[17]

1998 йылда Икебаштоҙҙа тантаналы рәүештә мәсет асыла. Ул хәҙер республикала иң матур мәсеттәрҙән һанала.

Икебаштоҙҙа Серафим Саровский һәм Иверская икона соборҙары бар.

Хакимиәт органдары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Икебаштоҙ ҡала башҡарма власть етәксеһе - әкимәт (хакимиәт) башлығы — Әким (хәким). Әкимәт (хакимиәт) — ҡаланың урындағы үҙидара башҡарма органы, ҡала советы башҡарма комитеты вариҫы [19].

Ҡаланың урындағы үҙидараһы вәкәләтле органы — ҡала мәслихәте. 17 депутаттан тора, уларҙы халыҡ муниципаль һайлауҙарҙа 5 йылға һайлай[20].

Этимологияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡала тарихын өйрәнеүселәр араһында атама буйынса бер нисә нисә киң таралған фараз йәшәп килә. Ҡаҙаҡ теленән башҡортсаға тәржемәһе һүҙмә-һүҙ аңлашылып тора - «Екі бас тұз » - «Ике баш тоҙ». Бөтә фараздар ҙа ошо өс һүҙгә нигеҙләнә.

1.Иң киң таралған версия буйынса, 1886 йылда геолог Ҡосым Пшенбаев (хәҙер ҡалалағы тарихи-крайҙы өйрәнеү музейы уның исемен йөрөтә), был урында күмер ятҡылыҡтары тапҡан. Имеш, йәш геолог үҙенең хужаһына был урынды эргәләге күлдән алған ике ҙур тоҙ киҫәге («Екі бас тұз») менән билдәләп ҡуйҙым тип белдергән булған. Шулай итеп был урындың атамаһы барлыҡҡа килгән. Павлодар төбәк белгесе Д. П. Багаев ошо фекерҙе дөрөҫ һанай.

2.Шахтер-ветеран Рымжан Бүләкбаев һөйләгән легенда буйынса, күл буйында ике һыбайлы һәләк булған. Уларҙың ҡәберҙәрен аттарының башы менән билдәләп ҡуйғандар. «Еки атбасы калган туз» - «ике ат башы ҡалған тоҙ» тигәндән, имеш, Икебаштоҙ атамаһы килеп сыҡҡан.

3. Атҡаҙанған ғалим, төбәк белгесе С. И. Джаксыбаев фекеренсә, «бас» һүҙе ҡаҙаҡса сығанаҡ, инеш мәғәнәһендә ҡулланыла, ә тоҙло күл янында ике инеш бар, улар ташҡын ваҡытында күлгә ағып төшә. Халыҡ телендә «Еки басты тузды көл», йәғни «Ике башлы тоҙло күл» ваҡыт үтеү менән Экибастуз - Икебаш тоҙ булып нығынған.

4. К. Нуралин тигән респондент ошондай фараз әйткән: ниндәйҙер көтөүсе ҡырҙа һөт ҡайнатырға булған. Шунда ятҡан ҡара таштарға һауытын ҡуйып, ут ҡабыҙған икән, теге таштар янып киткән. Шуны мөғжизәләй күреп, урынын онотмаҫ өсөн тоҙло күлдән ике баш ҙур тоҙ киҫәктәре алып килеп һалған. Һәм урынды «ике баш тоҙ» тигәндән Экибастуз тип атай башлағандар.

Омск хәрби-топографик бүлегендә 1876 йылда төшөрөлгән топографик картала иһә Экибастуз күле һәм янындағы күмер ятҡылыҡтары булған инде. Был факт Экибастуз атамаһы хаҡында үрҙә һөйләнгән легендаларҙан күпкә алдараҡ барлыҡҡа килеүен күрһәтә [21].

Шулай уҡ ҡара[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ Департамент внутренних дел Павлодарской области(недоступная ссылка)
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 ПОЯСНИТЕЛЬНАЯ ЗАПИСКА к рабочему проекту реконструкции автомобильной дороги «Кызылорда — Павлодар — Успенка — граница РФ»(недоступная ссылка)
  3. ↑ газета Звезда Прииртышья апрель 2008 2008 йыл 4 октябрь архивланған.
  4. ↑ Рамазанов Ж. Экология Икебаштоҙа // Звезда Прииртышья.- 2004(недоступная ссылка)
  5. ↑ Численность населения Республики Казахстан по областям, городам и районам, полу и отдельным возрастным группам, отдельным этносам на начало 2010 года. Агентство Республики Казахстан по статистике. Архивировано 17 ғинуар 2013 года. 2013 йыл 17 ғинуар архивланған.
  6. ↑ Cities & towns of Kazakhstan
  7. ↑ Ҡаҙағстан ҡалалары
  8. ↑ https://web.archive.org/web/20081204145130/http://eurasia.org.ru/archive/wh_is_wh/Kz_census99.html
  9. ↑ Итоги социально-экономического развития Экибастузского региона за 1996 год 2007 йыл 17 ноябрь архивланған.
  10. ↑ Итоги социально-экономического развития Экибастузского региона за1997 год(недоступная ссылка)
  11. ↑ Итоги социально-экономического развития Экибастузского региона за 1998 год(недоступная ссылка)
  12. ↑ Итоги социально-экономического развития Экибастузского региона за 1999 год(недоступная ссылка)
  13. ↑ Итоги социально-экономического развития Экибастузского региона за 2001 год 2007 йыл 17 ноябрь архивланған.
  14. ↑ Итоги социально-экономического развития Экибастузского региона за 2006 год 2007 йыл 17 ноябрь архивланған.
  15. ↑ Итоги социально-экономического развития Экибастузского региона за январь – декабрь 2007 2008 йыл 21 июнь архивланған.
  16. ↑ https://web.archive.org/web/20081204145130/http://eurasia.org.ru/archive/wh_is_wh/Kz_census99.html
  17. ↑ Отдел внутренней политики акимата города Экибастуза(недоступная ссылка)
  18. ↑ Духовного управления мусульман РК
  19. ↑ Официальный сайт акимата города Экибастуза 2006 йыл 23 июнь архивланған.
  20. ↑ Официальный сайт маслихата г. Экибастуз(недоступная ссылка)
  21. ↑ История названия города Экибастуз

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Краснопольский А. По поводу статьи К. Егорова «Поездка на Екибастузские каменноугольные копи» // Рус. экон. обозрение. — 1900. — N 5. — С. 111—121
  • Панин Д. М. Лубянка — Экибастуз: Лагерные записки. — М.: «Обновление», 1990. ISBN 5-85828-001-3.
  • Солженицын А. И. Знают истину танки! Том девятый. Собрание сочинений в 9 томах. — «Терра», 2005. ISBN 5-275-01357-4.
  • Солженицын А. И. Один день Ивана Денисовича: Рассказы. — М.: Центр «Новый мир», 1990. ISBN 5-85060-011-6.
  • Шевченко С. П. Экибастуз. — Алма-Ата: «Казахстан», 1982.
  • Почётный гражданин города Экибастуза — ЦГБ Экибастуза, 2007.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Икебаштоҙ&oldid=1255344» битенән алынған