Эстәлеккә күсергә

Шафталы

Һылтанмаларҙы төҙәтергә
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
(Персик битенән йүнәлтелде)
Шафталы
Фәнни классификация
Халыҡ-ара фәнни исеме

Prunus persica (L.) Batsch

Синонимдар
Persica vulgaris Mill.

Викитөркөмдә
Систематика
Викиһаҡлағыста
рәсемдәр
GRIN  t:30065

Шафталы[2][3], Шәфтәле[4], Персик (лат. Prúnus pérsica, рус. Персик обыкновенный[5][6][7] йәки рус. персик[8] , «фарсы» емеше) — йомшаҡ, һутлы емеш[9],[10][9][11]..

Элегерәк хәҙерге заманда ашарға яраҡлы тип һаналған емештәр (павия, бруньондар, гони, биан-тао һ.б.) бер төргә ҡарай тип иҫәпләгәндәр, улар — ябай шафталы төрө[12][13][14][15][16][17]. Һуңғы ваҡытта Фирғәнә шафталыһы (Prunus perganensis) үҙ аллы төр булып һанала[18][19].

Тышҡы күренеше һәм төҙөлөшө

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ябай шафталы емеше — йомшаҡ һәм һутлы һөйәкле (төшлө) емеш. Һөйәктәре ҙур, өҫтөндә тәрән генә һырҙар була. Өҫтө йомшаҡ ҡыҫҡа ғына мамыҡ кеүек төктәр менән ҡапланған (ҡыҫҡа йөнтәҫ), төҫө аҡ һалам һәм һары-йәшелдән алып һарғылт-ҡыҙыл, сағыу ҡыҙғылт-һары, алһыу һәм көрәнһыу- ҡыҙыл булыуы мөмкин[20][21][22][23][24] .

Емештең һутлы итләс өлөшө һары, ҡайһы саҡта аҡ төҫтә була[20].

Емештең ауырлығы уртаса 60 граммдан алып 200 граммға тиклем тарта[20].

Төрҙәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Шафталы түбәндәге төркөмдәргә бүленә[18] :

ысын шафталы — йомшаҡ мамыҡлы (йөнтәҫ), итләс өлөшө йомшаҡ һәм айырылып торған һөйәкле;

нектариндар — мамыҡһыҙ, айырылып торған һөйәкле;

павиа — мамыҡлы, итләс өлөшө йомшаҡ, әммә һөйәге айырылмай;

клинчтар, йәки консервалау өсөн — итләс өлөшө ҡатыраҡ һәм һөйәге айырылмай;

бруньондар — өҫтө мамыҡһыҙ, һөйәге айырылмай[18] ;

яҫы йәки инжир шафталыһы — итләс, йәлпәк формалы (уртаһы эскә батыбыраҡ тора)[18][25].

Аҙыҡ булараҡ әһәмиәте

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Яңы өлгөргән емештәр кеше өсөн иң файҙалыһы тип иҫәпләнә. Әммә шафталы емешен оҙаҡ һаҡлап булмай, шуға күрә күпләп һатыу өсөн үҫтергәндә уны ярым өлгөргән килеш йыялар. Шул уҡ сәбәптән (ҡыҫҡа һаҡлау арҡаһында) йыш ҡына шафталы емешен (сәнәғәт масштабында, йәки шәхси баҡсала үҫкәнде) эшкәртеп, уның һутын эшләйҙәр, йәки уны консервалайҙар. Шулай уҡ был емеште киптерергә лә була[17]. Шафталы емешендә шәкәр күп (5 -15 %), ирекле органик кислоталар (алма, лимон, шарап һ. б.кислоталар, бөтәһе 0,2 -нән 0,7 %-ҡа тиклем), В төркөмө витаминдары, С витамины (аскорбинка кислотаһы), А провитаминдар (каротен), шулай уҡ К, Е һәм РР витаминдары бар. Бынан тыш был емеш калий, тимергә бай [17].

Донъяла шафталы етештереү

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Шафталы етештереүсе төп өлкәләр — 45° с.ш. һәм 30° ю.ш. Уңышы 20-40 т/га [18].

Донъяла шафталы етештереү

(нектарин менән бергә) йылдар буйынса (мең тонна)

1965 5816
1970 6371
1975 6542
1980 7535
1985 7752
1990 9397
1995 10 913
2000 13 370
2005 17 790
2010 20 540
2015 23 890
2017 24 665
23 төп шафталы етештереүсе 
(нектарин менән бергә; мең тонна) [26]
Страна 1985 1995 2005 2015 2018 2020
Ҡытай Халыҡ Республикаһы ҠХР 707 2770 7649 13668 15195 15000
Испания Испания 547 661 1261 1581 903 1306,0
Италия Италия 1424 1328 1693 1422 1090 1015,4
Төркиә Төркиә 200 340 510 642 789 892,0
Греция Греция 547 1034 864 521 968 890,6
Иран Иран 70 160 439 781 645 663,6
Америка Ҡушма Штаттары АҠШ 1164 1198 1302 927 700 560,0
Мысыр Мысыр 13 267 360 269 246 337,9
Чили Чили 143 275 311 335 319 307,8
Һиндостан Һиндостан 65 89 174 271 278 265,7
Аргентина Аргентина 287 199 272 266 226 221,7
Бразилия Бразилия 99 150 235 216 219 201,9
Ҡалып:ROK 131 129 223 237 205 189,1
Алжир Алжир 20 38 95 177 190 186,4
Үзбәкстан Үзбәкстан н/д 67 56 220 161 184,3
Франция Франция 488 529 402 271 184 179,0
Мексика Мексика 174 120 208 176 160 173,0
Көньяҡ Африка Республикаһы КАР 136 184 172 193 152 172,3
Флаг Марокко Марокко 25 30 55 91 158 159,5
Тунис Тунис 25 48 105 138 118 150,0
КНДР КНДР 85 100 124 121 121 121,8
Пакистан флагы Пакистан 12 45 70 71 88 108,7
Япония Япония 205 163 174 121 113 98,9
Рәсәй флагы Россия 23 38 32 36,5 40,0
Источник: Продовольственная и сельскохозяйственная организация ООН
Ботаҡтағы шафталы емеше
шафталы ағасы
Шафталы баҡсаһы
Шафталы уртаға киҫелгән
Йәлпәк емеш, Ҡытайҙа сыҡҡан (:en:Saturn Peach) инжир шафталыһы
Шафталы сәскә ата
Уртаға киҫелгән шафталы

Сәнғәттә шафталы емеше

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]


Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ The Plant List, Prunus persica (L.) Batsch Архивная копия от 10 март 2021 на Wayback Machine (инг.)
  2. ↑ Русско-башкирский словарь (З.Г.Ураксин, Ю.З.Ураксин, 2004)
  3. ↑ Русско-башкирский словарь по лесному делу (З.Г.Ураксин, З.Г.Уразбаева, Н.Ф.Суфьянова)
  4. ↑ Русско-башкирский словарь по ботанике (С.И.Янтурин, Г.А.Хисамов, 1981)
  5. ↑ Персик (Persica) 2017 йыл 30 октябрь архивланған., Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1969—1978 гг.
  6. ↑ 385. Persica Mill. / Persica vulgaris Mill. — Персик обыкновенный 2017 йыл 30 октябрь архивланған., Вульф Е. В., Малеева О. Ф.//Мировые ресурсы полезных растений/Л.: Наука, 1969. — 568 с.
  7. ↑ Персик обыкновенный 2016 йыл 16 апрель архивланған., Маевский П. Ф. Флора средней полосы европейской части России. — 10-е изд., испр. и доп.. — М.: Товарищество научных изданий КМК, 2006. — 600 с. (С. 333) — ISBN 5-87317-321-5.
  8. ↑ [slovar.cc/rus/koler/1566411.html Персик]. Энциклопедия Кольера.
  9. ↑ 9,0 9,1 Персик // Толковый словарь Ушакова. Д. Н. Ушаков. 1935-1940.. — «».
  10. ↑ Большой словарь иностранных слов. — Издательство «ИДДК», 2007.
  11. ↑ Григорий Дубовис. Еврейская кухня. — ЛитРес, 2017. — С. 392—. — ISBN 978-5-04-049832-1.
  12. ↑ Шоферистов Е. П. Эколого-географическая и помологическая классификация сортов нектарина // Сборник научных трудов Государственного Никитского ботанического сада. — 2015. — Вып. 140. — С. 55—76.
  13. ↑ Краткая Российская энциклопедия. Т. 2: К - Р. — Оникс 21 век, 2003.
  14. ↑ Персик // Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. 1969—1978.. — «Все культурные сорта (плодовые) произошли в основном от П. обыкновенного.».
  15. ↑ Персик // Современный толковый словарь. — Издательство «Большая Советская Энциклопедия».
  16. ↑ Персик // Большой Энциклопедический словарь. 2000.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Н. Ручкина. Персик. «Химия и жизнь», №9 2011. Дата обращения: 5 ноябрь 2017. Архивировано 7 ноябрь 2017 года.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 Персик / М. К. Раджабов // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
  19. ↑ Prunus ferganensis (Kostov & Rjabov) Kovalev & Kostov GRIN сайтында мәғлүмәт (инг.)15.2.2018 г.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Галина Кизима. Большая энциклопедия садовода-огородник от А до Я. — Эксмо, 2017. — С. 66—. — ISBN 978-5-04-043810-5.
  21. ↑ Пламен Кьосев. Лекарственные растения: самый полный справочник. — ЛитРес, 2017. — С. 684—. — ISBN 978-5-457-40732-9.
  22. ↑ О. Петровская; Е. Залесова. Полный иллюстрированный словарь-травник и цветник. — ООО "Остеон-Пресс", 2017. — С. 579—. — ISBN 978-5-457-85778-0.
  23. ↑ Фёдор Васильевич Церевитинов. Химия и товароведение свежих плодов и овощей: допущена в качестве учебного пособия для высших учебных заведений. — Новый агроном, 1930.
  24. ↑ Иван Дубровин. Питание на даче. — Научная книга, 2017. — С. 11—. — ISBN 978-5-457-69921-2.
  25. ↑ Персики и нектарины: фото видов персика (зелёного, красного, инжирного, жёлтого и персика Потанина). Udec.ru. Дата обращения: 5 ноябрь 2017. Архивировано 10 ноябрь 2017 года.
  26. ↑ ФАО. Дата обращения: 25 июнь 2022. Архивировано 12 ноябрь 2016 года.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Шафталы&oldid=1197765» битенән алынған