Питер Пауль Рубенс

Питер Пауль Рубенс
	Питер Пауль Рубенс
	нидерл. Peter Paul Rubens
	Герб
Зат	ир-ат[…]
Гражданлыҡ	Испанские Нидерланды[d]
Тыуған көнө	28 июнь 1577
Тыуған урыны	Зиген[d], Арнсберг[d], Вестфалия[d], Пруссия[…]
Вафат булған көнө	30 май 1640[…] (62 йәш)
Вафат булған урыны	Антверпен, Брабант[d], Габсбургские Нидерланды[d]
Үлем сәбәбе	йөрәк етешмәүсәнлеге[d]
Ерләнгән урыны	St. James' Church, Antwerp[d]
Атаһы	Ян Рубенс[d]
Әсәһе	Мария Пейпелинкс[d]
Бер туғандары	Кристина фон Диц[d] һәм Philip Rubens[d]
Хәләл ефете	Изабелла Брант[d] һәм Фурман, Елена[d]
Балалары	Альберт Рубенс[d], Nicolaas Rubens, Lord of Rameyen[d], Peter Paul Rubens III[d] һәм Claire Rubens[d]
Нәҫеле	Рубенсы[d]
Һөнәр төрө	дипломат, рәссам, художник-график, художник-гравёр, архитектурный чертёжник, скульптор, деятель изобразительного искусства
Эшмәкәрлек төрө	живопись
Эш урыны	Альбрехт VII Австрийский[d]; Винченцо I[d]; Мария Медичи[d]
Биләгән вазифаһы	придворный художник[d] һәм придворный художник[d]
Уҡыу йорто	Кембридж университеты; Старый Лёвенский университет[d]
Уҡыусылар	Антонис ван Дейк, Jan van den Bergh[d], Matthias Jansz van den Bergh[d], Иоганн Бокхорст[d], Ван Дипенбек, Абрахам[d], Эгмонт, Юстус ван[d], Lucas Franchoys the Younger[d], George Jamesone[d], Willem Panneels[d], Эразм Квеллин Младший[d], Схют, Корнелис[d], Тюльден, Теодор ван[d], Ваутерс, Франс[d] һәм Cornelis Schut III[d]
Кемдә уҡыған	Тобиас Верхахт[d], Адам ван Ноорт[d] һәм Отто ван Веен[d]
Әүҙемлек урыны	Аффлигем[d], Брюссель, Элевейт[d], Льеж, Кале[d], Париж, Ла-Рошель[d], Генуя, Рим, Верона[d], Амстердам, Бреда[d], Делфт[d], Харлем[d], Маастрихт, Роттердам, Гаага[d], Утрехт[d], Аликанте[d], Сан-Лоренсо-де-Эль-Эскориаль[d], Мадрид, Вальядолид[d], Дувр[d], Лондон, Флоренция, Кёльн[d], Антверпен, Венеция һәм Мантуя[d]
Эшмәкәрлек йылдары	XVI быуат
Социаль синыф	дворянин[d]
Сәнғәт йүнәлеше	Фламандские живописцы барокко[d] һәм Барокко
Ойошма ағзаһы	Антверпенская гильдия Святого Луки[d]
Милке	Saint George and the Dragon[d], Elewijt Castle[d] һәм Дом Рубенса[d]
Жанр	тарихи һынлы сәнғәт[d], религиозная живопись[d], ню[d], портретная живопись[d], мифологическая живопись[d], пейзаж[d], портрет[d], бытовой жанр[d], религиозное искусство[d] һәм анималистика[d]
Йоғонто яһаусы	Паоло Веронезе һәм Питер Брейгель Старший[d]
Тасуирлау биттәре	wiki.zeitraum-siegen.de/…; kmska.be/nl/collectie/pe…; rheinische-geschichte.lvr.de/…; barokinvlaanderen.vlaamsekunstcollectie.be/…
Изображается на	Peter Paul Rubens[d]
Хеҙмәттәре тупланмаһы	Too many Викимәғлүмәт entities accessed.
Авторлыҡ хоҡуҡтары статусы	авторлыҡ хоҡуҡтарының ғәмәлдә булыу ваҡыты үткән[d]
Файлы артиста по адресу	Smithsonian American Art and Portrait Gallery Library[d] һәм Frick Art Research Library[d]
Каталог-резоне	Alle tot nu toe bekende schilderijen van Rubens (Vol. 1)[d], Alle tot nu toe bekende schilderijen van Rubens (Vol. 2)[d] һәм Corpus Rubenianum Ludwig Burchard[d]
Авторҙың Викимилектәге ҡалыбы	Peter Paul Rubens
	Питер Пауль Рубенс Викимилектә

Питер Пауль Рубенс (нидерл. Pieter Paul Rubens, МФА: [ˈpitər 'pʌul 'rybə(n)s]; 28 июнь 1577 йыл, Зиген — 30 май 1640 йыл, Антверпен) — нидерланд (фламанд) рәссамы, барокко сәнғәтенә нигеҙ һалыусыларҙың береһе, дипломат, коллекционер. Рубенс ижади мираҫында яҡынса 3000 картина бар, шуларҙың байтаҡ өлөшө уҡыусылары һәм коллегалары менән хеҙмәттәшлектә ижад ителгән, айырыуса улар араһынан иң күп эшләүсе Антонис ван Дейк булған. М. Джаффе каталогы буйынса Рубенстың аутентик 1403 эше иҫәпләнә. Рубенстың бик күп дипломатик хаттары һаҡлана. Испан короле Филипп IV (1624) уны дворян дәрәжәһенә күтәргән һәм Англия короле Карл I (1630) Рубенсты геральдик лев шәхси гербы биреп рыцарҙар дәрәжәһенә индереп ҡуйған. 1635 йылда Элевейтта Стеен замогын һатып алыу менән Рубенс сеньор титулына эйә була.

Рубенс ижады — брейгелдар реализмы менән венециан мәктәбе ҡаҙаныштарының органик традицияларының кәүҙәләнеше. Рубенс дин сюжеттарына һынлы сәнғәт ижад итеүсе (шул иҫәптән итеп миһраб образдарына), мифологик һәм аллегорик сюжеттарға картиналар төшөрөүсе,, портреттар (ғүмеренең һуңғы йылдарында ул был жанрҙан баш тарта), пейзаждар һәм тарихи картиналар яҙыусы рәссам. Ул шулай уҡ шпалерҙар һәм китап иллюстрациялары өсөн эскиздар яһаусы ла була. Майлы буяуҙар менән һүрәт төшөрөү техникаһында хатта ҙур станок эштәрендә лә ағас панелдәрҙе файҙаланған рәссамдар араһында Рубенс иң һуңғы рәссамдарҙың береһе була.

Сығышы. Бала сағы һәм йәшлеге (1577—1590)

Питер Пауль Рубенс (н урындағы диалект «Петер тың үгәй атаһы Рюббенс Пауводить»^[29]) мөбәрәк Антверпен һөнәрселәре һәм эшҡыуарҙары ғаиләһендә тыуған, улар 1396 йылдағы документтарҙа телгә алына. Уның атаһы — Яна Рубенса^[en] — ғаилә нәҫелдәре тире эшкәртеүсе, москательщик һәм аптекарь булған, әсәһе Пейпелинкстар ғаиләһенән, уның ата — бабалары — келәм туҡыу һәм сауҙа менән шөғөлләнгән^[30]. Ике ғаилә лә хәлле, улар күсемһеҙ милеккә эйә була һәм береһе лә мәҙәниәт һәм сәнғәт менән бөтөнләй ҡыҙыҡһынмаған. Ян Рубенстың үгәй атаһы — Ян Лантметер — бакалея магазины тотҡан һәм ул үгәй улын Лувен университетының юридик факультетына уҡырға индергән. 1550 йылда Ян Рубенс Падуа университетына, ә 1554 йылда — Рим университетының граждандар һәм каноник хоҡуҡтар бүлексәһенә уҡырға күсә. 1559 йылда ул Тыуған иленә әйләнеп ҡайта һәм шунда уҡ Мария Пеппелинксҡа өйләнә. Бер йылдан һуң 1562 йылда эшевен булып һайланғанлыҡ арҡаһында бюргер ҡатламынан күтәрелә^[31]. Вазифаһы буйынса ул испан ҡануниәте үтәлешен контролдә тоторға тейеш була^[32]. 1568 йылда эшевен Рубенс кальвинизм яҡлы булыуын йәшермәй һәм оранжистар ихтилалын әҙерләүҙә ҡатнаша. Был ваҡытта уның ғаиләһе ҙур була: 1562 йылда улы Ян Баптист, 1564—1565 йылдарҙа ҡыҙҙары Бландина һәм Клара, ә 1567 йылда — улы Хендрик тыуа. Герцог Альба терроры арҡаһында Рубенстар Марияның Лимбуртағы туғандары янына күсеп китә, ә 1569 йылда улар Кельн ҡалаһында төпләнә^[33]^[34].

Рубенс Ян юрист вазифаларын башҡарыуын дауам итә, бары тик кальвинизмға симпатияһын ташлай алмай, шунлыҡтан мессаға йөрөмәй. Ғаилә Вильгельм Оранский резиденцияһы янында йәшәй. Ян Рубенс Вильгельм Оранскийҙың ҡатыны — Анна Саксонский — менән яҡын мөнәсәбәткә инә, был хәл ҡатындың йөклөлөгө менән тамамлана. 1571 йылдың мартында законһыҙ бәйләнеш өсөн Ян Рубенс ике йыл Дилленбург төрмәһенә ябыла, ә судтан һуң Ниссау герцоглығының ҙур булмаған ҡалаһы Зигенға һөргөнгә ебәрелә. Ҡатыны уның артынан эйәрә, уның ике хаты һаҡлана, улар В. Н. Лазарев фекеренсә «иҫ киткес тоғролоҡ һәм фиҙаҡәр ҡатын-ҡыҙ мөхәббәтенең документы»^[35]. Ғаилә Троица көнөндә 1573 йылд ҡабаттан берләшә, 1574 йылда ир һәм ҡатындың улдары Филипп^[en]тыуа. Ғаиләғә фәҡирлектә йәшәргә тура килә: Рубенстың һөнәре буйынса эшләргә хоҡуғы юҡ булмай, Мария йәшелсәселек менән булыша һәм туғандары биргән йорттоң бүлмәләрен ваҡытлыса йәшәргә кешеләргә тапшыра. 1577 йылдың 29 июнендә уларҙың алтынсы балаһы — Питер Пауль тыуа. Шул уҡ йылда Анна Саксонский вафат була һәм Ниссау ғаиләһе Рубенсты эҙәрлекләүҙән баш тарта. 1581 йылда Рубенстар Кельнға ҡайта һәм Штернгассе урамында ҙур йортта ваҡытлыса йәшәй башлай. Һуңынан ул йорт Мария Медичиҙың резиденцияһына әйләнә. Был йортта Рубенстарҙың етенсе балаһы — ҡыҫҡа ғүмерле Бартоломеус тыуа. Ян Рубенс хатаһын танып, тәүбәгә килә һәм католик сиркәүенә ҡайта, шунан һуң юрист булараҡ эшләй башлай. Уның эш хаҡынан тыш, ғаилә килемдәре бүлмәләрҙе кешеләргә тапшыуҙарҙан тора^[36].

Рубенс Ян Кельнда үҙ балаларын үҙе уҡыта, уларҙы латин теле һәм француз теленә өйрәтә. Әммә ғаиләнең именлеге 1587 йылда Ян Рубенстың вафатынан һуң тамамлана. Өлкән улдары Ян Баптист бөтөнләй Италияға күсеп китә (һәм ул шунда вафат була), тиҙҙән өс балалары ла ауырып үлә. Тол ҡатыны оло ҡыҙы һәм улдары Филипп һәм Питер менән кире Антверпенға ҡайта^[37]. Филипп латин телен яҡшы белгәнлектән испан һарайының кәңәшсеһе Жан Ришардоның секретары була. 10 йәшлек Питерҙы әсәһе иезуиттар мәктәбенә уҡырға бирә^[38]. Был мәктәптә Питер яҡшы тел белеме ала: латин телен һәм классик антиканы шәп белә, тыуған норманд телендә һәм шулай уҡ латин, француз, итальян телдәрендә берҙәй етеҙ уҡый, яҙа һәм һөйләшә, теге йәки был кимәлдә инглиз, немец һәм испан телдәрен белә.^[39].

Бер үк ваҡытта буласаҡ рәссамдың әсәһе Питерҙе Ромбоутс Вердонктың донъяуи мәктәбендә уҡыта. Был мәктәптә Питерҙың гуманитар фәндәргә булған һәләте асыла, ул бында грек телен өйрәнә башлай. Фантастик хәтере менән Питер замандаштарын ныҡ аптырата: бер мәл ул Ювенал бер тапҡыр ғына иҫләгән рим шағирәһенең исемен бик тиҙ генә иҫенә төшөрә^[40]. Питерҙың синыфташтары Антверпен элитаһының балалары була, шул иҫәптән Бальтазар Моретус — Европаның эре нәшриәтсеһе Христофор Плантендың ейәне. Питер һәм Бальтазар ғүмерлеккә иң яҡын дуҫтар була. 1590 йылда Питерға уҡыуын туҡтатырға тура килә: Питер һәм Филипптың апаһы — Бландина — кейәүгә сыға, уның бирнәһе Рубенстың мираҫҡа ҡалдырған барлыҡ аҡсаһын «йота». Малайҙарҙың үҙҙәренә эш эҙләргә тура килә: Филиппты Лувен ҡалаһының билдәле гуманисы Юст Липсийға уҡырға бирәләр. 13 йәшлек Питерҙы Мария Рубенс Ауденардела йәшәгән графиня де Лаленға (тыумыштан принцесса де Линь)паж итеп урынлаштыра. Бында Питер патрондары иҫәбенә уҡыуын дауам итә, каллиграфияға һәм телмәр оҫталығына, зауыҡлы кейенергә өйрәнә^[41]^[34]^[42].

Антверпен. Уҡыу йылдары (1590—1600)

Рубенс, йылдан ашыу пажлыҡта йөрөгәндән һуң, әсәһенә үҙенең һынлы сәнғәткә уҡырға ниәтен ҡәтғи белдерә. Уның дуҫы Якоб былай тип яҙа: «Һынлы сәнғәтте һөйөүен тыя алмайынса, ул барлыҡ булмышын сәнғәткә бағышларға әсәһенән ризалыҡ һорай». Шул уҡ Зандрарт, ун дүрт йәше тулғанға тиклем Питер Рубенстың эстетик ынтылыштарының берҙән-бер сығанағы булып 1576 йыл Тобиас Штиммер нәшер итеп сығарған Библияның гравюраларына күсермә төшөрөү тора, тип раҫлай. Эммә Рубенс иртә графикаһының бер ниндәй ҙә тәүге эҙҙәре һаҡланмаған^[43]. Ч. Веджвуд әйтеүе буйынса, Рубенстың тәүге рәсем уҡытыусыһы итеп пейзажсы Тобиас Верхахтты һайлауы — осраҡлылыҡ ҡына була: ул Мария Рубенстың яҡын туғанының ире булған. Унан әллә ни ҙур белем ала алмағанлыҡтан, Рубенс тиҙ арала Верхахттың оҫтаханаһынан китә. Артабан ул Адам ван Ноорттың уҡыусыһына әйләнә^[34]. Ван Ноорт, сиркәү өсөн картиналар яҙмаһа ла, ҙур абруй менән файҙалана, уның оҫтаханаһында Якоб Йорданс һәм Хендрик ван Бален уҡып сыҡҡан була^[44]. Хәл ҡырҡа үҙгәреүгә ҡарамаҫтан, йәш Рубенс үҙенең һынлы сәнғәткә булған ынтылышын үҙгәртә алмай, уға ван Ноорттың алып барған богемалы тормошо оҡшамай^[45]. Был уҡытыусыһының оҫтаханаһында Питер дүрт йыл буйына уҡый. Ошо осорҙа, Мари-Анн Лекуре фекеренсә, Питер үҙе өсөн иң мөһим булған дәресте ала, ул «Фландрияның ҡупшы матурлығын үҙенең һуңғараҡ яҙған картиналарында ҙур һөйөү менән сағылдыра»^[46].

1595 йылда Рубенс — Антверпендың иң күренекле рәссамы, Италияла белем алып, унан Фландрияға маньеризм рухын индергән Отто ван Веендың (Вениус) оҫтаханаһына күсә. 21 йәшендә «ирекле рәссам» танытмаһын алыуына ҡарамаҫтан, 23 йәше тулғансы Рубенс Отто ван Веендың уҡыусыһы булып иҫәпләнә. Вениусҡа Фарнезе ырыуы яҡшы мөнәсәбәттә булғанлыҡтан, Вениус Ватикандан папа заказдарын ала, үҙе донъяуи кеше булып, боронғоно һәм латин телен бик яҡшы белгән була. Тап Вениус Рубенсҡа антик классиктарына ҡарата һөйөү һәм ихтирам тәрбиәләй. Ул, ҡеүәтле яҡлаусылар булғанда ғына талантты күрһәтергә мөмкин, тип Рубенсты өйрәтэ. Вениустың итальян-фламанд стилендә рим сәнғәте менән мауығыу эҙҙәре ярылып ята^[34]. Вениус фламанд милли традицияларынан баш тарта, әммә итальян мәктәбе стилен тулыһынса ҡабул итә алмаған була^[48].

1598 йылда Рубенс Антверпендың Изге Лука гильдияһына ирекле оҫта итеп ҡабул ителә, әммә үҙе Вениустың оҫтаханаһында ҡала, үҙ студияһын асмай. Әммә шулай ҙа ул үҙенә уҡыусылар ҡабул итеү хоҡуғын ала. Рубенстың беренсе уҡыусыһы көмөш биҙәүестәр эшләү оҫтаһының улы Деодато дель Монте була^[49]. Рубенстың был осорҙа төшөргән эштәре бик әҙ һаҡланған. Документтарҙа һәм хаттарҙа уның бер нисә эше телгә алына, бер нисә картинаһы әсәһенең өйөндә һаҡлана, һәм Мария Рубенс улының был эштәре менән сикһеҙ ныҡ ғорурлана. Был йылдарҙа Рубенс тарафынан төшөрөлгән һәм уның ҡултамғаһы торған берҙән-бер эш — ҡара костюм кейгән йәш ғалим портреты. Был портрет бит төҙөлөшөн яҡшы моделләү менән кешенең иғтибарын йәлеп итә. Ул ҡулындағы үлсәү ҡоралдары тәнҡитселәргә ғалимды географ йәки архитектор тип атарға мөмкинлек бирә. Был портрет Рубенстың үҙ заманындағы ван Эйк нигеҙ һалған иҫке голланд мәктәбенә һис шикһеҙ яҡын тороуын раҫлай. Ч. Веджвуд әйтеүенсә, «Рубенс яҡшы рәссам, ләкин ван Дейкка оҡшаған вундеркинд түгел». Рубенсҡа үҙ эшенең оҫтаһы булыу өсөн эле уҡырға ла уҡырға кәрәк була. Шәп уҡытыусыларҙы ул бары тик ағаһы Филипп йәшәгән Италияла ғына таба ала. Уҡыусыһы Деодато дель Монте менән ул Италияға китергә ниәтләй.^[50]. 1600 йылдың 8 майында Антверпен бургомистры ҡулынан Рубенс үҙенең аҡылы камил булғанлығы һәм Антверпенда эпидемиялар булмауы тураһында документ ала һәм Италияға юллана^[38].

Италия һәм Испания (1600—1608)

Мантуя герцогы һарайында

Ч. Веджвуд фекеренсә, «Альп тауҙарын киҫеп Италияға килгән рәссамдар араһында Рубенс яҡшы әҙерләнгән була». Был саҡта Рубенс латин һәм итальян телдәрендә иркен һөйләшә һәм шул ваҡыттағы билдәле антика белгестәре- ғалимдар менән шәхсән һәм хат алышып таныш була^[51]. Ул уҡыусыһы менән Антверпендан Рейн буйлап Францияға килә, Парижда була һәм артабан Венецияға юллана. Абруйлы ҡунаҡханала туҡтап, Рубенс Спала үткән карнавалдан һуң Венецияға дауаланырға килгән Мантуя герцог Винцченцо I Гонзаганың дворяны менән таныша. Рубенстың үҙе менән алып килгән картиналары был дворянға бик ныҡ тәьҫир итә һәм ул рәссамдың картиналары тураһында герцогҡа әйтә. Һөҙөмтәлә 23 йәшлек фламанд Рубенс Мантуя һарайына хеҙмәткә алына. Шулай итеп ул Италияға аяҡ баҫыу менән үк үҙенә ҡурсалаусы таба, эш хаҡы һәм сағыштырмаса юғары йәмәғәт урынына эйә була^[38]. Герцог элек Антверпенда булған сағында уҡ Рубенстың ижады менән таныш булған тигән фараздар ҙа бар^[52]. Алама ғәҙәттәре булыуға ҡарамаҫтан, бер үк ваҡытта Винченцо Гонзага үҙенең бик әһәмиәтле меценат булыуы, музыка һәм поэзияны яҡшы белеүе менән билдәле. Ул Клаудио Монтевердиға матди ярҙам күһәтә, Торкватто Тассоны аҡылдан шашыусылар йортонан азат итә. Герцог сәнғәттәге иң яҡшы әҫәрҙәрҙе үҙенең һарайында тупларға тырыша, Рубенс уның һарайында беренсе тапҡыр Тициан, Веронезе, Корреджо, Мантенья, Романо Джулиоларҙың эштәрен күрә. Гонзага үҙенең маҡсаты итеп йәш рәссамды тәрбиәләү бурысын ҡуймай, бары тик Рубенс талантының алға табан үҫешенә генә булышлыҡ итә: фламанд рәссамына сәнғәт оҫталары эштәренең күсермәләрен эшләргә рөхсәт бирә. Был рәссам өсөн йәшәү сығанағы булып тора, Рубенстың рәсем төшөрөү һәләтенең тиҙ үҫешенә булышлыҡ итә^[53].

Винченцо Гонзага свитаһы составында Рубенс 1600 йылдың октябрендә Флоренцияға герцог ҡатынының кесе һеңлеһе — Мария Медичиҙың ситтән тороп уҡылған никахына бара. Рубенс бында флоренция сәнғәтен интенсив өйрәнә, атап әйткәндә, Леонардо да Винчиҙың ҡатырғала төшөрөлгән «Ангиари янындағы алышта» фрескаһының күсермәһен төшөрә^[53]^[38]. 1601 йылдың йәйендә ул Мантуяла төпләнә, әммә бер урында оҙаҡ ултырыуҙы маҡсат итеп ҡуймай. Герцог идарасыһы Аннибале Кьеппьо раҫлауынса, Рубенс Италияла 8 йыл йәшәү дәүерендә Мантуяла өс йыл ғүмер итә. Герцог һарайында ул 1601 йылдың бөтә йәйен, шулай уҡ 1602 йылдың апрель аҙағынан 1603 йылдың майына тиклем һәм 1604 йылдың майынан 1605 йылдың аҙағына тиклем була^[38]. Рубенс тиҙ арала герцог картиналар галереяһының бағыусыһы вазифаһын башҡарыусыға әйләнә, тик, дөйөм алғанда, ҙур заказдары булмай тиерлек (тик берҙән-бер ҙур заказ — 1603 йылда иезуит сиркәүен биҙәү була), хатта 1607 йылда ла ул Гонзага коллекцияларында үҙенең эштәре булмауға зарлана. Рубенс, үҙ персонаһына герцогтың иғтибары булмауҙан файҙаланып, 1601 йылда Италия буйлап сәйәхәткә сығып китә. Ағаһы Филипҡа шул уҡ йылдың декабрь айында «Италияның бөтә эре ҡалаларын тиерлек йөрөп сыҡтым»- тип яҙа^[38]. Рубенс Венеция, Флоренция, Генуя, Пиза, Падуя, Веронда, Лукка һәм Парма, бәлки, Урбина, һәм Миланда була. Миланда ул Леонардо да Винчиҙың «Йәшерен мәжлес» картинаһының күсермәһен төшөрә. Рубенс Римда ике тапҡыр була, беренсе тапҡыр 1601 йылдың йәйендә килә. Был сәйәхәте тураһында ул ағаһы Филипҡа итальян телендә хаттар яҙа һәм «Pietro Pauolo» тип ҡултамғаһын ҡуя. Ғүмеренең аҙағына тиклем ул итальян теленә тоғро ҡала. Артабан да ул сит илдәр менән итальян телендә хат алыша^[54].

Рубенс кешеләр менән донъяуи таныша. Мантуя герцогы мөлкәте менән идара итеүсе А. Кьеппьо фламанд рәссамын кардинал Монтальто — рим папаһы Климент VII туғаны менән таныштыра. Үҙ сиратында, Монтальто Рубенсты Римдәге немец һәм фламанд рәссамдарын рәсми ҡурсалаусы Шипионе Боргезе — папа Сикст V туғаны менән таныштыра. Герцог Винченцо Гонзага ҡушыуы арҡаһында, Рубенс Генуяла Дориа, Спинола һәм Паллавичини йорттарында ҡабул ителә, уларҙың сәнғәт коллекцияларын ҡарай һәм уларҙан байтаҡ заказдар ала. Хәйер, үҙенең тәүге рәсми заказын Рубенс тыуған илендә — 1602 йылда алған була. Брюссель эрцгерцогы Альбрехт Австрийский миһраб диуарын биҙәү өсөн Ысын Тәре табыу тураһындағы картинаға заказ бирә. Был картина Римда төшөрөлөргә һәм уны мотлаҡ фламанд рәссамы яҙырға тейеш була. Заказдың төп « шарты — картина өсөн сығымдар суммаһы 200 алтын экюнан артыҡ булмаҫҡа тейеш» була. Жан Ришардо — Филипп Рубенстың элекке эш хужаһы — Питерҙы иҫенә төшөрә, 1602 йылдың 12 ғинуарында контрактҡа рәсми ҡул ҡуйыла. 26 ғинуарҙа Рубенс композицияның үҙәк өлөшөн заказсыһына күрһәтә һәм үҙенең оператив башҡарыу оҫталығын раҫлай^[55]. Рубенс Римдан юл ыңғайында өлкән ағаһы Филипп янына Веронаға һуғыла. Бында ул ағаһы менән үҙенең һүрәтен, коллегаһы Иоганн Вовериусты һәм уҡытыусыһы Юст Липсийҙы, шулай уҡ уҡыусыһы Деодато дель Монтены Мантуя йылғаһы Минчо фонында төшөрә. Был ваҡытта портретта төшөрөлгән кешеләрҙең күбеһе Италияла булмай, ләкин Рубенс был портреттарҙы яҙыуҙа новаторлыҡ күрһәтә, Тицианға оҡшатып төшөрә^[56]. Эрцгерцог һарайы был картиналарҙы яҡшы ҡабул итә, уның был тәүге уңышы герцог Гонзаганың иғтибарын үҙенә йәлеп итә. Иезуиттарға бик ныҡ тоғро булған әсәһе үлгәс, Мантуя герцогы иезуиттар орденына бағышланған сиркәү төҙөргә бойора, ә Изге Троицаға Гонзага ғаиләһенең табыныуын һүрәтләүсе картинаны яҙырға ул Рубенсҡа заказ бирә. Картина Троица көнөндә Гонзагаға 1605 йылдың 5 июнендә тапшырыла^[57].

Испания

1603 йылда Мантуя герцогы Хорватияла төрөктәргә ҡаршы көрәштәге үҙенең ҡаҙаныштары өсөн испан короленән адмирал чины көтә һәм был турала королдең иҫенә төшөрөргә ниәтләй. Ул сәнғәт әҫәрҙәренән торған ҙур бүләк әҙерләй. Бүләкте тапшырыу өсөн королде үҙенә арбарлыҡ һәм һүҙ ыңғайында герцогты отошло һында күрһәтә алырлыҡ кеше кәрәк була. Бының өсөн Кьеппьо герцогҡа Рубенсты тәҡдим итә. Был тарих алдынан герцог алдан иҫкәртмәйенсә генә рәссамдың оҫтаханаһына килә һәм Рубенстың ҡысҡырып Вергилийҙың «Георгика»һын яттан һөйләй-һөйләй аллегориялы картина төшөргәнен күрә. Герцог Рубенсҡа латинса мөрәжәғәт итә һәм Рубенстан бик килешле яуап ишетә. Герцог үҙенең ҡиммәтле бүләген испан короленә тапшырыу вазифаһын Рубенсҡа йөкмәтә. 1605 йылдың 5 мартында Мадридтың түрәһенә король Филипп III тәғәйенләнгән бүләкте илсе Паоло Рубенс Пьетро тапшырасаҡ тигән хәбәр ебәрәләр; шул уҡ көндә рәссам юлға сыға^[58]. Сәйәхәттең маршруты насар төҙөлгән була: Рубенс Феррара һәм Болонья аша үтеп Флоренцияға барырға һәм Ливорнола пароходҡа ултырырға тейеш була. Аппенин тауҙары аша Италияға йөктө килтереү өсөн 150 скудо талап ителә, ә бының өсөн аҡса бик аҙ бүленгән була, етмәһә таможняла эшләүселәр йөктө асып ҡарай^[59]. Артабан бөйөк герцог Фердинанд һарайында насар инцидент була. 29 мартта рәссам үҙен яҡлаусы Кьеппьоға Пизанан быға зарланып яҙа.

Великий Герцог призвал меня сегодня после обеда; он в самых дружеских и учтивых выражениях говорил о господине Герцоге и нашей Светлейшей Госпоже; он с большим любопытством осведомлялся о моём путешествии и о вещах, лично ко мне относящихся. Этот Государь изумил меня, доказав, насколько он хорошо осведомлён о малейших подробностях качества и числа подарков, предназначенных тому или иному лицу; кроме того, он весьма польстил мне, сказав, кто я, откуда родом, каково моё ремесло и какое место я занимаю в нём. Я был совершенно ошеломлён всем этим и принуждён заподозрить действие какого-нибудь домашнего духа или же превосходную осведомлённость наблюдателей, чтобы не сказать — шпионов, находящихся в самом Дворце нашего Государя; это не может быть иначе, так как я не перечислял содержимое моих тюков ни в таможне, ни в каком-либо другом месте^[60].

Ливорноға Рубенс пароходта 18 көн буйына бара. Испан һарайы ул ваҡытта Вальядолидҡа күскән була. Рубенс унда бары тик 13 майҙа ғына барып етә, әммә ул барыуға король Аранхаусҡа һунарға киткән була. Королдең бында булмауы Рубенс өсөн бик яйлы була, сөнки ныҡлап төрөп һалынған картиналар 25 көн буйына ямғыр аҫтында ҡапланған көйө ятһа ла ныҡ зарарланған була: буяуҙары сатнаған, туҡыманан ҡубып төшә башлаған, төҫтәре тоноҡланған. Рубенс уларҙы нисек реставрацияларға белмәй баш вата.

Тем не менее, добраться до Ливорно удалось благополучно, переход морем в Аликанте занял 18 дней. Испанский двор тогда переехал в Вальядолид, куда Рубенс добрался 13 мая и не застал короля — тот пребывал на охоте в Аранхуэсе. Однако задержки оказались для художника кстати, 24 мая он сообщал Кьеппьо:

…Картины, тщательно уложенные и запакованные мною самим в присутствии Его Светлости, досмотренные в присутствии таможенников в Аликанте и найденные в прекрасном состоянии, были вынуты из ящиков в доме господина Аннибале Иберти в таком испорченном виде, что я почти отчаиваюсь их поправить. Повреждения касаются не поверхности живописи — это не плесень или пятно, которое можно снять, — но самих холстов; они были покрыты листами жести, завёрнуты в двойную провощённую ткань и уложены в деревянные сундуки, и, несмотря на это, холсты испорчены и разрушены двадцатипятидневным непрерывным ливнем — неслыханная в Испании вещь! Краски помутнели, они вздулись и отстали от холстов, так как долго впитывали воду; во многих местах остаётся только снять их ножом и затем снова наложить на холст^[61].

^[62].

Мантуя герцоглығының Испаниялағы түрәһе Иберти Рубенсҡа испан рәссамдарын яллап киндер картиналарҙы тәртипкә килтерергә тәҡдим итә, әммә реаль дипломатик вәкәләттәргә эйә булмаған 26 йәшлек рәссам был тәҡдимде кире ҡаға^[38]. Июнь айында Рубенс картиналар төшөрөлгән киндер туҡымаларҙы эҫе һыуҙа йыуа һәм ҡояшта киптерә, картиналарҙы яңғыҙы ғына реставрациялау менән шөғөлләнә. Ул Рафаэль картиналарының Римда Пьетро Факетти яҙған күсермәһен тергеҙеү генә түгел, үҙ аллы «Демокрит һәм Гераклит» картинаһын да төшөрә. Бүләккә тигән ике картина бөтөнләй һәләк булғанлыҡтан, уларҙың күсермәһен дә Рубенстың үҙенә яҙырға тура килә^[63]. Вальядолидҡа король июль башында ҡайта. Рубенс һәм Иберти королдең премьер-министры Лермға килә. Ул күсермәләрҙе картиналарҙың оригиналы итеп ҡабул итә. Испания премьер-министры рәссамға күп заказдар бирә һәм үҙенең резиденцияһына йәшәргә саҡыра, әммә Рубенс Иберти менән мөнәсәбәттәрҙе яйға һала алмай. Иберти үҙенән башҡа ғына Рубенсҡа Мантуя герцогының бүләген королгә тапшырырға рөхсәт итмәй. Был турала Рубенс Мантуя герцогына эмоцияларын күрһәтмәй генә хат яҙа^[38].

Рубенс илсе менән конфликтҡа инеп тормай ғына Эскориалға Тициандың 70 картинанан торған коллекцияһының күсермәһен эшләргә юллана. Был күсермәләрҙең күпселеген император Карл V һатып ала. Рубенс күсермәләрҙе Италияға, ә артабан Антверпенға ала; уның вафатынан һуң король Филипп IV рәссам төшөргән күсермәләрҙе Испанияға һатып ала. Рубенс шәхси заказдарҙы ла үтәй: «Ун ике апостол» циклын, герцог Лерм ғаиләһе ағзалары портреттарын һәм үҙен Иберти таныштырған герцог Инфонтадоның ғаилә ағзалары портреттарын төшөрә^[64].

Рубенс Испанияла оҙайлы ваҡыт алмауын аңлап, был илдә оҙаҡ эшләй алмаясағын белә, шуға күрә бик ашыға. Уның Тициан картиналарының күсермәһендә персонаждарҙың сәстәренә ҡалын ҡатлам менән ҡуйы буяуҙар һалынғанлығы уларҙа фламанд техникаһы ҡулланылғанды раҫлап тора^[64]. Рубенс эшләгән күсермәләргә шул уҡ ваҡытта был, моғайын, оригинал темаһына вариацияларҙыр тип ҡарарға кәрәк, сөнки рәссам — төрлө дәрәжәлә — оригиналды үҙгәртеп төшөргән һәм үҙ стилен индергән. Ул үҙ замандаштарының ғына түгел, хатта Микеланджело һәм Рафаэлдең эштәрен дә үҙенсә үҙгәрткән^[65].

Рубенстың Испанияла төшөргән иң билдәле үҙенсәлекле эше булып герцог Лермдың атта һыбай төшөрөлгән күркәм портреты тора. Рубенс ижадында был портрет күркәм портрет жанрын аса. Рәссам был портретты яҙыу алымдарын оҙаҡ йылдар дауамында ҡулланған: тәүҙә портреттың һыҙмаһын йәки алдан эшләнгән композиция эскизын төшөргән, артабан — һәр ваҡыт натура моделенең йөҙөн яҙған. Һуңғы сиратта ғына бөтә туҡымаға йәки ағасҡа портретты тулыһынса төшөргән. Иң аҙаҡтан ғына Рубенс кешенең өҫ кейемен, аксессуарҙарҙарын йәки портреттың фонын төшөрөүҙе үҙенең уҡыусыларынан эшләткән, ләкин үҙенең ижады башында барлыҡ эштәрен дә аҙағынаса бөтә нескәлектәре менән үҙе яҙған: бригада методын үҙһенмәгән. Тициан яҙған Карл V портретынан айырмалы рәүештә, Рубенс композицияға күберәк динамика биргән: ул һыбайлыны туранан-тура тамашасыға ҡаршы ебәргән. Ә картинаның башҡа деталдәренән айырмалы рәүештә персонаждың йөҙө бер ниндәй кисереште лә күрһәтмәй. Был картинаның айырып торған төп һыҙаттарҙың береһе булып, портрет жанры бароккоһына хас сифат — героик характерҙы һүрәтләү тора. Героик характерҙы рәссам, персонаж өҫтөнә хәрбиҙәрҙең тимер хәрби кейемен кейҙереп, персонажды пьедесталға баҫтырған кеүек итеп һүрәтләү аша күрһәтә алған^[66].

Рубенсҡа герцог Лерм һарайында рәсми испан рәссамы вазифаһын биләргә тәҡдим итә, ләкин Рубенс был тәҡдимде кире ҡаға. Тиҙҙән Мантуя герцогы Рубенсҡа Парижға барырға һәм ундағы король һарайындағы сибәр ҡатын-ҡыҙҙар галереяһы өсөн портреттарҙың күсермәһен эшләргә әмер бирә, әммә Рубенс уның был йөкләмәһен үҙе өсөн түбәнселек тип һанай. 1604 йыл башында ул Мантуяға ҡайта^[67].

Мантуя, Генуя, Рим

1605 йылдың ноябренә тиклем Рубенс, герцог Винченцоның заказдарын үтәп, Мантуяла ҡала. Бында рәссам Гонзага ғаиләһенең Изге Рухҡа табынған триптихты яҙып бөтөүҙән тыш Корреджо картинаһының император Рудольф Икенсегә бүләк ителгән ике картинаһының ике күсермәһен эшләй. Питер Пауль Рубенс 1605 йыл аҙағында кардинал Асканио Колоннаның китапханасыһы булып эшләгән ағаһы Филипп янына Римгә күсеп килә. Фатир виа Санта-Крочея янындағы Испания майҙанында урынлашҡан була, Рубенстар бында үҙҙәренә хатта ике хеҙмәтсе яллап йәшәй.^[68]. Колонна ырыуы (Караваджоның бағыусылары) фламанд рәссамы менән бөтөнләй ҡыҙыҡһынмай, әммә Шипионе Боргезе Питер Пауль Рубенсты Кьеза Ноува ҡорамын биҙәргә ораториандар орденына тәҡдим итә. Ул ҡорамдың төп миһрабы өсөн «Мадонна» һүрәтен төшөрөргә тейеш була. М. Лекуре Рубенс яҙған триптихты (үҙәк өлөшө — Богородица, ҡабырға өлөшө — Изге Григорий һәм Изге Домицилла) бик үк юғары баһаламай. Уныңса, картина «монументаль булыуы менән үҙенә йәлеп итә», әммә персонаждарҙың формалары тап скульптураларҙағы кеүек һәм шунлыҡтан Веронезеныҡынан айырылмай тиерлек, тип билдәләй.^[38].

Рубенсҡа Мантуяға ҡайтырға ҡушалар, ләкин Шипионе Бергозе быға ҡаршы төшә һәм рәссамды киләһе яҙға тиклем үҙҙәрендә ҡалдыра. Рубенс Мантуя һарайының йомоштарын үтәй, кардинал итеп тәғәйенләнгән герцог улы өсөн Римда резиденция эҙләп таба һәм шул уҡ ваҡытта Караваджоның «Успение Богородицы» картинаһын герцог коллекцияһы өсөн һатып ала^[69]. 1606 йылда ҡышын ул ағаһы менән Римда үткәрә, бында ул плеврит менән ауырый, фламанд табибы Фабер ҡурсалауы арҡаһында аяғына баҫа^[70]. Шул уҡ М. Лекуре, Рубенстың Италия осорондағы картиналарында рәссамдың бер ниндәй ҙә романтик ынтылыштары сағылмаған, тип раҫлай. Римда Рубенс тулыһынса тиерлек фламандтар менән аралашҡан, нидерланд кварталында йәшәгән, әммә бер ҡасан да бәйһеҙ күңел асып йәшәмәгән була. Рәссам «ысынбарлыҡта саф хисле, тыйнаҡҢ әҙәпле булып ҡалған»^[71].

Винченцо Гонзага 1607 йылдың июнендә Генуяға сәйәхәт ҡыла, Рубенс уны оҙатып йөрөй. Дориа ғаиләһе менән танышҡас, рәссам уларҙың заказы буйынса ярты тиҫтәгә яҡынса портреттарын төшөрә, шулай уҡ иезуиттар сиркәүе өсөн «Обрезание Господне» картинаһын яҙа һәм Деодато дель Монте менән бергә фламандтарҙы таныштырыу өсөн итальян архитектураһы тураһында китап әҙерләй. Деоданто дель Монте архитектура үлсәмдәрен ала, ә Рубенс ике томдағы «Дворцы Генуи» китабы өсөн 139 гравюра эшләй. Был китап 1622 йылда ғына донъя күрә^[72]. Рәссам 1607 йылдың сентябрендә Римға ҡайта. 1608 йылдың февраль айында Кьеза Нуова ғибәҙәтханаһы өсөн башҡарылған заказы әҙер була, әммә миһрабтың яҡтыртылыуы уңышһыҙ була: тамашасылар миһрабтағы картинаның персонаждарын йүнләп күрә лә алмай. Ашығыс рәүештә картинаны яңынан яҙырға тура килә, уны хатта киндер туҡыманан ташҡа яҙырға тигән идея ла барлыҡҡа килә. Ораториандар рәссамға ҙур триптих яҙырға ла заказ бирәләр. Был саҡта Рубенс менән Гонзага ғаиләһе араһындағы мөнәсәбәттәр боҙола. Филипп Рубенсҡа Антверпенда ҡалған 72 йәшлек әсәләренең һаулығы насарайыуы тураһында хәбәр итә: әсә тын ала алмай яфалана, шунлыҡтан һағыуы бик шикле була. Питер Гонзага һарайынан эштән ебәреүҙәрен һорай, әммә эрцгерцог Альбрехт уны хеҙмәттән ебәреүҙән баш тарта. 1608 йылдың 28 октябрендә, ораториандар өсөн заказын тамамлағас, Рубенс үҙ белдеге менән Римды ташлап китә. А. Кьеппьоға хатында Фландрияла эштәрен тамамлау менән мотлаҡ Мантуяға кире ҡайтасағы һәм «герцог ҡулына биреләсәге» тураһында яҙа^[73]. Итальян телендә яҙылған һуңғы хатының аҙағына ул «cavallo a Salendo» («Атҡа ултырып») тип өҫтәп ҡуя^[74]. Ул артабан бер ҡасан да Италияға яңынан бармай^[75].

Барлыҡ тәнҡитселәр ҙә, Италия осоронда Рубенсты ысын оҫта-рәссам булмаған, уның ижадында Болонья академияһы шаблонының йоғонтоһо көслө булған, тип билдәләй^[39]^[63]. Итальян осорондағы Рубенс мираҫының ҙур өлөшөн антик сәнғәт әҫәрҙәренең һәм үҙ заманындағы итальян рәссамдары әҫәрҙәренең күсермәһе тәшкил итә. Рубенс үҙ заманындағы рим рәссамдары менән ҡыҙыҡһынмай һәм римдағы замандаштары Гвидо Рени, Караваджо, Аннибале Карраччи менән дә осрашырға тырышмай. Киреһенсә, антик әҫәрҙәрҙең күсермәләрен төҙөгәндә Рубенс ике маҡсатты күҙ алдында тота; беренсенән, ул үҙенең профессиональ оҫталығын арттыра, икенсенән, король коллекцияһында йәки шәхси коллекцияларҙа һаҡланған сәнғәт әҫәрҙәр каталогын булдырырға тырыша. Башҡаса әйткәндә, ул үҙенең ижады өсөн сюжеттар, техника оҫталығы алымдары һәм моделдәр запасын әҙерләй. Вафаты алдындағы васыятында ул, «минең хеҙмәттәрем, минең юлымдан китеп, рәссам булырға теләүсе вариҫтарыма кәрәк буласаҡ»,-тип яҙған. Был каталогты ул антик йәки ренессанс сәнғәтенең каталогын фәнни маҡсатта түгел, ә үҙенә кәрәк буласаҡлығынан сығып эшләгән.^[38]. Генуя аристократтарының барокко портреттары оҙаҡ ваҡыттар дауамында Италияла, Фландрияла, артабан Франция һәм Испанияла портрет жанрының эталоны булып торған. Рубенс портреттарындағы геройҙарҙы нейтраль фонда йәки драпировка фонында яҙған, геройҙарҙың социаль хәлен ул аксессуарҙар һәм костюмдар аша сағылдырған. Рәссамдың төп маҡсаты булып портреттағы моделдең йөҙөн ентекләп һүрәтләп, бының менән геройҙың мөһимлеген сағылдырыу торған. Шундай эштәренең береһе булып маркиза Вероника Спинола-Дориа портреты тора^[76]. Н. Грицай әйтеүенсә «рәссам портрет жанрындағы XVI һәм XVII быуаттағы манералы сәнғәттең ҡәтғи сиктәрен киңәйткән, ҡатып ҡалған композицияға реаль донъяның йәнен өргән: картиналарға хәрәкәтсәнлек, тормош азатлығы һәм матур төҫтәр индергән, фондың мәғәнәһен көсәйтеп, портретты ысын монументаль сәнғәттең лайыҡлы мәсьәләһенә әйләндергән».

Антверпен осоро (1608—1622)

Батша һарайы рәссамы. Өйләнеү.

Рубенс Римдан Антверпенға 5 аҙна дауамында ҡайта. Ярты юлда саҡта ул әсәһенең 14 ноябрҙә үлгәнлеге тураһында хәбәр ала. Декабрҙә өйөнә ҡайтыу менән ул әсәһенең кәшәнәһенә бара һәм Кьеза Нуово өсөн тәғәйенләнгән картинаһын кәшәнәгә элеп ҡуя. Рубенстың бер кемде лә күргеһе килмәй һәм ул 1609 йылдың ғинуарына тиклем монастырҙа йәшәй.^[77]. Күрәһең, ул Италияға кире ҡайтырға йыйына. 1609 йылдың 10 апрелендә Рубенс Римдағы Иоганн Фаберға: «…Мин әле лә ниндәй ҡарар ҡабул итергә белмәйем — Тыуған илдә ҡалырғамы, әллә бик уңайлы шарттарҙа мине саҡырған Римға барырғамы»^[78]. Филипп Рубенс ҡасандыр атаһы биләгән антверпен эшеваны вазифаһын биләй, әммә ғаилә башлығы булып, Рубенсты Испания Нидерландыһының юғары ҡатламдары менән таныштырыусы Филипп булмай, ҡустыһы Питер Пауль Рубенс һанала. 1609 йылдың 8 авгусында Герцог Альбрехт Рубенсҡа үҙенең ҡатынының портретын эшләтергә заказ биргәндән һуң, Питер Пауль Рубенсҡа һарай рәссамы исемен бирә, һәм 1610 йылдың 9 ғинуарында Рубенс батша һарайы рәссамы танытмаһын ала^[79]Антверпенға ҡайтҡас, Рубенс Изабелла Брантҡа 1609 йылдың 8 октябрендә өйләнә, был ваҡытта Рубенсҡа 32 йәш, ә кәләшенә 18 йәш була. Өйләнешкәндән һуң улар йола буйынса кәләш йортонда уның ата-әсәләре менән бергә йәшәй башлайҙар.

^[80].

Өйләнеүенән алда — 29 июндә — Рубенс Романистар йәмғиәте составына Брейгель тәҡдиме буйынса инә. Был йәмғиәт Альп тауҙары аръяғына сәйәхәт ҡылған нидерланд рәссамдарын берләштерә^[81].

Рубенс үҙенең туйына кәләшенең ике <hfynns\ портретын яҙа «В жимолостной беседке» («Изабелла Брант менән автопортрет»). Уның композицияһы бик йыйнаҡ. Рубенс, жимолость ҡыуағы аҫтында эскәмйәгә ултырған, ул янындағы Изабеллаға табан эйелгән, ә кәләше ҡулдарын иренең ҡулдарына һалған. «Хистәр тыйнаҡ һәм лайыҡлы, бер ниндәй ҙә аффектация күренмәй». Рубенс костюмдарының деталдәрен ентекләп эшләгән, бигерәк тә пурпуэн — бейек яҡалы камзол, көрән төҫтәге ойоҡ һәм туфлийын, кәләшенең бай кейемен ентекләп яҙған; был композицияһы яғынан типик барокко портретына яҡын әҫәрендә Рубенс үҙенең һәм ҡатынының йөҙө һыҙаттарын биреү өсөн күп көс һалған. М. Лебедянский фекеренсә, Рубенс трактовкалауыРафаэлдең «Бальдассаре Кастильоне портреты»н хәтерләтә. Рубенс тамашасыға тура ҡарап ултыра, уның йөҙө тыныс. Изабелла Брант һиҙелерлек йылмая, уның йөҙө бәхет һәм шатлыҡ тойғоһо кисереүенә ишара яһай. Композицияның ракурсы ғәҙәти түгел — Рубенс Изабелланан байтаҡ күтәрелгән, тамашасы уны аҫтан өҫкә табан күргән кеүек. Фигуралар ярым боролған хәлдә һүрәтләнгән, ләкин улар дөйөм портрет композицияһы менән үҙ-ара бәйле^[82].

Ғаилә

Рубенс шәхси тормошо тураһында бик әҙ генә иҫтәлектәр ҡалдырған. Уның ысын хистәре тураһында бары тик яҙған картиналары, портреттары аша ғына фекер йөрөтөргә мөмкин. Рубенс йөрәгендәге серҙәрен иң ныҡ аңлаусы ерҙән-бер кеше - өлкән ағаһы Филипп була. Питер Паулдың ағаһына яҙған хаттары һаҡланмаған, әммә ағаһының уға яҙған хаттары һаҡланып ҡалған. Был хаттарҙан күренеүенсә, Филипп ҡустыһының даһилыҡ масштабын яҡшы аңлаған була һәм уға төрлөсә ярҙам күрһәтә. Ағаһы Филипп 1611 йылда үлгәс, Питер Пауль уны, уларҙың социаль даирәләрендә ҡабул ителгәнсә, бик ҡупшы итеп ерләүҙе ойоштора, бының өсөн ул 133 флорин аҡса тотона. Сағыштырыу өсөн: Филипп ғаиләһе — ҡатыны, ике балаһы һәм ике хеҙмәтсеһе — йылына яҡынса 400 флорин аҡсаға йәшәгән була^[83].

Изабелла Брант менән никахтан Рубенстың өс балаһы була. Ҡыҙы Клара-Серена 1611 йылда тыуған һәм 12 йәшендә сирҙән вафат була. Ҡыҙы үлер алдынан Рубенс уның портретын төшөрә. Сын^[en] Улдары ата-әсәһенең никахынан 7 йыл үткәс кенә донъяға килә. Рубенс уға эрцгерцог Альбрехт хөрмәтенә герцогтың исемен ҡуша. Күрәһең, улы Альбрехт Рубенстың яратҡан балаһы була, сөнки Рубенстың хаттарында бары тик улы Альбрехт ҡына бер нисә тапҡыр телгә алына. Уны атаһы монах-августиндарға тәрбиәгә бирә, күрәһең, Рубенстың улы иҫәбенә төҙөлгән пландары ҙур була. Клод Пейреск хәтирәләүе буйынса, 12 йәшлек Альберт грек әҙәбиәтен мәрхүм олатаһы Филипп кеүек яҡшы белә, әммә һынлы сәнғәт менән мауыҡмай (Рубенстың башҡа вариҫтары кеүек). Альберт 1634 йылда Италияға сәйәхәт ҡыла. Ул Деодато дель Монтеның ҡыҙына өйләнгән була. Питер Пауль Рубенс вафат булғас, улы Брюсселдең Йәшерен советындағы атаһының урынын биләй. Ул 1657 йылда вафат була, уның улы — Рубенстың ейәне — ҡоторған эт тешләүҙән вафат була. Альберттың бер нисә һүрәте ҡалған. Өсөнсө балаһы — Никлас Рубенс — 1618 йылда тыуған һәм ул да шулай уҡ атаһы портреттарының геройҙары була. Никласты Генуя банкиры Никколо Паллавчини хөрмәтенә атағандар. Никлас бик иртә дворян титулына лайыҡ була. Никлас 37 йәшендә ағаһы Альберттан алда вафат була, уның 7 балаһы йәтим тороп ҡала.^[84].

Рубенстың оҫтаханаһы

Рубенс 1611 йылдың ғинуарында Ваппер урамында ҙур участка һатып ала. Рәссам бында ҙур йорт төҙөй, бының өсөн 10 000 флорин аҡса түгә. Йорттоң фасадының оҙонлоғо ғына ла 36 м-ға һуҙылған, участкала күләме 48×24 м баҡса булған^[38]. Баҡсала төрлө үҫемлектәр үҫкән, ундағы антик беседкаларҙа Геракл, Бахус, Церере һәм Гонорға бағышланған күсермәләр торған^[38]. Йортто хужаһының талабы буйынса төҙөү 1616 йылға тиклем һуҙыла һәм байтаҡ сығым талап итә. Был бинаны замандаштары ҡаланың иң матур йорто тип таныған. Готика стилендәге йорт Антверпен ҡалаһында «ренессанс дәүере һарайы»н хәтерләткән^[38]. Йорттоң яртыһын оҫтахана биләй, ә бинаның берҙән-бер иң ҙур бүлмәһендә — галереяла — Рубенс үҙенең коллекцияһын урынлаштырған^[38]. М. Лекуре фекеренсә, йортто төҙөү рәссамдың Италияға барыу планынан тулыһынса баш тартыу тигәнде аңлата, ә уның күләме йорт хужаһының карьера амбицияларына ишара яһай: Рубенсҡа был саҡта 35 йәш була һәм ул « нимә тураһында һәм нисек яҙырға, шулай уҡ нисек йәшәргә икәнен яҡшы белә»^[38].

Туғаны Филипп Рубенс яҙмаһы буйынса, Питер Пауль үҙенең бай йыһазлы йортонда буржуаз тормош алып бара. Рәссам иртәнге сәғәт дүрттә тора һәм иртәнге намаҙға баҫа, ә артабан һынлы сәнғәт менән шөғөлләнә. Ул эшләгән саҡта хеҙмәтсеһе уға ҡысҡырып антик классиктарының, йыш ҡына Плутарх, Тит Ливий йәки Сенеканың, әҫәрҙәрен уҡый. Рәссам хаттарын хеҙмәтсеһенә телдән әйтеп яҙҙыра. Оҫтаханала ул һәр саҡ көндөҙгө биш сәғәткә тиклем ҡала. Рубенс подагранан яфалана, әҙ ашай, ә аштан һуң ҡала буйлап һыбай йөрөй, уны эш сәфәре менән бергә барлай. Ҡайтҡандан һуң ул дуҫтары менән киске аш ашай, әммә «шарап эсергә һәм ҡомарлы уйындар менән шөғөлләнергә яратмай»^[85]. Уның даими дуҫтары араһында Антверпен бургомистры Николас Рококс, дәүләт секретары Гевартс, нәшерселәр ғаиләһенең өсөнсө быуыны Бальтазар Моретус, шулай уҡ ҡалаға ҡунаҡҡа килеүсе иезуит-ғалимдар була. Рубенс Николя Пейреск, уның ағаһы Валавэ һәм француз короле китапханасыһы Дюпюи менән даими хатлашып йәшәй^[86].

Йорт төҙөгәндә Италиянан алып ҡайтҡан скульптуралары һәм камеялары өсөн Рубенс өҫтән яҡтыртылған көмбәҙле айырым зал булдыра. Был студия Рубенстың үҙ эшенә заказчиктарҙың һәм моделдәрҙең етди мөнәсәбәт менән ҡарауын сағылдыра. Эскиздар һәм графика эшләү менән Рубенс айырым бүлмәлә шөғөлләнә, шунда уҡ натуранан төшөрөләсәк моделдәрҙе ҡабул итә. Ошо уҡ бүлмә уға шәхси кабинет булып хеҙмәт итә. Студия уҡыусылары өсөн үҙенсәлекле бүлмә тәғәйенләнгән була, ул күләме буйынса Рубенстың үҙ оҫтаханаһынан да ҙурыраҡ була. Ҡабул итеүгә килеүселәр өсөн тағы бер ҡара тондарҙа биҙәлгән зал була. Бында йорт хужаһының әҙер әҫәрҙәре ҡуйылған. Ҡунаҡтар ул әҫәрҙәрҙе ағас балконға баҫып ҡарай алған. Был ике төҫлө залда эре масштаблы заказдар — тәү сиратта сиркәү өсөн — эш барған^[87].

Килем һәм эш хаҡы

Рубенс бик уңдырышлы эшләүсе рәссам була. Ул 1300 тирәһе, шул иҫәптән гигант ҙурлыҡтағы (300-гә яҡын эскиздарын, гравюра һәм һүрәттәрен иҫәпкә алмағанда) картиналар яҙа. 41 йыл әүҙем ижади эш дәүерендә ул йылына 60 картина, йәғни айына 5 картина яҙған. Шуға күрә ул аҙнаһына 100 гульден аҡса эшләй алған, ә ҙур картиналары өсөн гонорары 200-ҙән 500-гә тиклем гульден булған^[88].Рубенс үҙ ижадының матди йүнәлешен бер ваҡытта ла йәшермәй^[38]. Ул үҙенең ижадын фәлсәфә ташы менән сағыштыра. Алхимик Брендель Рубенсҡа алда буласаҡ табыштың яртыһы иҫәбенә ҡара ҡурғашты алтынға әйләндереүсе лабораторияға аҡса индерергә тәҡдим итә, әммә рәссам : «Мин үҙемдең фәлсәфә ташын әллә ҡасан уҡ таптым инде, һеҙҙең бер серегеҙ ҙә минең палитрам һәм бумалам тиклем тора алмай, уларға тиң түгел», — тигән анекдот та йөрөгән Рубенс заманында^[38].

Рубенс үҙенең авторлыҡ хоҡуғын үҙе хәстәрләй. Уның картиналары сюжеттарының вариацияларының таралыуы уға байтаҡ килем килтерә, һәм улар бер үк ваҡытта реклама проспекты ролен дә үтәй. Рубенс гравюралары исеме аҫтында иң беренсе булып Берләшкән провинциялар республикаһында төрлө гравюралар сығара башлайҙар — бында оригиналь эстамптарҙы һатыуҙың иң мөһим баҙары була. Питер ван Веен ярҙамында — ағаһының уҡытыусыһы — һәм Дадли Карлтон, Гаагалағы Англия илсеһе ярҙамы менән Рубенс 1620 йылың 24 февралендә 7 йылға «привилегия» хоҡуғы ала. Был хоҡуҡ буйынса Голландияла Рубенс гравюраларын яҙған кешенән иң тәүҙә гравюраларҙың тиражын тулыһынса конфискациялау һәм 100 флоринға штрафҡа тарттырыу ҡаралған була. Рубенсҡа шундай уҡ хоҡуҡты 1619 йылдың 3 июлендә 10 йылға Францияла алырға Николя де Пейреск булышлыҡ итә. Брабант герцогы ла үҙ территорияһында Рубенсҡа щундай уҡ өҫтөнлөк бирә, ә 1620 йылдың 16 ғинуарында бөтә Испания Нидерландында был өҫтөнлөк тарала. Испания короллеге бары тик 1630 йылда ғына Рубенсҡа бындай өҫтөнлөктө 12 йылға бирә, бер үк ваҡытта рәссамдың авторлыҡ хоҡуҡтарын уның вариҫтарына күсерергә тигән хоҡуҡты ла өҫтәп бирә^[38].

Рубенс әҫәрҙәренең күплеге уның ижадын өйрәнеүселәргә һәр бер әҫәренең тарихын, финансын күҙәтергә мөмкинселек бирмәй, сөнки Рубенс заказсылар менән бары тик хатлашып ҡына картиналар яҙған һәм уларҙың иҫәбен һаҡлап бармаған була. Рәссам шәхси көндәлектәр ҙә яҙмаған, ә хаттары барыһы ла эшлекле һөйләшеүҙәрҙән генә торған тиерлек^[89]^[90].

Рубенс техникаһы

И. Е Прусс әйтеүенсә, Рубенс һынлы сәнғәтенә үҙенсәлекле үтә күренмәлелек хас. Яҡтылыҡтың күләгәгә күсеүе саҡ-саҡ ҡына һиҙелерлек, өҫтәүенә күләгәләре еңелсә генә һәм һалҡын тонда яҙылған. Рубенс, шыма аҡ грунт ҡулланып, боронғо нидерланд йолаһы буйынса картиналарын шымартылған таҡталарға яҙған, шул арҡала буяу төҫтәре интенсив үҙенсәлек биргән, ә буяуҙын өҫкө ҡатламы шыма эмалгә әүерелгән. Рубенс буяуҙы үтә күренмәле шыйыҡ итеп һалған, улар аша картинаның грунты күренеп үк торған^[91]. Рәссамдың палитралағы бай булмаған төҫтәр гаммаһы 1847 йылда рәссам Ж. Ренье тарафынан яңынан тергеҙелә. Рубенс картиналары башлыса ҡурғашлы аҡ, лаклы марена, һары охра, ультрамарин һәм көрән ыҫмала, ҡайһы берҙә киноварь һәм ҡором менән яҙылған^[92]. Рубенс күләгәләрҙе ҡараңғы итеп яҙмай, яҡтынан күләгәгә күсеүе киҫкен түгел, барыһы ла артистарса оҫта итеп дөйөмләштерелгән һәм яҡтылыҡ-төҫтөң гармонияһын сағылдыра. Рубенс буяуҙы бумалаһы менән оҙон-оҙон тулҡынлы итеп формалар буйынса һыҙып һалған. Был бигерәк тә кеше сәсен һүрәтләүҙә ныҡ күҙгә ташлана: рәссам бумалаһын ҡулының бер генә хәрәкәте менән күсереп ҡуйған. Н. А. Дмитриева әйтеүенсә, Рубенс — картиналарының репродукциялары буйынса түгел, ә оригиналы буйынса буйынса ҡабул ителергә тейеш рәссамдарҙың береһе. «Уның ауыр композициялы һәм ауыр тәнле геройҙары төп нөсхәлә ауыр күренмәй: улар үҙенсәлекле грациялы, еңел күренә»^[93].

Уҡыусылары һәм коллегалары

Рубенстың тиҙ арала танылыуы Антверпен рәссамдары берләшмәһе араһында көнсөллөк тыуҙыра. Атап әйткәндә, Изге Лука гильдияһы рәссамы-маньерист Янсенс Абрахам (1575—1632), шулай уҡ өс йыл дауамында Италияла уҡыған була. Ул, Рубенсҡа «дуэль» иғлан итеп, бер үк сюжетҡа бер үк картина яҙырға саҡыра. Рубенс ярышта ҡатнашыуҙан бик оҫта ғына итеп баш тарта. Ул Испания һәм Италияла йәмәғәт һәм шәхси коллекцияларҙа үҙенең эштәре ҡуйылғанлығын әйтә һәм Янсенсҡа үҙ картиналарын унда алып барып, Рубенс картиналары менән бер рәттән элеп ҡуйһа, бер кем дә Янсенсҡа ҡамасауламаҫ, ти ^[94].

Рубенс оҫтаханаһында эшләргә теләүселәр бик күп була, 1611 йылда ул Жак де Биға был турала яҙа һәм хатта үҙенең һәм ҡатыны Изабелланың туғандарына ла уҡырға инер өсөн икешәр йыл сират көтөргә тура килеүен белдерә. Рубенс оҫтаханаһында Якоб Йорданс, Франс Снейдерс, өс ағалы-энеле Тенирс, Антонис ван Дейк белем алып сыға. Был ҙурлыҡтары беренсе рәссамдарҙан тыш Рубенста Эразм Квеллин-өлкән, Ян ван ден Хукке, Питер ван Моль, Юстус ван Эгмонт, Абрахам ван Дипенбек рәссам булып сыға. Рубенстың вафатынан һуң Квеллин рәсми рәүештә уҡытыусыһының оҫтаханаһына етәкселек итә, ә ван Эгмонт Францияла рәссам карьераһын аса һәм һынлы сәнғәт академияһына нигеҙ һалыусыларҙың береһе була^[95].

Рубенс картиналар яҙырға өйрәнеүселәрҙе «аспирант» тип атай, уларҙың һәр береһе билдәле бер һөнәргә эйә була. Уҡыусыларҙан тыш, Рубенс оҫтаханаһында сәнғәт оҫталары ла эшләй, уларҙы Рубенс пейзаж, фигуралар, хайуан йәки сәскә яҙырға саҡырып алған — 1700 йылдарға тиклем Нидерландта бригада ысулы менән картиналар яҙыу ғәҙәти күренеш була^[96]. Бригада төшөргән картиналар уның тулыһынса үҙе яҙған картиналарынан ике тапҡыр осһоҙораҡ торған^[38]. Тәбиғи, был йәһәттән рәссамдар араһында тулы идиллиялы мөнәсәбәттәр булмай: хатта Рубенс үҙе үк колорист Йорданстан көнләшкән. 30 йыл дауамында Франс Снейдерс Рубенс картиналары өсөн хайуандар, сәскәләр һәм емештәр төшөргән; Рубенстың васыятнамәһендә Снейдерс уның мөлкәте менән идара итеү етәксеһе итеп тәғәйенләнә^[38].

Рубенс ван Дейк менән иң яҡшы мөнәсәбәттәрҙә була. Рәссамдар гильдияһында ирекле оҫта хоҡуғын алған 20 йәшлек ван Дейк Рубенс оҫтаханаһында өс йыл үткәрә. Уның патроны ван Дейктың һүрәттәр төшөрөү мөмкинлектәрен бик юғары баһалай: мәҫәлән, Рубенс үҙенең Италияла алған тәьҫораттарын һәм үҙенең техник табыштарын яҙған көндәлеген бары ван Дейкҡа ғына уҡырға бирә. Рубенс уға үҙ картиналарының бәләкәйтелгән күсермәһен яҙырға ышанып рөхсәт бирә, был гравюралар һуңынан бөтә Европа буйынса тарала. Әммә ван Дейкты Англияға саҡыралар һәм Рубенс уны үҙендә тотмай, уға китергә рөхсәт итә. Улар хушлашҡанда ван Дейк үҙенең уҡытыусыһына Изабелла Брант портретын, «Ecce Homo» һәм «Гефсимания» картиналарын бүләк итә, ә Рубенс уға үҙенең иң яҡшы айғырын бүләккә бирә^[97].

Рубенс шулай уҡ Кесе Ян Брейгель менән дуҫтарса мөнәсәбәттә була. Рубенс Италияға киткәнсе үк 1598 йылда улар бергәләшеп «Битва с амазонками» картинаһын яҙа^[96]. Рубенс ҡайтҡас, улар хеҙмәттәшлек итеүҙәрен дауам итә. Кесе Ян Брейгель Рубенс картиналарына пейзаж һәм натюрморттар өҫтәп төшөрә^[98].^[99]. Рубенс Брейгель менән бергә Оло Ян Брейгелдең Брюсселдәге Нотр-Дам-де-ла-Шапель ғибәҙәтханаһындағы ҡәбер ташы өсөн «Апостол Пётр с ключами» картинаһын яҙа. Изабелла Брант Брейгель балаларының суҡындырыусы әсәһе була. Рубенс холеранан ваҡытһыҙ вафат булған Ян Брейгель ғаиләһенең төп ярҙамсыһы була^[100].

1610-сы йылдарҙа Рубенс ижады

Антверпендағы Рубенс оҫтаханаһы тәүге ун йыллыҡта күпселеге монахтар ордендары, Плантен—Моретус типографияһы һәм ҡала хакимиәте заказдары буйынса картиналар яҙа. Тәүге йылдарҙағы эштәрендә ул дини йөкмәткеле 200-гә яҡын картина һәм ике тиҫтә тирәһе портрет эшләй. Был әҫәрҙәр барыһы ла тиерлек ҙур күләме менән айырылып тора, сөнки улар сиркәү, һарай һәм муниципаль биналарҙы биҙәү өсөн тәғәйенләнгән була. 1609 йылда Рубенс һәм Ян Брейгель икеһе бергә ирле-ҡатынлы эрцгерцог портреттарын яҙа, Брейгель картинаның артҡы планындағы пейзажды төшөрә. Картинаның аҫтына ике рәссамдарың да ҡултамғаһы ҡуйылған була^[101]. 1610 йылда Николас Рококс ҡала ратушаһы өсөн «Поклонение волхвов» картинаһын яҙырға заказ бирә, 1612 йылда уҡ картина Родриго Кальдеронға, граф д' Оливаға бүләк ителә. Рубенс ижадының яңы этабы Изге Вальбург сиркәүенең етәксеһе, философ һәм коллекционер Корнелис ван дер Гест менән бәйле. Һүҙ бында «Воздвижение креста» картинаһы тураһында бара. Римдағы уңышһыҙ тәжрибәһен иҫтә тотоп, Рубенс картинаны туранан-тура сиркәү бинаһында эшләгән, был уға картинаны сиркәүгә килгән тамашасылар тарафынан бөтә үҙенсәлектәре менән ҡабул ителеүен иҫәпкә алырға мөмкинлек бирә^[102].

«Воздвижение креста» картинаһы итальян сәнғәтенең көслө йоғонтоһон һәм был йоғонтонан рәссамдың азат булыуын ныҡ сағылдыра. Тәнҡитсе Э. Фромантен картинала Тинтореттоның театрлы стиленең йоғонтоһон, шулай уҡ Микеланджело йоғонтоһо арҡаһында фигураларҙың монументаллеге һәм геройҙарҙың һәр бер мускулының ентекле эшләнелеүен билдәләй ^[103]. Триптихтағы һәр бер персонаж үҙенең ҡабатланмаҫ характерына эйә һәм башҡа персонаждар менән ныҡ бәйле. Триптихтың үҙәк өлөшөндә Христос ҡулдары ҡанундар талап итеүе буйынса ике яҡҡа киң итеп һуҙылмаған, әммә башы өҫтөнән күпкә өҫкә һуҙылған. Уның йөҙө һыҙланыуҙан боҙолған, бармаҡтары ныҡ ҡыҫылған, тәненең мускулдары ныҡ көсөргәнешле. Тырышып тәрене күтәреүсе палачтарҙың киҫкен фигуралары, яҡтылыҡ һәм күләгәнең уйнауы кеше менән тәбиғәт араһындағы берләшкәнлек драмаһын ныҡ көсәйтә. Картинаны ҡараған кешеләрҙең үҙҙәре өсөн Христосты ҡорбанға килтереүҙең масштабы уларға һис шикһеҙ булып күренә^[104].

Антверпен соборы өсөн «Снятие с креста» триптихын яҙырға Рубенсҡа Антверпен уҡсылары гильдияһы заказ бирә. Нидерланд сәнғәте өсөн триптих традицион булған, әммә триптихтың ҡабырғаларында заказсыларҙың портреттарын йә булмаһа картинаның үҙәк өлөшөндә һүрәтләнгәндең сюжеты менән бәйле ваҡиғаларҙы яҙыу традицияларын Рубенс ҡыйыу боҙа. Рәссам был картинаһында төрлө ваҡытта барған өс ваҡиғаны берләштерә: триптихтың ҡабырғаларында Марияның Елизавета менән осрашыуы һәм Раббыны бестереү тантаналы байрам тонында төшөрөлгән. Инжил геройҙары элегант кейемдә, донъяуи шәхестәргә оҡшап тора, ҡуйы сағыу төҫтәрҙең ярашыуы һыҙыҡ өҫтөнә алынған. Әммә байрам атмосфераһы үҙәк өлөшкә ҡапма-ҡаршы, сөнки Ҡотҡарыусының язаланып үлеүенең бары тик инеше (прологы) булыуҙы ғына күрһәтә. Үҙәк өлөш колоритында аҡ, ҡыҙыл һәм ҡара төҫтәр өҫтөнлөк итә. Интенсив ҡулланылған яҡтылыҡ һәм күләгә Караваджо алымдарынан үҙләштерелгән, был ғибәҙәтхананың ярымъяҡтылығында аңлы рәүештә асыҡтан-асыҡ күрһәтеү өсөн һайланған. Үҙәк фигура композицияһы Лаокоон улдарының антик скульптура төркөмөнә оҡшатып һүрәтләнгән, ә үле Христостың диагональ буйлап һуҙылған ҡулы картинаға ҡотолғоһоҙлоҡто һәм трагизмды күрһәтә ^[105].

1609—1611 йылдарҙағы Антверпен эштәре Рубенс техникаһының үҫешен күрһәтә. Был драпировкаларҙы матурлап биҙәүҙә айырыуса һиҙелә. Тәүге эштәрендәге (бигерәк тә «Поклонение пастухов» картинаһында) фигуралар скульптура һынын хәтерләтә: персонаждарҙың шымартылған ҡаты кейемдәре, уларҙың һырланып тороуы академия манераһында тәртиптә, хатта елдә осоп барған кеүек итеп һүрәтләнгән. Әлбиттә, миһрабтар өсөн яҙылған эштәрендә кейемдәрҙең һырланыуы (драпировкаһы) тәбиғи һүрәтләнгән: рәссам кеше кейеме торошоноң кеше хәрәкәтенә буйһонғанын тәбиғи итеп төшөргән. Шулай уҡ Рубенс картиналарының артҡы планын ҡараңғылатырға ярата, алғы планын асыҡ төҫтәр менән һүрәтләй. Күрәһең, ул, картинаның абруйы ундағы персонаждарҙың күплегенән тора, тип һанай. Һан буйынса күп фигураларҙы ул контраст принцибында, театр мизансценаһы принцибында урынлаштыра алған: Рубенс композициялары хәрәкәтсән һәм һәр ваҡыт берҙәмлекле^[106].

Тәүге ун йыллыҡ үҙаллы эше ваҡытында Рубенс Тәрегә күтәреү тураһында өс картина, Тәренән төшөрөү тураһында биш картина, Изге Ғаилә тураһында биш картина, Сабый Христосҡа (көтөүселәр һәм әүлиәләрҙең) табыныуға арнап алты картина һәм башҡа бик күп дин сюжеттары тураһында картиналар яҙған. Уларҙың барыһы ла заказсылар һәм цензорҙар тарафынан хупланған^[107].

Дини сюжеттар өсөн Рубенс һис шикләнмәйенсә генә натура моделдәрен ҡуллана. «Большой Страшный суд» картинаһында персонаждарҙың һуҙылған ҡулдары һәм тәндәрен бик тәбиғи итеп, тәбиғи төҫтәр менән яҙған. Рубенс Италияла булған саҡта уҡ Гвидо Рени: «Үҙ буяуҙарына Рубенс ҡан ҡушып яҙған»,- тип әйтә, бының менән ул Рубенстың кеше тәнен реалистик һүрәтләй алыуын раҫлай. Мифологик һәм аллегорик картиналарҙа был тенденция тағы ла нығыраҡ көсәйә, Рубенс кеше тәнен һүрәтләүҙә гуманистик тәғлимәттәрҙән сығып эш итмәй, ә кеше тәненең иттән һәм ҡандан тороуын бик дөрөҫ итеп күрһәтә ^[108].

Рубенстың ню жанры һәм портреттар проблемаһы

Кеше фигураһын төшөрөүгә Рубенстың үҙ ҡарашы булған. Уның картиналарында ир-егеттәр һәр саҡ ныҡ тәнле, киң яурынлы, аяҡ-ҡулдары мускуллы, хатта великомучениктар ҙа башҡаларҙан бары тик тән тиреһенең аҡһыл төҫтә булыуы менән генә айырыла. Ҡатын-ҡыҙ фигураһының мускулдары киҫкен формалы түгел, ә йомшаҡ, йоморо булыуы менән айырыла. «Кеше фигураһы теорияһы» трактатында Рубенс, ҡатын-ҡыҙ фигураһы йомшаҡ, йыуан, йоморо формалы, ошо йоморолоҡҡа ҡорһаҡ, янбаш, бот һәм аяҡтарының балтыры ҡарай, әммә түш биҙҙәре түгел, тип яҙа.^[108]^[109]. Веджвуд әйтеүенсә, Рубенс башҡа рәссамдарға ҡарағанда тере тәнде төшөрөүҙең оҫтаһы, бары тик Тициан һәм Ренуар ғына ҡатын-ҡыҙ формаларын төшөрөүҙә уға тиңдәш була алған^[34].

Рубенс төшөргән яланғас тән уның ҙур аналитик эш һөҙөмтәһе була. Питер Пауль Рубенс үҙенән һуңғы академия рәсем сәнғәте арсеналына ингән ысулдарҙы асҡан: ул үҙенән алдағы рәссамдарҙың эшен ентекләп өйрәнеп, анализ яһап, антик статуяларҙың һүрәттәрен төшөргән һәм кеше фигуралары формаларын тулыһынса үҙләштергән. Артабан ул, натуранан эшләгәндә отоп алғандарын иҫендә тотоп, кеше һүрәтен яһаған^[110].

Рубенстың айырым үҙенсәлеге булып уның портреттар яҙырға яратмауы тора. Әгәр уға заказ булһа, уға һәр саҡ юғары аристократия вәкилдәре позала торған, Генуяла былар Спинола менән Дориа булһа, Антверпенда герцог Брабант һәм буржуйҙар булған. Ҡағиҙә булараҡ, портрет ҙур ғына заказдың башы була. Байҙар бик оҙаҡ ҡына инәлгәндән һуң, Рубенс уларҙың үтенесен кире ҡаҡмаҫ өсөн генә портреттарын яҙырға ризалашҡан. Бригада методы менән ҙур сюжеттар төшөргәндә тап Рубенс персонаждарҙың йөҙөн яҙған ^[111]. Үҙе яратҡан кешеләрҙең һәм туғандарының график һәм һынлы портреттарын ул бик күп тапҡырҙар яҙған. Мәҫәлән, улының буласаҡ ҡәйнәһе Сусанна Фоурменды Рубенс, 1620 йылдан башлап, алты тапҡыр яҙа^[112].

Саф күңелле, әҙәпле, тәртипле Рубенс бер ваҡытта ла үҙенең оҫтаханаһында натура ҡатын-ҡыҙҙы шәрә сисендермәгән, ә бары тик уларҙың йөҙҙәрен генә үҙ эшенә күсереп яҙған. Уның картиналарында кеше тәненең төҙөлөшө һәм йөҙөнөң ҡарашында билдәле оҡшашлыҡ бар, быны бары тик рәссамдың ғәжәп оҫта эш иткәнлеге менән генә аңлатырға мөмкин^[113].

Рубенс-интеллектуал. «Дүрт философ»

Рубенс үҙенең замандаштары кеүек, боронғо антиканы танып-белеп бөтөрә алмаҫлыҡ өлгө тип һанай. Латин телендә иркен һөйләшә белгәнгә күрә, ул ғүмере буйы китаптарҙы латин телендә уҡый, етмәһә, рим классиктарын ғына түгел, ә боронғо грек яҙыусылары һәм философтары әҫәрҙәренең дә ул заманда латинса баҫылған тәржемәһен латин телендә уҡыуға өҫтөнлөк бирә. Рубенстың хаттарында латин цитаталары бик күп, өҫтәүенә, ул цитаталарҙы шул тиклем теүәл итеп хәтерләп яҙған йә үҙ афоризмдарын килтергән. Күп осраҡта ул Ювенал сатираларынан, Вергилий поэмаларынан, Плутарх һәм Тациттың хеҙмәттәренән цитаталар алған. Ул латин әҙәбиәте менән ныҡ ҡыҙыҡһынған, боронғо авторҙарҙың ҡулъяҙма күсермәләре тураһында бик күп фекерҙәр яҙып ҡалдырған. Рубенс латин телендә ирекле яҙған, уны сәйәсәт һәм фәлсәфә проблемаларын тикшереү өсөн ҡулланған, йә, киреһенсә, сит кешеләр өсөн тәғәйенләнмәгән әйтемдәрҙе шифрлап яҙыу өсөн ҡулланған. Дәүләт секретары Гевартсҡа Испаниянан яҙған хатында ул латин теле менән фламанд телдәрен ҡулланған, өҫтәүенә, тикшереү эше һәм тормош хәлдәрен ул нидерланд телендә, ә сәйәси һәм фәнни мәсьәләләрҙе латин телендә яҙған^[115].

Рубенс сәнғәтте һәм матди мәҙәниәт тарихын яҡшы белеүе менән хатта үҙенең ғалим дуҫтары араһында айырылып торған. Ул айырыуса геммалар һәм тәңкәләрҙе яратып биҙәгән, әйткәндәй, ул хатта геммаларҙан айырыла алмайынса, герцог Бэкингемға эшләгән коллекцияһы менән бергә һатмай, бер антик геммаһын үҙендә ҡалдырған. Рубенс аңлауынса, антика цивилизацияның иң сәскә атҡан дәүере булған, шуға күрә антика Рубенс хеҙмәттәре өсөн темалар, композиция алымдары һәм айырым мотивтар сығанағы булған. Антиканан Рубенс үҙ сәнғәте өсөн ике даими сюжетты — һуғыштан һуңғы вакханалияны һәм триумф-еңеүҙең тантанаһын, уларҙы йәшәйештең бер-береһен тултырыусы ике яғы булған тәбиғи һәм кеше камиллығын күрһәткән яҡтарын алған^[116]. Рубенсҡа антиканың аныҡ деталдәре, күп төрлө архитектура формалары, орнаменттары, көнкүреш кәрәк-яраҡтары, кейемдәр һәм башҡа әйберҙәр ныҡ билдәле була, һәм Рубенс антика деталдәрен үҙенең картиналарында яҡты сағылдыра. Шул уҡ ваҡытта Рубенс антик мираҫты археология аныҡлығы менән тура килтермәйенсә, үҙенсә ҡуллана, персонаждарҙы ул заман талаптары буйынса ебәк һәм бәрхәт кейемдәр кейҙереп һүрәтләй һәм бының менән классика тәнҡитселәрендә үҙенә ҡарата ризаһыҙлыҡ тыуҙыра. Уларға аңлатма рәүешендә 1637 йылдың 1 авгусында Франциск Юнийға яҙған хатында Рубенс, нәфис һынлы сәнғәт әҫәрҙәрен яҙғанда уларҙың скульптураларҙан айырмаһын тойоп эшләргә кәрәк, тип билдәләй^[117].

Рәссамдың ғилми һәм эстетик ҡараш даирәһенең сығанағы булып билдәле ғалим Юст Липсий, ағаһы Филипп Рубенс тора. Шулай уҡ Питер Пауль неостоицизм фәлсәфәһе менән яҡшы таныш була, әммә шул уҡ ваҡытта, бәлки, уға Эразмдың аҡыллы һәм яҡшы ҡыылыҡлы «христиан яугиры» яҡын булғандыр^[116]. Ошо мотивтар уның билдәле «Дүрт философ» портретында аныҡ кәүҙәләнешен таба. Портреттың датаһы ҡуйылмаған, ләкин уны рәссамдың 1611 йылдың 8 авгусында вафат булған ағаһы Филипп һәм 1606 йылдың 23 мартында вафат булған философ Юст Липсий хөрмәтенә яҙылған тип һанайҙар. Шуға ярашлы, философ композицияның иң үҙәгендә урынлаштырылған, ә Сенеканың бюсы уның һуңғы фәнни эшенә ишара. Липсийҙың һуңғы ихтыярын башҡарыусы — Ян Воверий, ул картинаның уң өлөшөндә профилдә һүрәтләнгән. Картина персонаждарының алдында ятҡан өс китап картинаның символик мәғәнәһен һүрәтләй. Асыҡ ятҡан дүртенсе томда Липсий ниндәйҙер пасажды күрһәтә. Бәлки, был Сенека хеҙмәтелер. Филипп Рубенс, ҡәләм тотоп, яҙырға әҙер, ә Воверий тағы ла бер китапты асып тора. Был бөтә өс фигура ла ҡәтғи костюмдар кейгән, был уларҙың статусын билдәләй^[118]. Һанап кителгәндәрҙән тыш, авторҙың автопортреты ла бар, ул — һулда, ғалимдарҙан айырым баҫып тора — һәм уңдан аҫта Липсийҙың яратҡан эте Мопс. Артҡы пландағы тәҙрәнән күркәм пейзаж^[118]күренә.

Рубенс һәм анималистика

1610 йылдан алып 1620 йылға тиклем Рубенс Антверпен ҡалаһы алпауыттары өсөн һунар картиналарын заказ буйынса башҡара. Был картиналар Рубенстың зоология һәм тәбиғәтте тәрән өйрәнеүен раҫлай^[119]. Ул Гонзаганың ситлектәрҙә тотҡан хайуандарының рәсемдәрен төшөргән һәм боронғо римлеләрҙең хайуандарға һунар итеү хаҡындағы сюжеттарҙы үҙ иғтибарынан тыш ҡалдырмаған була. Һуңынан был һүрәттәре уға «Арыҫландарға һунар итеү» картинаһын яҙғанда ярҙам итә^[120].

Барокко. «Сикстина Фламанд Сиксинаһы»

Рубенстың ижад мәле барокконың сәскә атҡан мәленә тура килә^[121]. И. Е Прусс фекеренсә, Рубенс был стилгә нигеҙ һалыусыларҙың береһе була, әммә шул уҡ ваҡытта уның ижады Ренессан менән дә бәйле. Был беренсе сиратта уның донъяға ҡарашында сағылған^[122]. Рубенс һаман да донъяны дөйөм берҙәмлек итеп ҡабул итә һәм уның үҙәге булып кеше тора, кешене барлыҡ ысулдар менән данларға кәрәк, тип иҫәпләй^[122].

Е. И. Ротенберг Рубенсты үҙ быуатының «иң мифологик» рәссамы тип һанай, сөнки уның донъяны һиҙемләүендә миф тәбиғи формала тормошҡа ашырыла, тип иҫәпләй. Мифтарҙы файҙаланыуҙа рәссам Яңырыу рәссамдарынан байтаҡ алда тора. Материя менән рухты бер-береһенә ҡапма-ҡаршы ҡуйған итальян мәктәбенән айырмалы рәүештә, фламанд мәктәбе рух менән материяның тәбиғи берҙәмлеген сағылдыра һәм уларҙы донъяның үҫеш нигеҙе булараҡ берҙәмлектә һүрәтләй^[123].

Әгәр барокко стилен Иезуиттар Ордены төҙөгән рим ҡоролмаларынан иҫәпләһәң^[124], Рубенс был тарихи стилгә ҡарағанлығы хаҡында 1620 йылда иғлан итә. Был йылда ул Изге Игнатий иезуиттар сиркәүе (хәҙер изге Карл Барромео сиркәүе) фасадын һәм уның эске биҙәүен эшләргә заказ ҡабул итә. Заказ масштабтары буйынса ғәйәт ҙур һәм уны тәғәйен үтәү ваҡыты бик ҡыҫҡа була: контрактҡа 1620 йылдың 20 мартында ҡул ҡуйыла, ә шул уҡ йылдың аҙағында эш тапшырыла. Рубенс Микеланджело һәм Бернини араһында үҙ дәүеренең рәссамы булып тора һәм үҙенең эшендә һынлы сәнғәт, скульптура һәм архитектураны берләштерә ала. Рубенс оҫтаханаһында был эште башҡарыу өсөн 39 картина, эске биҙәү һәм фасад скульптуралары һыҙмалары һәм моделдәре эшләнә. 1718 йылдың июлендә сиркәү яна, рәссам һынлы сәнғәтенең эҙе лә ҡалмай, бары тик Рубенс оҫтаханаһындағы яҡынса эскиздар ғына һаҡланып ҡала. 39 картинаны иезуиттарҙың айырым яҙҙырыуының маҡсаты булып Рубенсҡа «Фәҡирҙәр библияһы»н яҙҙырырға заказ биреү тора: унда яңы ғәһед һәм иҫке ғәһед сюжеттарының сиратлашып тормошҡа ашырылыуы һәм шулай уҡ рәссам тарафынан фигураларҙы һәм композицияны сиркәүгә килеүселәр яҡшы күренерлек итеп эшләү планлаштырылған була. Фасад скульптуралары ла Рубенс моделдәре буйынса яһала. Рубенстың идеяһы булып фасадты өс өлөшкә бүлеп эшләү тора, уның кимәлдәре волюталар менән берләштерелгән, был римдың Иль Джезу сиркәүен хәтерләтә. Фасадтың аҡ мәрмәрҙән төҙөлөүе ергә төшкән Күк Иерусалимының символы булып тора^[125].

Рәссам-дипломат (1622—1630)

Рубенстың 1620-сы йылдар башындағы тормошо

1621—1622 йылдарҙа католиктар һәм протестанттар араһындағы ваҡытлыса солох туҡтатыла, ә күрше Германияла Утыҙ йыллыҡ һуғыш^[126] башлана. Хәйер, был ваҡиғалар Рубенс тормошон аҙ үҙгәртә: ул күп ваҡытын оҫтаханала үткәрә, Антверпен буржуйҙарының заказдарын ҡабул итә, романистар йәмғиәтенең рәйесе була. Шәмбе һәм йәкшәмбе көндәрендә Плантен — Моретус типографияһының заказдарын башҡара: фронтиспистар төшөрә, титул биттәрен биҙәй һәм иллюстрациялар яһай. Ул скульпторҙарҙың да заказдарын үтәй: атап әйткәндә, Лукас Файдербе үҙ скульптураларын Рубенс эскиздары һәм моделдәре буйынса яһай. Питер Пауль клавесиндар эшләүсе Рюккерт ғаиләһе менән хеҙмәттәшлек итә, сауҙагәр Свеертс өсөн гобелендар һәм келәмдәр эскиздарын төҙөй^[127].

1622 йылда Рубенс «Генуя һарайы» тигән ике томлыҡ альбом сығара һәм уларға ҡуйыу өсөн антикаға арналған иллюстрациялы 139 таблица эшләй.^[128]^[129]. Илдәге готика стилендәге йорттарҙы «варвар» йорттар тип атап, ул Нидерландия байҙарына иркен холлы йорттар төҙөргә тәҡдим итә, ә мөһабәт миһраблы яңы манералағы күләмле сиркәүҙәрҙең кессон көмбәҙҙәрендә үҙенең картиналарын ҡуйыу мөмкинлеген күҙ алдында тота^[130].

Рубенс матур, ысын сәнғәт әйберҙәрен дә коллекциялау менән булыша. Бигерәк тә уны ҡыҙыҡһындырғаны тәңкәләр һәм миҙалдар, шулай уҡ гемма, затлы көнкүреш һәм ҡиммәтле дини әйберҙәр була^[131]. Яйлап был ҡыҙыҡһыныуы уны француз һарайы өсөн әҙәби-сәйәси заказдарҙы үтәүгә этәрә.

Мария Медичи галереяһы

1621 йылда, король-әсә Мария Медичи үҙенең улы Людовик XII менән татыулашҡандан һуң резиденцияһын —Люксембург һарайын биҙәргә тигән ҡарарға килә. Француз рәссамдары илдән ситтә йөрөгәнлектән, һарайҙы биҙәү өсөн 24 картинаны яҙҙырырға тап Рубенсты саҡыра. Был турала рәссам менән һөйләшеүҙәр 1621 йылда башлана, король интенданты Ришелье ноябрҙә үҙ ризалығын бирә һәм 23 декабрҙә Николя де Пейреск Рубенсҡа рәссамды Парижға саҡыралар тип хат яҙа^[132].

Рубенс 1622 йылдың ғинуарында Францияның баш ҡалаһына килә. Король-әсә, Ришелье һәм ҡаҙнасы аббат де Сент-Амбруаз янына барған һөйләшеүҙәрҙә тәүге 15 картинаның сюжеты билдәләнә. Рәссам алдында ҡатмарлы бурыс ҡуйыла: тормошонда позитив сюжеттары булмаған һәм һарайҙағы көсөргәнешле мөнәсәбәттәрҙе сисә алмаған король ҡатын тураһында рәссам сағыу мифлы сюжеттар төшөрөргә тейеш була^[133]. Ят мөхит һәм Париж тормошо Рубенсҡа ят була, 4 мартта рәссам ҡаланы ташлап Антверпенға ҡайтып китә. Картиналар өҫтөндә Рубенс Антверпенда эшләй, әммә интенсив рәүештә француз һарайы менән хатлашып, кәңәшләшеп тора. 1622 йылдың 19 майында эш концепцияһы әҙер була, был Париж сәнғәте вәкилдәре араһында көслө ризаһыҙлыҡ тыуҙыра, хатта Рубенс үлгән тигән имеш-мимештәр тарала. Рубенс быны үҙе кире ҡаға^[134]. Оҙаҡламай картиналар менән танышыу маҡсатында Рубенстан картиналарының эскиздарын ебәреүҙе талап итәләр. Бының инициаторы аббат де Сент-Амбруаз була. Рубенс был талапты үҙенә ышанмаусылыҡ тип ҡабул итә һәм талапты үтәмәй. 1622 йылдың ноябрендә Антверпенда чума эпидемияһы тоҡана, әммә Рубенс заказдар өҫтөндә эшләүен дауам итә. 1623 йылдың ғинуарында картиналар өҫтөндә эш тамамлана тиерлек. Был картиналарҙы ҡуйыу өсөн рәссам Париждағы Люксембург һарайында ике бүлмәне әҙерләүҙе талап итә. 1623 йылдың 10 майындағы хатында Пейреск Рубенсҡа дипломатия күрһәтеү маҡсатында бер картинаһын кардинал Ришельёға бүләк итергә ҡуша. Был саҡта әҙер картиналар Брюсселдә күрһәтелә, улар эрцгерцог ҡатынға бик ныҡ оҡшай. 24 майҙа Рубенс Парижға килеп етә, үҙе менән ул заказ буйынса эшләгән картиналарҙан тыш тағы ла 9 картина и герцог Арсхоттың миҙалдары коллекцияһын һатыуға алып килә. Король ҡатын һәм герцог Ришельё Рубенс янына бары тик июнь урталарында ғына килеп етә. Роже де Пиль әйтеүе буйынса, Рубенс картинаһын Ришельеға бүләк итә, картиналар король ҡатынға бик ныҡ оҡшай. Әммә тәнҡитселәр ҡатырғала шпалерҙар өсөн яҙылған Константин тарихында Рубенс кеше анатомияһын боҙған тип дау ҡуптара. Июнь аҙағында рәссам өйөнә ҡайта һәм ай ярымдан һуң ғына картиналар циклын яҙып бөтөрә аласағын әйтә. Уны икенсе тапҡыр бары тик 1625 йылдың 4 февралендә генә Парижға саҡыралар^[135].

Парижға яңы сәфәр яңы уңышһыҙ булып сыға. 1625 йылдың 13 майында принцесса Генриеттаның англия короле менән никахы тантанаһында Рубенс торған урында таҡта емерелә, әммә рәссам зыянланмай ҡала. Тиҙҙән аяҡ кейемен үлсәп ҡарағанда итексе Рубенстың аяғын йәрәхәтләй һәм рәссам ун көн буйы йөрөй алмай. Рубенс икенсе заказды көтә: әммә король ҡатын ваҡытты һуҙа; эшләнгән эштәре өсөн дә Рубенсҡа гонорар түләмәй йонсоталар. Д. Веджвуд фекеренсә, бының сәбәпсеһе Ришелье була, ул Рубенсты испан агенты тип шикләнә^[136]. Рәссам хаттарында француз һарайы арытты, тип зарлана. Берҙән-бер шатлыҡ булып Фонтенбло коллекцияларын ҡарарға рөхсәт алыуы тора: ул Приматиччо һәм Джулио Романо картиналарының күсермәләрен яҙа. Питер Пауль Рубенс 11 июндә Брюсселгә, ә иртәгеһенә — тыуған Антверпенға килә^[38].

Француз короле рәсми заказын үтәү Рубенсҡа күп хөрмәт килтерә. 1623 йылдың 30 июнендә уға «королгә күрһәткән хеҙмәттәре өсөн һәм ҡаҙаныштарын таныу билдәһе» итеп 10 экю пенсия тәғәйенләнә, ә Испания короле Филипп IV 1624 йылдың 5 июнендә рәссамдың үтенесе буйынса, Брюссель Йәшерен советы хуплауында, Рубенсҡа дворянлыҡ титулы бирә^[137].

Дипломатик карьераһының башы

Бреданы ҡамауҙа тотоу башланғас, Рубенс Брюссель һарайында дипломат карьераһын башлай. Уның ике туған ағаһы Берләшкән провинцияһында шымсы булараҡ, уның эше тураһында хәбәр итеүсе була. Хәйер эрцгерцог ҡатын Рубенстың кәңәшсе дәрәжәһенә әһәмиәт бирмәй, әммә 1624 йылда Рубенсҡа Польша илсеһенең портретын яҙырға заказ бирә, быға француз агенты мыҫҡыллап аңлатма бирә^[138]. Әммә 1625 йылдың май айында Парижда принцесса Генриеттаның туйында Рубенс Англия һарайы герцогы Бэкингем менән шәхсән таныша һәм Голландияға баҫым яһауҙа испан властары менән Англия һарайы араһында берҙән-бер абруйлы бәйләнеш сараһы булып тора^[139]. Бэкингем вәкиле — Бальтазар Жербье — үҙе Рубенс менән бәйләнешкә сыға, сөнки герцог рәссамдың бай коллекцияһын һатып алырға тырыша. Ике осрашыу ваҡытында ул Рубенсҡа ике портрет яҙырға заказ бирә һәм Карл I-нең сит илдәргә стратегияһының ҡайһы бер нескәлектәре тураһында һөйләй. Артабан Рубенс, герцог ҡатынының рөхсәтен алып, Германияға бара. Антверпенда чума эпидемияһы башланыу арҡаһында, 1625 йылдың октябрендә Рубенс ғаиләһен Лаэкенға алып китә. Рубенс бында бер-береһенә бөтә яҡтан ҡаршы торған күренекле эшмәкәрҙәрҙең : Бэкингемдың сангиналы билдән һәм атта һыбай портретын, полководец Спиноланың һәм хатта тол ҡалған эрцгерцог ҡатындың портреттарын майлы буяуҙар менән яҙа. Ахырҙа Бэкингем үҙе Рубенс янына килә һәм уның коллекцияһын 100 000 флоринға һатып ала. Һүҙ ынғайында рәссам англия-голланд килешеүе тураһындағы тексты тулыһынса ала һәм һис кисекмәҫтән уны Парижға ебәрә. Шуға ла ҡарамаҫтан, Спинола Рубенстың бәйләнештәренә артыҡ иҫе китмәй, ә рәссамды бары тик Ян Бранттың ярҙамсыһы тип кенә һанай^[140]. Рубенс Брюссель һарайын Англия тураһында мәғлүмәт менән тәьмин итеүен әүҙем дауам итһә лә, Мадридта уның әһәмиәтен етерлек дәрәжәлә баһалап еткермәйҙәр^[141].

Изабелла Бранттың үлеме

В феврале 1626 года Рубенс вернулся домой из четырёхмесячной поездки в Англию. Чумная эпидемия в Антверпене не утихала, и её жертвой стала 34-летняя Изабелла Брант — законная супруга художника. 15 июля Рубенс позволил себе в письме к библиотекарю Дюпюи редкое для него выражение чувств:

Поистине я потерял превосходную подругу, которую я мог и должен был любить, потому что она не обладала никакими недостатками своего пола; она не была ни суровой, ни слабой, но такой доброй и такой честной, такой добродетельной, что все любили её живую и оплакивают мёртвую. Эта утрата достойна глубокого переживания, и так как единственное лекарство от всех скорбей — забвение, дитя времени, придётся возложить на него всю мою надежду. Но мне будет очень трудно отделить мою скорбь от воспоминания, которое я должен вечно хранить о дорогом и превыше всего чтимом существе^[142].

Первым, кто откликнулся на горе Рубенса, был граф-герцог Оливарес в письме 8 августа 1626 года, который даже пожурил художника-дипломата за чрезмерную сдержанность:

Вы не пишете мне о кончине Вашей супруги (проявляя тем самым Вашу обычную сдержанность и скромность), однако я узнал об этом и сочувствую Вашему одиночеству, ибо знаю, как глубоко Вы её любили и чтили. Я рассчитываю на Вашу рассудительность и полагаю, что в подобных случаях уместнее сохранять мужество и подчиняться воле Божьей, нежели отыскивать поводы для утешения^[143].

Вы не пишете мне о кончине Вашей супруги (проявляя тем самым Вашу обычную сдержанность и скромность), однако я узнал об этом и сочувствую Вашему одиночеству, ибо знаю, как глубоко Вы её любили и чтили. Я рассчитываю на Вашу рассудительность и полагаю, что в подобных случаях уместнее сохранять мужество и подчиняться воле Божьей, нежели отыскивать поводы для утешения^[144].

1626 йылдың февралендә Рубенс Англияға дүрт айлыҡ сәйәхәтенән ҡайта. Ул саҡта Антверпенда чума эпидемияһы бара, һәм Рубенстың ҡатыны Изабелла Брант чуманан вафат була. Рубенс һөйөклө ҡатынын әсәһе ҡәбере янында ерләй.

Изабелла Бранттың ваҡытһыҙ үлеме Рубенсты ҙур сәйәсәткә этәрә һәм ул бер нисә йыл бөтөнләй һынлы сәнғәт менән шөғөлләнмәй, әммә уның оҫтаханаһы күп һанлы заказдар буйынса эшләүен дауам итә^[145]. Дипломатик йомоштарҙы үтәү өсөн ҡылған сәфәрҙәр ҡатынының үлеме менән бәйле кисерештәрҙе еңеләйтә һәм Питер Пауль Рубенстың рәссам оҫталығын тергеҙергә мөмкинлек бирә^[39].

Инглиз-испан һөйләшеүҙәре һәм Рубенс

Дания һәм Англия менән уңышһыҙ һөйләшеүҙәр

Амбициоз ниәттәре Рубенсты дипломатик эшмәкәрлеккә илтә. Ул тырышып эшләй, ләкин инглиз-испан һөйләшеүҙәре уңышһыҙ тамамлана.

1628 йылдың 1 майында уның өс йыл буйына инглиз рәсми шәхестәре менән алышҡан хаттарын Испанияның баш ҡалаһы Мадридҡа килтерергә бойороҡ бирәләр. Уларҙы Рубенс үҙе алып барырға була һәм ике улына мираҫын васыятнамә яҙып ҡалдыра. Васыятнамә буйынса уның улдарына әсәләре Изабелла Бранттың да мираҫы тейергә тейеш була^[146].

Испанияға икенсе сәфәр

Рубенс беренсе тапҡыр рәсми дипломатик сәфәргә Испанияға Мадрид саҡырыуы буйынса Брюссель вәкәләттәре буйынса бара^[147]. Рубенс үҙе менән бер нисә картинаһын ала. Мадридҡа рәссам 15 сентябрҙә килә. Король Филипп IV Рубенстың картиналарына бик иҫе китмәһә лә, һарай тормошон яратмаған Рубенс картиналар яҙырға керешә^[148].

Рубенстың сәнғәт миссияһы менән Мадридҡа килеүенә бер кем дә ышанмаһа ла, Рубенс өсөн Филипп IV һарайында студия ойошторалар. Монарх көн һайын уның янына килеп йөрөй. Рубенс король Фердинандтың ағаһының, король ҡатынының, инфанта Мария-Терезаның портреттарын яҙа^[148]. Уның эштәре хөрмәтенә илдең барлыҡ коллекциялары асыла. Рубенс мәлде файҙаланып, йәш сағындағы кеүек үк, ҙур ҡыҙыҡһыныу менән Тициан картиналарының күсермәһен — барлығы 32 картинаны төшөрә.

Мадридтағы Рубенс дипломатик хаттары юғалтыла, шуға бары тик һуңғы ҡарар ғына билдәле: Оливарес рәссамды Англияға миссия менән ебәрә, хушлашҡанда Рубенсҡа хаҡы 2000 дукат торған гәүһәр балдаҡ бүләк итә. 1629 йылдың 28 апрелендә почта каретаһында Рубенс Брюсселгә юллана^[149]^[150]. Нидерланд короле Филипп Рубенс китерҙән бер көн алда уны Йәшерен совет секретары итеп тәғәйенләй^[151].В Лондоне Рубенс провёл 10 месяцев. Здесь он обзавёлся приятным для него как антиквара и художника обществом, тесно общался с отцом и дочерью Джентилески, Беном Джонсоном, свёл личное знакомство с Корнелисом Дреббелем. Он познакомился с коллекционером Коттоном и получил доступ к коллекциям графа Арунделя. Кембриджский университет присвоил ему степень магистра искусств^[38]. О настроении Рубенса свидетельствует его письмо Пейреску от 9 августа:

…Так, на этом острове я отнюдь не встретил дикости, которой можно было ожидать, судя по его климату, столь далёкому от итальянских прелестей. Признаюсь даже, что я никогда не видел такого множества картин работы первейших мастеров, как во дворце Короля Англии и покойного Герцога Букингама. Граф д’Арундель обладает несметным количеством древних статуй, а также греческих и латинских надписей, которые Ваша Милость знает по изданию и учёному комментарию Джона Селдена — работе, достойной этого образованнейшего и тончайшего ума…^[63]

…Так, на этом острове я отнюдь не встретил дикости, которой можно было ожидать, судя по его климату, столь далёкому от итальянских прелестей. Признаюсь даже, что я никогда не видел такого множества картин работы первейших мастеров, как во дворце Короля Англии и покойного Герцога Букингама. Граф д’Арундель обладает несметным количеством древних статуй, а также греческих и латинских надписей, которые Ваша Милость знает по изданию и учёному комментарию Джона Селдена — работе, достойной этого образованнейшего и тончайшеыго ума…^[152]

Тормошоноң һуңғы йылдары (1630—1640)

Икенсегә өйләнеүе

Сразу же после возвращения из Англии Рубенс сделал предложение Елене Фоурмен, на которой женился 6 декабря 1630 года. Для этого ему пришлось обратиться к эрцгерцогине за разрешением отпраздновать свадьбу во время Филиппова поста. О своём решении он с предельной откровенностью писал аббату Пейреску спустя четыре года:

Я решил снова жениться, потому что не чувствовал себя созревшим для воздержания и безбрачия; впрочем, если справедливо ставить на первое место умерщвление плоти, fruimur licita voluptate cum grationem actione. Я взял молодую жену, дочь честных горожан, хотя меня со всех сторон старались убедить сделать выбор при Дворе; но я испугался commune illud nobllitatis malum superbiam praesertim in illo sexu. Я хотел иметь жену, которая бы не краснела, видя, что я берусь за кисти, и, сказать по правде, было бы тяжко потерять драгоценное сокровище свободы в обмен на поцелуи старухи^[63].

Я решил снова жениться, потому что не чувствовал себя созревшим для воздержания и безбрачия; впрочем, если справедливо ставить на первое место умерщвление плоти, fruimur licita voluptate cum grationem actione. Я взял молодую жену, дочь честных горожан, хотя меня со всех сторон старались убедить сделать выбор при Дворе; но я испугался commune illud nobllitatis malum superbiam praesertim in illo sexu. Я хотел иметь жену, которая бы не краснела, видя, что я берусь за кисти, и, сказать по правде, было бы тяжко потерять драгоценное сокровище свободы в обмен на поцелуи старухи^[153].

Рубенс өйләнгәндә уға 53 йәш була, ә уның ҡатынына — 16 йәш. Гуманист Ян-Каспар Гевартиус^[en] — сам поклонник красоты Елены — на бракосочетание Рубенса посвятил длинную латинскую поэму, которая начиналась следующими гекзаметрами:

Образ Елены Аргивской замыслил исполнить художник,
Блеск чудесных очей, эллинки дивной уста.
Выбрал во граде своём пятерых прекрасных кротонок,
Каждой чтобы черты облик Елены впитал.
Вот у одной лоб сияет, как снег, белизной беспорочной,
Золото мягких кудрей льётся на плечи другой;
Третьей пурпурные щёки и шея кости слоновой,
Губы, как роз лепестки, спорит со звёздами взор.
Пышные плечи и крепкая грудь у девицы четвёртой;
Пятая — как молоко шея и руки её.
Вот как изобразил Зевксид на картине единой
То, что природа дала порознь каждой из дев.
Только Рубений его превзошёл, ибо кто же ответит:
Славим оратора мы или художника в нём?
Ныне владеет живою Еленою адуатуков,
Что далеко превзошла древней Елены красу^[154].

Образ Елены Аргивской замыслил исполнить художник,
Блеск чудесных очей, эллинки дивной уста.
Выбрал во граде своём пятерых прекрасных кротонок,
Каждой чтобы черты облик Елены впитал.
Вот у одной лоб сияет, как снег, белизной беспорочной,
Золото мягких кудрей льётся на плечи другой;
Третьей пурпурные щёки и шея кости слоновой,
Губы, как роз лепестки, спорит со звёздами взор.
Пышные плечи и крепкая грудь у девицы четвёртой;
Пятая — как молоко шея и руки её.
Вот как изобразил Зевксид на картине единой
То, что природа дала порознь каждой из дев.
Только Рубений его превзошёл, ибо кто же ответит:
Славим оратора мы или художника в нём?
Ныне владеет живою Еленою адуатуков,
Что далеко превзошла древней Елены красу^[154].

— Каспар Геварций на брак благородного и прославленного мужа, господина Петра Павла Рубения, рыцаря, секретаря Тайного совета Его Королевского Величества и пр., Апеллеса своего века, вступающего в желанный союз, и многодостойной девицы Елены Фоурмент, наделённой несравненной добродетелью и красотой, совершившийся в Антверпене в VI иды декабря 1630 года

Лазарев билдәләүенсә, Рубенсты яңы тормош бөтөнләй икенсе йөкмәтке менән тулыландыра. Рубенс күберәк яҙа башлай һәм портреттарында Фоурменн Еленаны натура итеп ала

1634 йылда Антверпенға Нидерландияның яңы хакимы Фердинанд Австрийский килә. Бының өсөн Антверпенды биҙәргә булалар һәм Рубенсҡа рәсми заказ бирәләр. 1635 йылдың 17 апрелендә тантана итеү тәғәйенләнгән була, был көнгә әҙерлек йылдан ашыу бара. Рубенс ҡарамағына ҡаланың барлыҡ һөнәрселәрен, шул иҫәптән ташсылар, малярҙар һәм штукатурҙарҙы бирәләр.

Рубенс 5 триумфаль арка, 5 театр, 12 герман императорҙарына бағышланған 12 рәтле портик проектлай. Биҙәү өсөн Якоб Йорданс, Корнелис де Вос, Эразм III Квеллин, Лукас Файдербе яуаплы була. Эш көсөргәнешле була, Рубенстың подагра өйәнәге көсәйә, уны тәгәрмәсле креслола йөрөтәләр^[38]. Кардинал-инфанттың триумфаль тантанаһы көнө буйына дауам итә һәм ул ғибәҙәтханала тамамлана. Рубенс, өйәнәгенән сирләп түшәктә ятҡас, тантанала ҡатнаша алмай. Әммә Фердинанд Австрийский үҙе Рубенс янына килә. Төндө 300 мискә ыҫмала менән яҡтыртып тантана дауам итә. Рубенс феерия өсөн 5600 флорин торған ҙур премияға лайыҡ була, ә был биҙәү эштәре өсөн ул үҙенең 80 000 флорин аҡсаһын тотонған була^[38].

Елена менән 10 йыл йәшәү осоронда никахтан: ҡыҙы Клара-Иоганн, улы Франциск, Изабелла-Елена, Питер Пауль һәм рәссам үлгәндән һуң тыуған ҡыҙы Констанция Альбертина (атаһы үлгәндән һуң 8 ай үткәс тыуа) була^[38].

Вафаты һәм мираҫы

1635 йылдн һуң Рубенстың подагра өйәнәге оҙайлы һәм ауыр була: был йылда ул өйәнәгенән түшәккә йығыла. 1638 йылдың апрелендә өйәнәге уң ҡулын эштән сығара, ижади мөмкинлектән мәхрүм итә. 1639 йылдың февралендә инде рәссамдың торошо ныҡ хәүефләндерә^[155]. 1640 йылдың 27 майында Рубенс васыятнамә яҙа, ә 30 майҙа өйәнәге бик ныҡ көслө була, йөрәгенә сыҙай алмай, төш алдынан рәссам вафат була. Шул уҡ көндө уның тәне Синт-Якобскерк сиркәүендәге Фоурмендар ғаиләһенең кәшәнәһенә күсерелә. Йыназа 2 июндә үтә. Әммә 5 йыл самаһы уның мөлкәте һәм бөтә вариҫтарының өлөшөн билдәләү өсөн бәхәс бара. Күсемһеҙ милке һәм сәнғәт коллекцияһының бөтә дөйөм хаҡы 400 000 флорин була. Васыят шарттары буйынса, әгәр берәй вариҫы үҙ атаһының эшен дауам итһә йә берәй ҡыҙы рәссамға кейәүгә сыҡһа, Рубенстың бөтө коллекцияһы шул балаһына ҡалырға тейеш һәм һатылмаҫҡа тейеш була^[34].

Васыяты буйынса, тол ҡатыны, унан тыуған биш балаһы һәм тәүге никахынан ике улы араһында көмөш һәм затлы биҙәүестәр бүленергә тейеш була. Гемма һәм миҙалдар коллекцияһы, шулай уҡ китапханаһы өлкән улы Альбертҡа эләгә. Ғаилә ағзаларының портреттары, кем уларҙа төшөрөлһә, шуға тейеш була. Гардероб һәм башҡа әйберҙәре, шул иҫәптән глобус һатыла. Инвентарь китабында 314 картина була^[63]. Уның Венеция коллекцияһында Тициан, Тинторетто, Веронезе, Пальма һәм Муциано, немец, боронғо голланд рәсем сәнғәтендә Ян ван Дейк, Гуго ван дер Гус, Дюрер, Гольбейн, Массейс Квентин, Виллем Кей, Лука Лейденский, ван Хемессен, А. Мор, ван Скорел һәм Флорис әҫәрҙәре һанала.

Мираҫы һәм баһалауҙар

Рубенс эштәре донъяуи һәм дини заказсылар тарафынан үҙе тере сағында бер ниндәй ҙә тәнҡиткә дусар булмай. Әммә XVII быуаттың икенсе яртыһында Францияла беренсе тапҡыр уға ҡаршылыҡ «рубенсист» һәм «пуссенист»тар араһында тыуа. Ике лагерь ҙа беренсе урында төҫ һәм линиялар талаптары өсөн бәхәсләшә. XIX быуаттағы академист һәм импрессионистар кеүек, улар рәсемде һәм һыҙыҡты бер-береһенә ҡаршы ҡуя. Был мөнәсәбәттәргә XIX быуаттың романтизм рәссамдары Рубенсҡа ыңғай баһа бирә.

Рубенсты Эжен Делакруа бик юғары баһалай, уны һынлы сәнғәттең Гомеры тип атай. Француз Жан-Огюст Энгр Рубенсты «итсе» тип тәнҡитләй^[156]. Импрессионистар Рубенсты Ренуар менән сағыштыра.

Рубенс исемен баш билбауҙың астероиды йөрөтә, уны Ла-Силья обсерваторияһы 1994 йылда аса, шулай уҡ Меркурийҙағы диаметры 158 км булған кратер Рубенс исеме менән аталған.

Иҫкәрмәләр

↑ ^1,0 ^1,1 Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
↑ KulturNav (ингл.) — 2016.
↑ ^3,0 ^3,1 BeWeB
↑ ^4,00 ^4,01 ^4,02 ^4,03 ^4,04 ^4,05 ^4,06 ^4,07 ^4,08 ^4,09 ^4,10 ^4,11 ^4,12 ^4,13 ^4,14 ^4,15 ^4,16 ^4,17 ^4,18 ^4,19 ^4,20 ^4,21 ^4,22 ^4,23 ^4,24 ^4,25 ^4,26 ^4,27 ^4,28 ^4,29 ^4,30 ^4,31 ^4,32 ^4,33 ^4,34 ^4,35 ^4,36 RKDartists (нидерл.)
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 Deutsche Nationalbibliothek Record #11860354X // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
↑ http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/0013838X.2011.564780
↑ Scribner C. Peter Paul Rubens // Encyclopædia Britannica (ингл.)
↑ Peter Paul Rubens (нидерл.)
↑ Find a Grave (ингл.) — 1996.
↑ ^10,0 ^10,1 Pas L. v. Genealogics (ингл.) — 2003.
↑ ^11,0 ^11,1 https://books.google.es/books?id=8PNbEAAAQBAJ&lpg=PA294&dq=1624%20nobleza%20rubens&hl=es&pg=PA294#v=onepage&q=1624%20nobleza%20rubens&f=false
↑ Peter Paul Rubens
↑ ^13,0 ^13,1 portret van Job door de duivelen gekweld. Gesigneerd P.P. Rubens, gravure, drukker L. Vorsterman. Periode 1600-1650.
↑ https://hnanews.org/peter-paul-rubens-and-the-baroque-in-the-north/
↑ ^15,0 ^15,1 https://www.npg.org.uk/collections/search/person/mp07501/sir-peter-paul-rubens?role=art
↑ http://pba-opacweb.lille.fr/fr/search-notice?type=list&filters%5Bfacets.id%5D%5B%5D=5cc2aedf5c0284355b8b4b54
↑ https://collections.frick.org/people/214/peter-paul-rubens/objects
↑ https://www.fine-arts-museum.be/nl/de-collectie/artist/rubens-peter-paul-1
↑ http://kmska.be/collection/work/data/00ixgk
↑ https://www.bellasartes.gob.ar/
↑ ^21,0 ^21,1 ^21,2 Rubens, Peter Paul // (unspecified title)
↑ Wandtapijt
↑ Portret " Philips IV van Spanje" op linnen, kopie naar Peter Paul Rubens door een Nederlands meester, 17e eeuw
↑ Rubens, P.P. // (unspecified title)
↑ Abraham en Melchisedek
↑ Peter Paul Rubens // 'De vlucht van Cloelia en haar gezellinnen uit het legerkamp van de Etruskische koning Porsenna in 505 v.Chr.' — 1650.
↑ Peter Paul Rubens // (unspecified title)
↑ https://library.si.edu/art-and-artist-files
↑ Рубенс, 1977, с. 5
↑ Лекуре, 2002, с. 22
↑ Лекуре, 2002, с. 23
↑ Лекуре, 2002, с. 29
↑ Лекуре, 2002, с. 31
↑ ^34,0 ^34,1 ^34,2 ^34,3 ^34,4 ^34,5 Wedgwood, 1967
↑ Письма, 1933, с. 18
↑ Лекуре, 2002, с. 32—34
↑ Wedgwood, 1967, p. 9—10
↑ ^38,00 ^38,01 ^38,02 ^38,03 ^38,04 ^38,05 ^38,06 ^38,07 ^38,08 ^38,09 ^38,10 ^38,11 ^38,12 ^38,13 ^38,14 ^38,15 ^38,16 ^38,17 ^38,18 ^38,19 ^38,20 ^38,21 ^38,22 ^38,23 ^38,24 Лекуре, 2002
↑ ^39,0 ^39,1 ^39,2 Письма, 1933
↑ Лекуре, 2002, с. 38
↑ Письма, 1933, с. 20
↑ Лекуре, 2002, с. 39
↑ Лекуре, 2002, с. 39—40
↑ Лекуре, 2002, с. 44
↑ Рубенс, 1977, с. 7
↑ Лекуре, 2002, с. 44—45
↑ Лебедянский, 1993, с. 20
↑ Лекуре, 2002, с. 48, 54
↑ Wedgwood, 1967, p. 14
↑ Wedgwood, 1967, p. 14—15
↑ Wedgwood, 1967, p. 29
↑ Wedgwood, 1967, p. 30
↑ ^53,0 ^53,1 Wedgwood, 1967, p. 31
↑ Wedgwood, 1967, p. 32—33
↑ Лекуре, 2002, с. 82—83
↑ Рубенс, 1977, с. 9
↑ Лекуре, 2002, с. 83—84
↑ Лекуре, 2002, с. 84—85
↑ Рубенс, 1977, с. 40—44
↑ Письма, 1933, с. 67—68
↑ Рубенс, 1977, с. 48—49
↑ Рубенс, 1977, с. 48—49.
↑ ^63,0 ^63,1 ^63,2 ^63,3 ^63,4 Рубенс, 1977
↑ ^64,0 ^64,1 Лекуре, 2002, с. 89
↑ Лекуре, 2002, с. 79—80
↑ Лебедянский, 1993, с. 29—31
↑ Лекуре, 2002, с. 90
↑ Wedgwood, 1967, p. 39
↑ Лекуре, 2002, с. 90—91
↑ Лекуре, 2002, с. 76
↑ Лекуре, 2002, с. 81
↑ Лекуре, 2002, с. 91
↑ Рубенс, 1977, с. 73
↑ Письма, 1933, с. 22
↑ Лекуре, 2002, с. 92
↑ Лебедянский, 1993
↑ Лекуре, 2002, с. 103
↑ Рубенс, 1977, с. 75
↑ Лекуре, 2002, с. 119
↑ Лекуре, 2002, с. 114.
↑ Лекуре, 2002, с. 117
↑ Лебедянский, 1993, с. 35—38
↑ Лекуре, 2002, с. 183
↑ Лекуре, 2002, с. 182—183
↑ Лекуре, 2002, с. 127
↑ Лебедянский, 1993, с. 40
↑ Лекуре, 2002, с. 127—129
↑ Rubens and Brueghel, 2006, p. 2
↑ Лекуре, 2002, с. 138—139
↑ Рубенс, 1977, с. 21—22
↑ Прусс, 1974, с. 170
↑ Лекуре, 2002, с. 147
↑ Дмитриева, 1990, с. 124, 127
↑ Wedgwood, 1967, p. 58
↑ Лекуре, 2002, с. 131
↑ ^96,0 ^96,1 Rubens and Brueghel, 2006, p. 3
↑ Лекуре, 2002, с. 135—136
↑ Rubens and Brueghel, 2006, p. 4
↑ Rubens and Brueghel, 2006, p. 4, 12
↑ Rubens and Brueghel, 2006, p. 30
↑ Лекуре, 2002, с. 137—138, 141
↑ Лекуре, 2002, с. 137—138
↑ Лекуре, 2002, с. 159
↑ Гордеева, 2009, с. 24
↑ Королёва, 2010, с. 34—35
↑ Лекуре, 2002, с. 158—159
↑ Лекуре, 2002, с. 171—172
↑ ^108,0 ^108,1 Лекуре, 2002, с. 157, 160
↑ Кларк, 2004, с. 164
↑ Кларк, 2004, с. 167
↑ Лекуре, 2002, с. 161
↑ Лекуре, 2002, с. 162
↑ Лекуре, 2002, с. 166
↑ Sir Peter Paul Rubens (1577—1640). The 'Apotheosis of Germanicus': copy after an antique Cameo (The 'Gemma Tiberiana') (билдәһеҙ). Ashmolean. Museum of art and archaeology University of Oxford. Дата обращения: 5 июль 2017.
↑ Рубенс, 1977, с. 18
↑ ^116,0 ^116,1 Рубенс, 1977, с. 19
↑ Рубенс, 1977, с. 285
↑ ^118,0 ^118,1 Morford, 1991
↑ Рубенс, 1977, с. 86—87
↑ Лекуре, 2002, с. 165—166
↑ Лекуре, 2002, с. 174
↑ ^122,0 ^122,1 Прусс, 1974, с. 158
↑ Ротенберг Е. И. Рубенс. Тематические принципы (билдәһеҙ). ARTYX.RU: История искусств. Дата обращения: 27 июнь 2017.
↑ Дмитриева, 1990, с. 91
↑ Лекуре, 2002, с. 178—179
↑ Рубенс, 1977, с. 16
↑ Лекуре, 2002, с. 188
↑ Лекуре, 2002, с. 189
↑ Лебедянский, 1993, с. 87—88
↑ Лекуре, 2002, с. 190
↑ Лекуре, 2002, с. 195
↑ Лекуре, 2002, с. 201—202
↑ Лекуре, 2002, с. 203—204
↑ Лекуре, 2002, с. 205—206
↑ Лекуре, 2002, с. 207—209
↑ Wedgwood, 1967, p. 105
↑ Лекуре, 2002, с. 213
↑ Лекуре, 2002, с. 220
↑ Лекуре, 2002, с. 222
↑ Лекуре, 2002, с. 226
↑ Лекуре, 2002, с. 227
↑ ^142,0 ^142,1 Рубенс, 1977, с. 182
↑ Рубенс, 1977, с. 184
↑ Рубенс, 1977, с. 184.
↑ Wedgwood, 1967, p. 121
↑ Лекуре, 2002, с. 248—249
↑ Лекуре, 2002, с. 249
↑ ^148,0 ^148,1 Лекуре, 2002, с. 258
↑ Лекуре, 2002, с. 260
↑ Рубенс, 1977, с. 223—224
↑ Лекуре, 2002, с. 261
↑ Рубенс, 1977, с. 231.
↑ Рубенс, 1977, с. 265.
↑ ^154,0 ^154,1 Рубенс, 1977, с. 250—251
↑ Лекуре, 2002, с. 336
↑ Раздольская, В. И. Энгр. — М.: Белый город, 2006. — С. 27. — (Мастера живописи). — ISBN 5-7793-1081-5.

Әҫәрҙәре каталогтарының баҫмаһы, хаттар һәм әҙәби тәжрибәһе

Pierre-Paul Rubens : documents & lettres : publiés et annotés par Ch. Ruelens. — Bruxelles : C. Muquardt, 1877. — 178 p.
L'oeuvre de P. P. Rubens : histoire et description de ses tableaux et dessins par Max Rooses. — Anvers : J. Maes, 1886. — Vol. 1. — 492 p.
L'oeuvre de P. P. Rubens : histoire et description de ses tableaux et dessins par Max Rooses. — Anvers : J. Maes, 1888. — Vol. 2. — 554 p.
L'oeuvre de P. P. Rubens : histoire et description de ses tableaux et dessins par Max Rooses. — Anvers : J. Maes, 1890. — Vol. 3. — 516 p.
L'oeuvre de P. P. Rubens : histoire et description de ses tableaux et dessins par Max Rooses. — Anvers : J. Maes, 1890. — Vol. 4. — 600 p.
L'oeuvre de P. P. Rubens : histoire et description de ses tableaux et dessins par Max Rooses. — Anvers : J. Maes, 1892. — Vol. 5. — 660 p.
Correspondance de Rubens et documents épistolaires concernant sa vie et ses œuvres / Publiés, traduits, annotés par Ch. Ruelens. — Anvers : Veuve de Backer, 1887. — Vol. 1. — 480 p.
Correspondance de Rubens et documents épistolaires concernant sa vie et ses œuvres / Publiés, traduits, annotés par Max Rooses et Ch. Ruelens. — Anvers : Veuve de Backer, 1898. — Vol. 2. — 506 p.
Correspondance de Rubens et documents épistolaires concernant sa vie et ses œuvres / Publiés, traduits, annotés par Max Rooses et Ch. Ruelens. — Anvers : Veuve de Backer, 1900. — Vol. 3. — 510 p.
Correspondance de Rubens et documents épistolaires concernant sa vie et ses œuvres / Publiés, traduits, annotés par Max Rooses et Ch. Ruelens. — Anvers : Veuve de Backer, 1902. — Vol. 4. — 470 p.
Correspondance de Rubens et documents épistolaires concernant sa vie et ses œuvres / par Max Rooses et Ch. Ruelens. — Anvers : Veuve de Backer, 1907. — Vol. 5. — 490 p.
Correspondance de Rubens et documents épistolaires concernant sa vie et ses œuvres / Publiés, traduits, annotés par Max Rooses et Ch. Ruelens. — Anvers : Veuve de Backer, 1909. — Vol. 6. — 402 p.

Әҙәбиәт

Бабина Н.П., Грицай Н.И. Фламандская живопись XVII—XVIII веков. Каталог коллекции. — СПб. : Издательство Государственного Эрмитажа, 2005. — 584 с. — ISBN 5-93572-130-9.
Гордеева М. Питер Пауль Рубенс, 1577—1640. — М. : Директ-Медиа, 2009. — 48 с. — (Великие художники, том 7). — 87 420 экз.
Дмитриева Нина Александровна. Краткая история искусств. Вып. II: Северное Возрождение; страны Западной Европы XVII—XVIII веков; Россия XVIII века. — 3-е изд., доп.. — М.: Искусство, 1990. — 318 с. — ISBN 5-210-00246-2.
Кларк Кеннет Маккензи. Нагота в искусстве: исследование идеальной формы / Пер. с англ.: М. В. Куренной и др.. — СПб.: Азбука-классика, 2004. — 480 с. — ISBN 5-352-00580-1.
Королёва А. Ю. Рубенс. — М. : ОЛМА Медиа Груп, 2010. — 128 с. — (Галерея гениев). — ISBN 978-5-373-03213-1.
Лебедянский М. С. Портреты Рубенса. — 2-е изд. — М. : Изобразительное искусство, 1993. — 190 с. — ISBN 5-85200-123-6.
Лекуре М.-А. Рубенс / Пер. с фр. Е. В. Головиной; Предисл. А. П. Левандовского. — М. : Молодая Гвардия, 2002. — 394 с. — (Жизнь замечательных людей. Вып. 1020 (820)). — ISBN 978-5-235-03498-3.
Петер Пауль Рубенс. Письма. Документы. Суждения современников / Сост., вступит. статья и примеч. К. С. Егоровой. — М. : Искусство, 1977. — 478 с.
Прусс И. Малая история искусств. Западноевропейское искусство XVII века. — М. : Искусство, 1974. — 384 с.
Рубенс Петр Павел. Письма / пер. А. А. Ахматовой; коммент. В. Д. Загоскиной и М. И. Фабриканта; вступ. ст. В. Н. Лазарева; ред. и предисл. А. М. Эфроса. — М.; Л.: Academia, 1933. — 342 с. — 5 300 экз.
Logan A.-M., Plomp M. Peter Paul Rubens: The Drawings. — N. Y. : Metropoliten Museum of Art, Yale Univ. Press, 2004. — 332 p. — (Metropolitan Museum of Art Series). — ISBN 1-58839-139-6; 0-300-10494-4.
Morford Mark P. O. Stoics and Neostoics: Rubens and the Circle of Lipsius. — Princeton : Princeton University Press, 1991. — 298 p. — ISBN 9781400887125.
Van Hout N. Functies van Doodverf. De onderschildering en andere onderliggende stadia in het werk van P.P. Rubens : Ph.D. dissertation : [нид.]. — Leuven University, 2005. — 267 p.
Wedgwood C. V. The World of Rubens 1577—1640. — N. Y. : Time, inc, 1967. — 192 p.
Woollett A. T., Ariane van Suchtelen (et al.). Rubens and Brueghel: A Working Friendship. — J. Paul Getty Museum, 2006. — 270 p. — (Getty Trust Publications: J. Paul Getty Museum). — ISBN 978-0892368488.

Һылтанмалар

Рубенс, Петер-Пауль // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
Ротенберг Евсей Иосифович. Рубенс. Тематические принципы (билдәһеҙ). ARTYX.RU: История искусств. Дата обращения: 27 июнь 2017.
Художник Питер Пауль Рубенс — картины, рисунки, биография, письма (билдәһеҙ) (2008—2016). Дата обращения: 27 июнь 2017.
The Correspondence of Peter Paul Rubens (currently 939 letters) (билдәһеҙ). Early Modern Letters Online. Cultures of Knowledge Project. Дата обращения: 27 июнь 2017.
Peter Paul Rubens. The Complete Works (билдәһеҙ). Дата обращения: 27 июнь 2017.
Peter Paul Rubens (билдәһеҙ). The National Gallery. Дата обращения: 27 июнь 2017.
Rubenshuis (нидерл.). Museum Antwerpen. Дата обращения: 27 июнь 2017.
Schilderij van Rubens Verkocht voor 52 Miljoen Euro (нидерл.). // Vensters. Blog op WordPress.com (8 июль 2016). Дата обращения: 30 июнь 2017.

[_5a7408ab6fcc9b18-1] 1,0 ^1,1 Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.

[_f06205e9b9219c5a-2] KulturNav (ингл.) — 2016.

[_db8c304cd862827f-3] 3,0 ^3,1 BeWeB

[_f974717e7d7d19be-4] 4,00 ^4,01 ^4,02 ^4,03 ^4,04 ^4,05 ^4,06 ^4,07 ^4,08 ^4,09 ^4,10 ^4,11 ^4,12 ^4,13 ^4,14 ^4,15 ^4,16 ^4,17 ^4,18 ^4,19 ^4,20 ^4,21 ^4,22 ^4,23 ^4,24 ^4,25 ^4,26 ^4,27 ^4,28 ^4,29 ^4,30 ^4,31 ^4,32 ^4,33 ^4,34 ^4,35 ^4,36 RKDartists (нидерл.)

[_8a4b8a8922a1a94b-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 Deutsche Nationalbibliothek Record #11860354X // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.

[_40be1ffeb59b067b-6] ttp://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/0013838X.2011.564780

[_bc4d87cb94613a35-7] Scribner C. Peter Paul Rubens // Encyclopædia Britannica (ингл.)

[_ce61c63865c33372-8] Peter Paul Rubens (нидерл.)

[_5ba9561010024e08-9] Find a Grave (ингл.) — 1996.

[_bf964d6bb263546e-10] 10,0 ^10,1 Pas L. v. Genealogics (ингл.) — 2003.

[_7aa94236e31539c3-11] 11,0 ^11,1 https://books.google.es/books?id=8PNbEAAAQBAJ&lpg=PA294&dq=1624%20nobleza%20rubens&hl=es&pg=PA294#v=onepage&q=1624%20nobleza%20rubens&f=false

[_9827e19d8e903348-12] Peter Paul Rubens

[_bb8e0485a7e1cb00-13] 13,0 ^13,1 portret van Job door de duivelen gekweld. Gesigneerd P.P. Rubens, gravure, drukker L. Vorsterman. Periode 1600-1650.

[_cca98a4895a37833-14] ttps://hnanews.org/peter-paul-rubens-and-the-baroque-in-the-north/

[_57c1e230fe8bf5eb-15] 15,0 ^15,1 https://www.npg.org.uk/collections/search/person/mp07501/sir-peter-paul-rubens?role=art

[_48a385cfb89c0603-16] ttp://pba-opacweb.lille.fr/fr/search-notice?type=list&filters%5Bfacets.id%5D%5B%5D=5cc2aedf5c0284355b8b4b54

[_cf9e553bd1c2c52f-17] ttps://collections.frick.org/people/214/peter-paul-rubens/objects

[_cb6aeecfb5edcbd5-18] ttps://www.fine-arts-museum.be/nl/de-collectie/artist/rubens-peter-paul-1

[_26c70ba6e366a413-19] ttp://kmska.be/collection/work/data/00ixgk

[_80b6f014cc7aab7b-20] ttps://www.bellasartes.gob.ar/

[_fc4184741bac2ee8-21] 21,0 ^21,1 ^21,2 Rubens, Peter Paul // (unspecified title)

[_692399811ff5dc43-22] Wandtapijt

[_94834c728e9727bf-23] Portret " Philips IV van Spanje" op linnen, kopie naar Peter Paul Rubens door een Nederlands meester, 17e eeuw

[_d68f5b68453661d8-24] Rubens, P.P. // (unspecified title)

[_ee270681ea3cf775-25] Abraham en Melchisedek

[_4a4daf1193c211c6-26] Peter Paul Rubens // 'De vlucht van Cloelia en haar gezellinnen uit het legerkamp van de Etruskische koning Porsenna in 505 v.Chr.' — 1650.

[_bea05bb9923bf296-27] Peter Paul Rubens // (unspecified title)

[_8ea39eb03b9c52c3-28] ttps://library.si.edu/art-and-artist-files

[Рубенс—1977——5-29] Рубенс, 1977, с. 5

[Лекуре—2002——22-30] Лекуре, 2002, с. 22

[Лекуре—2002——23-31] Лекуре, 2002, с. 23

[Лекуре—2002——29-32] Лекуре, 2002, с. 29

[Лекуре—2002——31-33] Лекуре, 2002, с. 31

[Wedgwood—1967——-34] 34,0 ^34,1 ^34,2 ^34,3 ^34,4 ^34,5 Wedgwood, 1967

[Письма—1933——18-35] Письма, 1933, с. 18

[Лекуре—2002——32—34-36] Лекуре, 2002, с. 32—34

[Wedgwood—1967——9—10-37] Wedgwood, 1967, p. 9—10

[Лекуре—2002——-38] 38,00 ^38,01 ^38,02 ^38,03 ^38,04 ^38,05 ^38,06 ^38,07 ^38,08 ^38,09 ^38,10 ^38,11 ^38,12 ^38,13 ^38,14 ^38,15 ^38,16 ^38,17 ^38,18 ^38,19 ^38,20 ^38,21 ^38,22 ^38,23 ^38,24 Лекуре, 2002

[Письма—1933——-39] 39,0 ^39,1 ^39,2 Письма, 1933

[Лекуре—2002——38-40] Лекуре, 2002, с. 38

[Письма—1933——20-41] Письма, 1933, с. 20

[Лекуре—2002——39-42] Лекуре, 2002, с. 39

[Лекуре—2002——39—40-43] Лекуре, 2002, с. 39—40

[Лекуре—2002——44-44] Лекуре, 2002, с. 44

[Рубенс—1977——7-45] Рубенс, 1977, с. 7

[Лекуре—2002——44—45-46] Лекуре, 2002, с. 44—45

[Лебедянский—1993——20-47] Лебедянский, 1993, с. 20

[Лекуре—2002——48,_54-48] Лекуре, 2002, с. 48, 54

[Wedgwood—1967——14-49] Wedgwood, 1967, p. 14

[Wedgwood—1967——14—15-50] Wedgwood, 1967, p. 14—15

[Wedgwood—1967——29-51] Wedgwood, 1967, p. 29

[Wedgwood—1967——30-52] Wedgwood, 1967, p. 30

[Wedgwood—1967——31-53] 53,0 ^53,1 Wedgwood, 1967, p. 31

[Wedgwood—1967——32—33-54] Wedgwood, 1967, p. 32—33

[Лекуре—2002——82—83-55] Лекуре, 2002, с. 82—83

[Рубенс—1977——9-56] Рубенс, 1977, с. 9

[Лекуре—2002——83—84-57] Лекуре, 2002, с. 83—84

[Лекуре—2002——84—85-58] Лекуре, 2002, с. 84—85

[Рубенс—1977——40—44-59] Рубенс, 1977, с. 40—44

[Письма—1933——67—68-60] Письма, 1933, с. 67—68

[Рубенс—1977——48—49-61] Рубенс, 1977, с. 48—49

[_ad28fefce26c5dcf-62] Рубенс, 1977, с. 48—49.

[Рубенс—1977——-63] 63,0 ^63,1 ^63,2 ^63,3 ^63,4 Рубенс, 1977

[Лекуре—2002——89-64] 64,0 ^64,1 Лекуре, 2002, с. 89

[Лекуре—2002——79—80-65] Лекуре, 2002, с. 79—80

[Лебедянский—1993——29—31-66] Лебедянский, 1993, с. 29—31

[Лекуре—2002——90-67] Лекуре, 2002, с. 90

[Wedgwood—1967——39-68] Wedgwood, 1967, p. 39

[Лекуре—2002——90—91-69] Лекуре, 2002, с. 90—91

[Лекуре—2002——76-70] Лекуре, 2002, с. 76

[Лекуре—2002——81-71] Лекуре, 2002, с. 81

[Лекуре—2002——91-72] Лекуре, 2002, с. 91

[Рубенс—1977——73-73] Рубенс, 1977, с. 73

[Письма—1933——22-74] Письма, 1933, с. 22

[Лекуре—2002——92-75] Лекуре, 2002, с. 92

[Лебедянский—1993——-76] Лебедянский, 1993

[Лекуре—2002——103-77] Лекуре, 2002, с. 103

[Рубенс—1977——75-78] Рубенс, 1977, с. 75

[Лекуре—2002——119-79] Лекуре, 2002, с. 119

[_7c9649fdc212afbf-80] Лекуре, 2002, с. 114.

[Лекуре—2002——117-81] Лекуре, 2002, с. 117

[Лебедянский—1993——35—38-82] Лебедянский, 1993, с. 35—38

[Лекуре—2002——183-83] Лекуре, 2002, с. 183

[Лекуре—2002——182—183-84] Лекуре, 2002, с. 182—183

[Лекуре—2002——127-85] Лекуре, 2002, с. 127

[Лебедянский—1993——40-86] Лебедянский, 1993, с. 40

[Лекуре—2002——127—129-87] Лекуре, 2002, с. 127—129

[Rubens_and_Brueghel—2006——2-88] Rubens and Brueghel, 2006, p. 2

[Лекуре—2002——138—139-89] Лекуре, 2002, с. 138—139

[Рубенс—1977——21—22-90] Рубенс, 1977, с. 21—22

[Прусс—1974——170-91] Прусс, 1974, с. 170

[Лекуре—2002——147-92] Лекуре, 2002, с. 147

[Дмитриева—1990——124,_127-93] Дмитриева, 1990, с. 124, 127

[Wedgwood—1967——58-94] Wedgwood, 1967, p. 58

[Лекуре—2002——131-95] Лекуре, 2002, с. 131

[Rubens_and_Brueghel—2006——3-96] 96,0 ^96,1 Rubens and Brueghel, 2006, p. 3

[Лекуре—2002——135—136-97] Лекуре, 2002, с. 135—136

[Rubens_and_Brueghel—2006——4-98] Rubens and Brueghel, 2006, p. 4

[Rubens_and_Brueghel—2006——4,_12-99] Rubens and Brueghel, 2006, p. 4, 12

[Rubens_and_Brueghel—2006——30-100] Rubens and Brueghel, 2006, p. 30

[Лекуре—2002——137—138,_141-101] Лекуре, 2002, с. 137—138, 141

[Лекуре—2002——137—138-102] Лекуре, 2002, с. 137—138

[Лекуре—2002——159-103] Лекуре, 2002, с. 159

[Гордеева—2009——24-104] Гордеева, 2009, с. 24

[Королёва—2010——34—35-105] Королёва, 2010, с. 34—35

[Лекуре—2002——158—159-106] Лекуре, 2002, с. 158—159

[Лекуре—2002——171—172-107] Лекуре, 2002, с. 171—172

[Лекуре—2002——157,_160-108] 108,0 ^108,1 Лекуре, 2002, с. 157, 160

[Кларк—2004——164-109] Кларк, 2004, с. 164

[Кларк—2004——167-110] Кларк, 2004, с. 167

[Лекуре—2002——161-111] Лекуре, 2002, с. 161

[Лекуре—2002——162-112] Лекуре, 2002, с. 162

[Лекуре—2002——166-113] Лекуре, 2002, с. 166

[114] Sir Peter Paul Rubens (1577—1640). The 'Apotheosis of Germanicus': copy after an antique Cameo (The 'Gemma Tiberiana') (билдәһеҙ). Ashmolean. Museum of art and archaeology University of Oxford. Дата обращения: 5 июль 2017.

[Рубенс—1977——18-115] Рубенс, 1977, с. 18

[Рубенс—1977——19-116] 116,0 ^116,1 Рубенс, 1977, с. 19

[Рубенс—1977——285-117] Рубенс, 1977, с. 285

[Morford—1991——-118] 118,0 ^118,1 Morford, 1991

[Рубенс—1977——86—87-119] Рубенс, 1977, с. 86—87

[Лекуре—2002——165—166-120] Лекуре, 2002, с. 165—166

[Лекуре—2002——174-121] Лекуре, 2002, с. 174

[Прусс—1974——158-122] 122,0 ^122,1 Прусс, 1974, с. 158

[Ротенберг-123] Ротенберг Е. И. Рубенс. Тематические принципы (билдәһеҙ). ARTYX.RU: История искусств. Дата обращения: 27 июнь 2017.

[Дмитриева—1990——91-124] Дмитриева, 1990, с. 91

[Лекуре—2002——178—179-125] Лекуре, 2002, с. 178—179

[Рубенс—1977——16-126] Рубенс, 1977, с. 16

[Лекуре—2002——188-127] Лекуре, 2002, с. 188

[Лекуре—2002——189-128] Лекуре, 2002, с. 189

[Лебедянский—1993——87—88-129] Лебедянский, 1993, с. 87—88

[Лекуре—2002——190-130] Лекуре, 2002, с. 190

[Лекуре—2002——195-131] Лекуре, 2002, с. 195

[Лекуре—2002——201—202-132] Лекуре, 2002, с. 201—202

[Лекуре—2002——203—204-133] Лекуре, 2002, с. 203—204

[Лекуре—2002——205—206-134] Лекуре, 2002, с. 205—206

[Лекуре—2002——207—209-135] Лекуре, 2002, с. 207—209

[Wedgwood—1967——105-136] Wedgwood, 1967, p. 105

[Лекуре—2002——213-137] Лекуре, 2002, с. 213

[Лекуре—2002——220-138] Лекуре, 2002, с. 220

[Лекуре—2002——222-139] Лекуре, 2002, с. 222

[Лекуре—2002——226-140] Лекуре, 2002, с. 226

[Лекуре—2002——227-141] Лекуре, 2002, с. 227

[Рубенс—1977——182-142] 142,0 ^142,1 Рубенс, 1977, с. 182

[Рубенс—1977——184-143] Рубенс, 1977, с. 184

[_46c145233374d5cd-144] Рубенс, 1977, с. 184.

[Wedgwood—1967——121-145] Wedgwood, 1967, p. 121

[Лекуре—2002——248—249-146] Лекуре, 2002, с. 248—249

[Лекуре—2002——249-147] Лекуре, 2002, с. 249

[Лекуре—2002——258-148] 148,0 ^148,1 Лекуре, 2002, с. 258

[Лекуре—2002——260-149] Лекуре, 2002, с. 260

[Рубенс—1977——223—224-150] Рубенс, 1977, с. 223—224

[Лекуре—2002——261-151] Лекуре, 2002, с. 261

[_46c4d2233377fb56-152] Рубенс, 1977, с. 231.

[_46c4cd233377f2dd-153] Рубенс, 1977, с. 265.

[Рубенс—1977——250—251-154] 154,0 ^154,1 Рубенс, 1977, с. 250—251

[Лекуре—2002——336-155] Лекуре, 2002, с. 336

[156] Раздольская, В. И. Энгр. — М.: Белый город, 2006. — С. 27. — (Мастера живописи). — ISBN 5-7793-1081-5.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]

[101]

[102]

[103]

[104]

[105]

[106]

[107]

[108]

[109]

[110]

[111]

[112]