Танк
Танк — башлыса сылбырлы тәгәрмәсле, төп ҡорал итеп, ҡәғиҙә булараҡ, пушка ҡуйылған бронялы һуғыш машинаһы; боролмалы башняһына туп һәм пулемёт ҡуйылған, броня менән көпләнгән, ҡарышлауыҡлы хәрби машина[1].
Атамаһының килеп сығыуы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Инглиз телендәге tank һүҙе урыҫса «бак», «цистерна», «резервуар» тигәндәргә тура килә. Аңлатманың хәҙерге мәғәнәһенең килеп сығыуы шулай: фронтҡа беренсе танкыларҙы ебәргәндә, Британия контрразведкаһы Англияға Рәсәй хөкүмәте яғыулыҡ цистерналарына заказ биргән тигән һүҙ тарата, һәм ҙурлығы яғынан цистерналарға оҡшаш танкылар тимер юлы платформалары менән шулай оҙатыла. Уларға хатта урыҫ телендә «Һаҡ булығыҙ. Петроград»[2] тип яҙылған була. Шулай итеп, был атама танкка мәңгелеккә тағыла. Иҫкәрмәгә, Рәсәйҙә тәүҙә яңы бронялы һуғыш машинаһын «лохань» тип йөрөткәндәр,[3] tank һүҙенең тағын бер тәржемәһе.
Классификацияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Хәҙерге ваҡытта танкыларҙы ике төргә бүләләр:
- Төп һуғыш танкылары, ОБТ (ингл. main battle tank, MBT) — төп һуғыш мәсьәләләрен хәл итергә тәғәйен танктар. Улар юғары үтеүсәнлек, һаҡлыҡ һәм ут көсө сифаттарын үҙ эсенә алалар.
- Еңел танктар. Бында махсус мәсьәләләрҙе хәл итергә тәғәйен бөтә танкылар инә. Ҡағиҙә булараҡ, улар төп һуғыш танкыларынан әҙерәк һаҡлығы, әлүмин иретмәһенән еңел бронялы; күпселектә, әммә гел түгел, көсһөҙ ҡоралы менән айырылалар. Ундай танктар авиатранспортабельдәр (тиҙ хәрәкәткә килеүсе көстәр өсөн), разведка өсөн, йөҙә алыусы була алалар һәм башҡа.
Танктың ҡоролошо
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Танктың двигателе
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]| Сығарыусы ил | Танктың моделе | Һуғыш массаһы, т | Двигател көсө, а. к. | Сағыштырмаса көсө, а. к./т | Двигатель тибы |
|---|---|---|---|---|---|
| Франция | Леклерк | 54,6 | 1500 | 27,4 | дизель |
| Рәсәй | Т-80У-М1 | 46,0 | 1250 | 27,2 | газотурбина |
| Украина | Т-84 | 46,0 | 1200 | 26,1 | дизель |
| Украина | ОПЛОТ | 51,0 | 1200 | 23,5 | дизель[4] |
| АҠШ | M1A2 Абрамс | 62,5 | 1500 | 24,0 | газотурбина |
| Германия | Леопард-2A5 | 62,5 | 1500 | 24,0 | дизель |
| Рәсәй | Т-90МС | 48,0 | 1130 | 23,5 | дизель |
| Израиль | Меркава Mk.4 | 65,0 | 1500 | 23,1 | дизель |
| Рәсәй | Т-90С | 46,5 | 1000 | 21,5 | дизель |
| Израиль | Меркава Mk.3 | 60,0 | 1200 | 20,0 | дизель |
| Бөйөк Британия | Челленджер-2 | 62,5 | 1200 | 19,2 | дизель |
Рәсәй танкы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Хәрби гусеницалы машинаның беренсе Рәсәй проектын Д. Д. Менделеев (1886-1922), Д. И. Менделеевтың улы тормошҡа ашыра. [5] Кронштадтта I император Николай I хәрби-диңгеҙ инженер училищеһында белем алғас, 1908 йылдан Санкт-Петербургтың суднолар ремонтлау заводтарында эшләй, һыу аҫты кәмәләре проекттарының баш конструкторы була. 1911 йылдан 1915 йылға тиклем буш ваҡыттарында ҡоро ер хәрби машинаһын эшләй. В. Д. Менделеев проекты буйынса цистерна эске яныулы двигателде һәм үҙенсәлекле һауа аҫылмалы системаһын ҡулланырға тейеш була. Кәрәк саҡта шассиҙы снарядтан һаҡлау өсөн танктың бронетанк корпусын тулыһынса ергә төшөрөргә мөмкин була. Төп ыҙғыш, редуктор, ротор механизмы һәм пулемет башняһын күтәреү һәм төшөрөү өсөн пневматик серво драйвтары еңел идара итергә тейеш була. Пневматиканы эшләүҙе двигатель менән идара итеүсе компрессор тәьмин итә.[6].
Рәсәйҙә тәүгеләрҙән булып «Пороховщиков» танкыһы («Рәсәй Бөтә ерҙән торған транспорт сараһы») һәм «Батша танкыһы» (Лебеденко тәгәрмәсле танкы) төҙөлә. Уларҙың һәр береһе бер генә — эксперименталь — күсермә менән эшләнгән, был күсермә йә урынһыҙ конструкция, йә «батша хөкүмәте инерцияһы» менән аңлатыла. Рәсәй империяһының хәрби ведомствоһы Антанта илдәренең , ә һуңғараҡ Үҙәк державаларҙың — хәрби техниканың яңы, «ультрамодерн» тибын — танкыларҙы ҡулланыуын ентекле күҙәтә. Хәрбиҙәр бөтә ерҙәге хәрби машиналарҙың Рәсәй юлһыҙ шарттарында айырыуса файҙалы булыуын аңлай һәм таный.
Сит ил тәжрибәһенән тыш, Рәсәйҙә был өлкәлә проектлау буйынса үҙ эшләнмәләре булған. Уларҙың тышҡы ҡиәфәтенә башлыса бронемашиналар эшләү тәжрибәһе, шулай уҡ танктар кеүек үҙ заманы өсөн, һис шикһеҙ, алдынғы продукция етештерә алған ярайһы уҡ ҡеүәтле тармаҡ булышлыҡ итә. Рәсәйҙең был өлкәләге тәүге «тәжрибәләрен» уңышлы тип атау мөмкин булмаһа ла — бәләкәй генә «Бөтә ерҙәге транспорт сараһы» ла, ҡот осҡос «Батша танкыһы» ла бер ниндәй ҙә реаль хәрби ҡиммәткә эйә булмай — 1917 йылға Рыбинск заводы танкыһы кеүек проекттар тормошҡа ашырыла. Бынан тыш, ярым юллы трактор шассиһы нигеҙендә хәрби машиналар эшләүҙә ярайһы уҡ уңышлы тәжрибә була — Гулькевичтың бронетанк тракторы шундай була.
Шулай итеп, 1917 йыл башына Рәсәй империяһы үҙенең бөтә ерҙәге хәрби машиналарын сығарыуға яҡынлаша.[7] Әммә армияны бөтә ерҙәге хәрби машиналар менән йыһазландырыуҙы тиҙләтеү маҡсатында уларҙы сит илдәрҙә — Францияла һатып алырға ҡарар ителә. Хәрбиҙәр башта Урта француз танкылары Schneider CA1-ҙы һайлай, ә 1916 йылдың көҙөндә тейешле предприятиела бындай типтағы 390 танкты 1917 йылда эшләп сығарырға бойороҡ бирелә. Әммә артабан француз танкыларын хәрби ҡулланыу тәжрибәһен өйрәнеү һәм уларҙың үҙенсәлектәрен сағыштырыу һөҙөмтәһендә ГУГШ РИА иҫке заказдан баш тарта һәм яңы, шуға оҡшаш һанда Renault FT еңел танкыларына зхаказ бирә.
Әммә 1917 йылғы ике революция һәм артабанғы хаос был пландарҙы көн тәртибенән күпкә ситкә этәрә. Шулай итеп, Рәсәйҙә барлыҡҡа килгән тәүге танкылар булып британ һәм француз автотранспорты тора, улар 1919 йылда Антанта илдәре тарафынан генерал А. И. Деникиндың Ирекле армияһына хәрби ярҙам рәүешендә бик аҙ ғына килтерелә. Граждандар һуғышы йылдарында танкыларҙы Аҡ армия ҡуллана, уларҙы Антанта илдәренән бик аҙ күләмдә ала. 1919 йылдың яҙында Ҡыҙыл Армия ҡулына төшкән «Рено» ФТ танкыларының береһе Мәскәүгә ебәрелә, һүтеп алына һәм тикшерелә. Шулай итеп, Рәсәй танкыһын булдырыу мәсьәләһе француз Renault FT конструкцияһы нигеҙендә М тибындағы танктар эшләү юлы менән хәл ителә. М тибындағы танктарҙың тәүгеһе «Иптәш Ленин, Азатлыҡ өсөн көрәшсе» тип атала. 1920-1921 йылдарҙа 15 танк сығарыла. 1921 йылдың яҙында Граждандар һуғышы һәм интервенция тамамланғас, проект туҡтатыла.Был танкылар хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнашмай, ауыл хужалығы эштәрендә — трактор сифатында — һәм хәрби парадтарҙа ҡулланыла [8].
Икенсе донъя һуғышы осоронда
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Икенсе донъя һуғышы ваҡытында танк төҙөү ныҡ алға китә. Ни бары алты йыл эсендә танкылар төҙөү алдағы егерме йылға ҡарағанда тиҙерәк бара. Танкыларҙың байтаҡ өлөшө снарядҡа ҡаршы бронялар, 152 мм-ға тиклем ҡеүәтле орудиелар (кв-2) ала, һуғыш аҙағында беренсе сериялы төн — инфраҡыҙыл — немец танкыларында иҫтәлекле урындар барлыҡҡа килә[36] (һуғышҡа тиклем СССР-ҙа уларҙы урынлаштырыу буйынса тәжрибәләр үткәрелһә лә), танкыларҙы радиофинанслау кәрәк тип табыла башлай. Танкыларҙы ҡулланыу тактикаһы ла камиллыҡҡа етә — һуғыштың беренсе осоронда (1939—1941) немец хәрби етәкселәре бөтә донъяға танк формированиеларын ҡулланыу дошмандың эре хәрби төркөмдәрен оператив-стратегик ҡамау һәм артабанғы еңеү буйынса операциялар үткәрергә һәм һуғышта тиҙ арала еңергә мөмкинлек биреүен күрһәтәләр ("блицкриг"). Әммә башҡа дәүләттәр (Бөйөк Британия, Франция, Польша, СССР һ. б.) танк тактикаһы буйынса үҙ тәғлимәттәрен булдырған.
Икенсе донъя һуғышы йылдарында немец танктар төҙөү мәктәбе етештереүсәнлеккә, орудиеларҙың броняһын һәм ҡеүәтен арттырыуға, күҙәтеү ҡоролмаларын камиллаштырыуға (шул иҫәптән инфраҡыҙыл төнгө күреү ҡоролмаларына) таяна. Совет училищеһы, шул иҫәптән, етештереүсәнлекте һәм күпләп етештереүҙе үҙ ҡулына ала (Т-34, КВ һәм ИС). Совет танк төҙөү мәктәбе шулай уҡ бронемашиналарҙың һәм үҙйөрөшлө артиллерия ҡоролмаларының ярайһы уҡ уңышлы моделдәрен булдыра.
Америка мәктәбе, планировкаһы һәм етештереүсәнлеге буйынса бер ни тиклем артҡа сигенгәнлектән, һуғыш аҙағына тиклем бер нисә һайланма модель, яҡшы сифатлы ҡорос һәм дары етештереү, радиофинанслау юлы менән юғалтылған ваҡытты тәшкил итә. Икенсе донъя һуғышында ҡатнашҡан иң яҡшы совет танкыларының береһе тип Т-34 урта танкы таныла (төрлө версиялар буйынса, шул иҫәптән уның һуңғы версияһы 85 мм-лы орудиеларҙың төрлө модификациялы Т-34-85 версияһы). Американың иң яҡшы танкылары иҫәбенә М4 Шерман инә, ул СССР-ға ленд-лиз буйынса күпләп килтерелә.[10]. Иң яҡшы британ танкыһы, экспертар фекеренсә, һуғыш аҙағында етештерелгән Комета танкыһы була[11].
Йөрөш өлөшө
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]| Сығарыусы ил | Танктың моделе | Һуғыш массаһы, т | Грунтҡа сағыштырмаса баҫымы, кг/см² |
|---|---|---|---|
| Германия | Леопард-2 | 62,5 | 0,85 |
| Рәсәй | Т-90 | 46,5 | 0,85 |
| Рәсәй | Т-80У | 46,0 | 0,85 |
| Украина | Т-84У | 48 | 0,93 |
| Бөйөк Британия | Челленджер-2 | 62,5 | 0,98 |
| Франция | Леклерк | 54,6 | 1,00 |
| АҠШ | M1A2 Абрамс | 62,5 | 1,07 |
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З.Г.Ураксина, 2005)
- ↑ Игорь Шмелев. История танка (1916—1996) // Техника — молодёжи. — М., 1996. — С. 5—11.
- ↑ «Лохань» — бронированное чудовище во время наступления лезет в окопы 2011 йыл 28 февраль архивланған. Рисунок и текст из «Всеобщего русского календаря на 1918 г.»
- ↑ Основной боевой танк «Оплот» Характеристики защиты 2009 йыл 26 март архивланған. «ХКБМ им. А. А. Морозова»
- ↑ Мостовенко В. Д. Танки — М.: Воениздат, 1958, 208 с., сс. 35 — 38
- ↑ Чертежи боевых машин В. Д. Менделеева сохранились в архивах: РГВИА — ф. 803, оп. 4, № 27 и РАН — ф. 739, оп. 2, № 89
- ↑ Холявский, 2004, с. 235
- ↑ Первый танк страны Советов. М. Барятинский, А. Ферингер. Моделист-Конструктор. — 1987 № 5
- ↑ На фотографии видно, что для вторжении в Нормандию в 1944 году эти танки были оборудованы двумя шноркелями. Один для воздухозаборника, другой для выхлопа.
- ↑ Броня к броне. М. Барятинский. Моделист-конструктор № 5 за 1990 год
- ↑ Крейсерский танк A34 «Комета». Пол Вудман. Перевод с английского: Михаил С. Эпштейн
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
|
Танк Викимилектә |
|---|---|
|
Танк Викияңылыҡтарҙа |