Эстәлеккә күсергә

Ҡарабах ханлығы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Ҡарабах ханлығы
фарс. خانات قره‌باغ
Нигеҙләү датаһы 1748
Рәсми тел фарсы теле[1][2]
Донъя ҡитғаһы Азия
Дәүләт  Рәсәй империяһы
Административ үҙәк Шуша[d], Баятская крепость[d] һәм Шахбулаг[d]
Идара итеү формаһы Абсолют монархия һәм абсолютизм[d]
Валюта Q12844069?, аббаси[d], Q55700076? һәм шахи[d]
Ҡулланылған тел Әзербайжан теле һәм Әрмән теле
Ғәмәлдән сыҡҡан дата 1822
Майҙан 17 000 км²
Урынлашыу картаһы
Рәсми дине Шиғыйҙар
Карта
 Ҡарабах ханлығы Викимилектә

Ҡарабах ханлығы (әзерб. Qarabağ xanlığı, әрм. Ղարաբաղի խանություն, перс. خانات قرهباغ) — XVIII быуаттың икенсе яртыһында XIX быуат башында хәҙерге Әзербайжан территорияһын һәм Әрмәнстандың бер өлөшөн биләгән иң көслө ханлыҡтарҙың береһе булған[3][4]. Башта Фарсы Афшарлылары[5][6] власы аҫтында, ә 1805 йылдан — Рәсәй империяһы составына ингән. 1822 йылда юҡҡа сығарылған һәм рәсәй провинцияһы тип үҙгәртелгән.

Әлеге ваҡытта элекке Ҡарабах ханлығы биләмәһе юридик Әзербайжан Республикаһы составына (шул иҫәптән танылмаған Таулы-Ҡарабах Республикаһына) һәм Әрмәнстан (Зангезур) составына инә.

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тарих башы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡарабах Кавказ аръяғының көньяҡ өлөшөндә урынлашҡан, һәм Кесе Кавказ һыртынан алып, Кура һәм Аракс йылғалары ҡушылған тигеҙлектәргә тиклем һуҙылған территорияны биләй.

Сәфәүиҙәр хакимлығы ваҡытында (1502—1722 йй.) составына инә Ҡарабах Ҡарабах Сәфәүиҙәр дәүләтенең (Гәнжә) бәктәр бәгелегенә беглербекство ингән, ҡалҡыулыҡлы өлөшө әрмән хакимдары ҡулында була, ә уйһыулыҡтар һәм тау итәктәре мосолман ханлығына кергән[7]. Ҡарабах (Гәнжә) бәктәр бәклеге менән 1736 йылда Фарсыстанда власҡа килгән Зияд оғлы заты идара иткән. Надир шаһ, был ырыуҙы көсһөҙләндерергә теләп, Гәнжә бәктәр бәклегенән Таулы Ҡарабахтың биш әрмән мәликлектәре, Миль-Ҡарабах далаларының күскенсе ҡәбиләләре, шулай уҡ Зангезур ерҙәрен айырып ала һәм туранан-тура шаһ власына буйһондора.[8][9]

Ҡарабах ханлығының барлыҡҡа килеүе

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡарабах ханлығына нигеҙ һалыусы[10] Жаваншир ҡәбиләһе Сарыжалы аймағынан Пәнәһәли хан Жаваншир (1747—1763) була, ул XX быуат уртаһы совет тарихсыһы И. П. Петрушевский һүҙҙәре буйынса, «XVIII быуат Әзербайжанының әһәмиәтле дәүләт эшмәкәрҙәре рәтендә тора»[11]

Надир шаһ үлгәндән һуң һәм 1747 йылда Иран дәүләте емерелгәндән һуң, ул саҡта Жаваншир ҡәбиләһенең башлығы Пәнәһәли хан, Ибраһим хан улы, үҙен бойондороҡһоҙ Ҡарабах ханы тип иғлан итә. Ул Ҡарабахтың таулы өлөшөндә биш әрмән мәликтәре араһында тоҡанған низағ менән файҙаланып, уларҙың береһен, мәлик Варанда Шаһназарҙы хуплап һәм уның ярҙамы менән, бөтә әрмән мәликтәрен, үҙенең вассалдарына әйләндереп, буйһондорған. Ул хәҙерге Әрмәнстандың көньяҡ-көнбайыш өлөшөн— Зангезур, Баргушет, Капан һәм Мегриҙы — яулап алып, үҙенең биләмәләренә ҡуша. Шулай итеп, үҙәге Пәнәһәли хан нигеҙ һалған Пәнәһәбадта (Шуша ҡалаһы) урынлашҡан ярым бойондороҡһоҙ ханлыҡ Әзербайжан ханлыҡтарының[12] иң көслөләренең береһенә әйләнә. .

Мирза Жамал Жаваншир мәғлүмәттәре буйынса, Көньяҡ Кавказдан ғосмандарҙы ҡыуғанда (1735), Надир ханға Жаваншир ҡәбиләһе әмирҙәре — Бәһбудәли һәм уның ағаһы — Ҡарабах ханлығына нигеҙ һалыусы — Пәнәһәли хан, шулай уҡ Ҡарабах ополчениеһы ҙур ярҙам күрһәтә. Был ҡаҙаныштары өсөн Надир шаһ Пәнәһәли ханды полководец, Бәһбудәлиҙе — тәхеткә ултырғанында коронация церемониймейстер итеп тәғәйенләгән. Надир шаһтың тәхеткә килеүен танымаған үҙе идара иткән Жаваншир Отузики һәм Кәбирли ҡәбиләләрен Хөрәсәндең Сараһс өлкәһенә күсерергә бойора[13]. Был Пәнәһәли ханды һәм уның бер туғаны Фазалибәкте хафаға һалған. Феодалдарҙың тар даирәһендә асыуын һаҡһыҙ асыҡтан-асыҡ белдергән өсөн, Надир шаһ Фазалибәкте язалай. Ағаһы яҙмышынан ҡотолоу өсөн, Пәнәһ Әлихан, туған-тыумасалары менән бергә, Надир шаһ лагерынан китә. 1738 йылда Ҡарабах[14]. Тиҙҙән, Отузики ҡәбиләһенең башлығы булып, егерме мең йорттан торған Жаваншир баш күтәреүселәр отрядтары менән бергә, иран шаһына ҡаршы тора[15]. 1747 йылда Надир шаһ афшар һәм кажар төркөмө әмирҙәре тарафынан үлтерелә[16][17]. Надир шаһ үлтерелгәндән һуң, тәхеткә Адил хан ултыра, һәм ул үҙенең указы менән Пәнәһәли бәккә хан дәрәжәһен бирә[18].

Замандаштары әйтеүе буйынса, Ҡарабах ханлығы бөтә уйһыулыҡ һәм таулы Ҡарабах ерҙәренә: Зангезур, Баргушат, Мегри: Аракс йылғаһынан тиклем Севан күленә тиклем, Тертер йылғаһынан Мегриға, Татевҡа, Сисианға тиклем эйә булған.[19].

XIX быуат башында С. М. Броневский (Кавказда баш командующий Цицианов канцелярияһы идарасыһы) билдәләй:

1733 йылда ҡарабах әрмәндәре төрөктәрҙе үҙ биләмәләренән ҡыуып сығара, шул ваҡытта сераскир Сара Мостафа паша үлтерелә. Мәликтәр низағы егерме йылға һуҙылған һуғыштың сәбәпсеһе була. Шаһназар мәлик күсмә чавоншир халҡын ярҙамға саҡыра һәм уларҙың Фона ханына Шуша ҡәлғәһен бирә. Фон хан үлгәндән һуң, хәҙер хакимлыҡ иткән Ибраһим хан мәликтәрҙе бөлдөрөүен һәм буйһондороуын дауам иткән, улар Грузияға күсә, әрмәндәр төрлө яҡҡа, күбеһе Рәсәйгә, Грузия һәм Ширванға таралыша. Ҡарабах иң тәүҙә үҙенең ат заводтары менән дан тотҡан. Фарсияла ҡарабах аттары юғары баһаланған. Хәҙерге көндә 60 мең йорт иҫәпләнгән был бай провинцияла биш мең йорт тороп ҡалған.

1796 йылда, Фарсыстанға экспедиция ойошторолғанда, хәрби һөнәрселеккә һәләтле 30 меңгә тиклем ҡораллы әрмән булған. Шуша ҡәлғәһен, Ҡарабах ханлығы баш ҡалаһын, Фарсыстанда яулап алып булмаҫлыҡ тип иҫәпләгәндәр.

Әрмән мәликтәре Ибраһим ханды ҡолатыу өсөн бер нисә тапҡыр ярҙам һорап мөрәжәғәт иткән һәм йыш ҡына фельдмаршал кенәз Потёмкин Таврический һәм Кавказда элек начальник булған генерал-поручик Потёмкин менән гайнан архиепискобы Иосиф Аргутинский аша мөнәсәбәттәр ҡоралар. Бөйөк Пётрҙың бөтә әрмән халҡын ҡурсалау вәғәҙә иткән Грамотаһына өмөтләнгән.

Ысын ярҙамға ҡамасаулаусы сәбәптәр булған: 1) атайсалды ҡотҡарыу түгел, үҙ мәнфәғәттәрен генә ҡайғыртҡан мәликтәрҙең үҙ-ара низағының туҡтамауы;

2) бер ҡатлылыҡ һәм үҙ һүҙҙәрендә тора белмәү;

3) ҡарабах әрмәндәре, бер һүҙле булған осраҡта, 30 — 40 мең һуғышсыны ҡоралландыра алған, ләкин шундай хәл иткес аҙым яһамай.

Шуға күрә, рәсәй ғәскәрҙәренең ваҡытлыса ярҙамы уларҙы ҡоллоҡтан ҡотҡара алмаған.

Ә бойондороҡһоҙлоҡ алған хәлдә лә, шул уҡ феодаль мөнәсәбәттәргә ынтылыш икенсел низағтарға килтереүе көн кеүек асыҡ булған[10].

Ҡарабах ханлығы Мирзә Жамал Жаваншир Ҡарабахлы әйткәнсә, элегерәк тулыһынса баш ҡалаһы Гәнжәлә булған Ҡарабах бәктәр бәгелегенә ҡараған әрмән мәликтәре биләмәләрен үҙ эсенә алған элекке Ҡарабах виләйәте территорияһында нигеҙләнгән[20].

Пәнәһәли хан идаралығы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡарабах ханлығы территорияһында, ҡурҡыныс янағанда, йәшеренеп ҡалырлыҡ үҙәк тораҡ пункт булмаған. Шуға күрә, ышаныслы ҡәлғә төҙөү хандың беренсе бурысы булған. 1748 йылда Кәбирле маһалында Байат ҡәлғәһе төҙөлә[21]

Пәнәһәли хан: Ҡарабах ханлығына нигеҙ һалыусы һәм уның тәүге хакимы.

Сираттағы маҡсат булып Ҡарабахта Хажи Чәләбиҙең тәьҫирен нейтралләштереү тора. Байат ҡәлғәһе янындағы алышта Пәнәһәли хан Шәки һәм Ширван хандарының берләштерелгән ғәскәрен тар-мар итә. Дошмандың өҫтөнлөклө көстәрен еңеү Пәнәһәли хандың данын үҫтерә, Уның Ҡарабахтағы йоғонтоһон арттыра, позицияһын нығыта.

Байаттың стратегик хәле йомшаҡ булғанлыҡтан, Пәнәһәли хан был 1751—1752 йылдарҙа Шаһбулағ[22] тигән яңы ҡәлғә төҙөй һәм Байат ҡәлғәһен емерергә бойороҡ бирә[21]

Шул уҡ ваҡытта[23] Хамстағы Надир шаһ идара иткәндә, туранан-тура уға буйһонған әрмән мәликлектәре (Хачен кенәзлеге иртә әрмән территорияһында), Надир шаһтың вафатынан һуң үҙ-ара дошманлашҡандар. Мәҫәлән, әгәр Надир шаһҡа тиклем был мәликлектәр ҡарабах һәм гәнжә бәктәр бәгелегенә ҡараған булһа, 1747—1749 йылдарҙа улар ҡарабах хандарына вассал буйһоноуға эләгә[24] Бүтән ваҡ мәликтәр уға ҡаршы берләшкән һәм уларҙың дошманы тип һанаған Варанда мәлиге Шаһназар Пәнәһәли хан власын беренсе булып таныған[25]. Пәнәһәли хан Шаһназар мәликкә ярҙам иткән һәм уның ярҙамы менән бөтә әрмән мәликтәрен дә үҙенә буйһондорған һәм уларҙы үҙенең вассалдарына әйләндергән[26].

Ҡарабах ханлығына ҡараған ҡалҡан. Әзербайжан милли сәнғәт музейы, Баҡы

Иранда власҡа Мөхәммәтғасан хан Ҡажарҙың килеүе Ҡажарҙар династияһынан булған Гәнжә хандың позицияларын көсәйтеүе мөмкин булғанлыҡтан, Пәнәһәли хан өсөн хәүеф тыуҙырған. Күҙ уңында тотолған ҡурҡынысҡа ҡаршы тороу өсөн, Пәнәһәли хан ышаныслы нығытма төҙөү тураһында ҡарар ҡабул итә. Мирзә Жамал Ҡарабағи, Пәнәһәли хан иң яҡын кешеләрен кәңәшмәгә йыйҙы, тип яҙа. Иранда бик көсләнеп ятҡан Мөхәммәтғасан хан Ҡажар йә тирә-яҡтағы башҡа хандар һөжүм итә ҡалһа, Шаһбулағ ҡәлғәһе сыҙауына шик белдерә, һәм тауҙарҙа «көслө дошманға ла бирешмәҫлек», ҡаршы тора алырлыҡ ҡәлғә төҙөүҙе тәҡдим итә. Хан, тау яғынан ҡәлғәнең бер өлөшө халыҡ өсөн һәр саҡ асыҡ булырға һәм маһалдар менән бәйләнеш юғалмаҫҡа тейеш, ти[21]. Артабан Мирзә Жамал, был хәл тураһында Шаһназар мәликкә хәбәр ителгәндән һуң, хәҙерге Шуша ҡәлғәһе урынын күрһәткән ти. Пәнәһәли хан был урын менән танышҡан һәм ҡәлғәнең нигеҙ ташын һалған[27].

Кавказ аръяғы һәм Иран Әзербайжаны ханлыҡтары, XVIII—XIX быуат башы.[28]

Пәнәһәлли хан идара иткән осорҙа, Ҡарабах ханлығы байтаҡҡа киңәйә, күрше ханлыҡтар территорияһына ла хакимлығын тарата. Гәнжә, Ҡарадағ, Әрдәбил һәм Нахчиван хандары уның йоғонтоһона эләгә. Үҙенең биләмәһен көньяҡ-көнсығышҡа һәм көньяҡ-көнбайышҡа киңәйтеп, ул Татев, Сисиан, Ҡафан, Мегри маһалдарын үҙенә буйһондора.[21][29] Мирзә Адыгезал бәк был хаҡта: «Пәнәһәли хан Ҡарадағ хакимынан Бәргүшадҡа тиклемге Мегри, Гүнәй маһалдарын тартып ала һәм үҙенә буйһондора. Нахчиван хакимынан Татев менән Сисианды уның, Тәбриз бәктәр бәгелегенән — Зангезур һәм Гапан маһалдарын, Иреван хакимынан — коландар өсөн тыуған яҡ булған Тертер йылғаһы буйы ерҙәрен тартып алған. Шулай уҡ ул Гәнжәләргә буйһонған Худаферин күпере яны территорияны үҙ ҡулына ала» тип яҙа. Йылъяҙмасы, тип билдәләне Панах хандың ҡурсыуын һорап Нахчывандың Кәңгерле кланы меңбашы, Дамирчиғасалин кланы меңбашы һәм Борчалының Жин ҡәбиләһе һораған..

1733 йылда ҡарабах әрмәндәре ғосман төрөктәре әрмәндәр ҡарабах үҙ биләмәләренән ҡыуып сығара, сераскир Сара Мостафа паша үлтерелә. Бынан һуң әрмән мәликлектәре хөкөмдарҙар араһында 20 йыл дауам иткән үҙ-ара ыҙғыш-талашҡа килтерә. Шаһназар мәлик Шуша ҡәлғәһен тапшырып, күскенсе жеваншир ҡәбиәлһе башлығын ярҙамға саҡыра[10]. Надир-шаһ1747 йылда вафат булғандан һуң, тәхеткә уның туғанының улы Адил шаһ ултыра, һәм ул 1748 йылда Ҡарабах хакимы итеп, хан вазифаһын биреп, Панах ханды, тәғәйенләй[25]. Ҡарабахҡа килгәндән һуң, Жаваншир ҡәбиләһе юлбашсыһы Панах бөтә Хамс әрмән магалдарын үҙенә буйһондорорға ынтыла. Ҡарабах ханына таулы биләмәләрҙең биш мәликлеге (Гөлистан, Чараберд, Хачен, Варанда һәм Дизак)[30].[31] буйһонған. Үҙ тарихында тәүге тапҡыр Таулы Ҡарабах төрки хөкөмдарға буйһондорола[7][32]. Таулы Ҡарабах әрмән хакимдарының үҙ-ара низағы бының төп сәбәбе булып тора .

Тарихи документтарҙа грузия батшаһы Ираклий II лә төп сәбәп тип үҙ-ара дошманлыҡты атай[33].

Ибраһимхәлил хан идаралығы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Файл:Памятник Вагифу в Баку.jpg
Низами Гәнжәүи исемендәге әзербайжан әҙәбиәт музейы бинаһының лоджия фронтонындағы Вәғиф (Ҡарабах ханлығының дәүләт эшмәкәре (вәзир) һәйкәле. Скульптор — Жалал Ҡаръяғды, 1940[34]

Панах хандан һуң уның улы Ибраһимхәлил Ҡарабахтың хакимы була, тарихсы Мирза Жамал Жаванширға ярашлы, Иранға ла, Төркиәгә лә буйһонмай, үҙ ханлығында хакимлыҡ иткән[25]. Ул идара иткәндә, Ҡарабах ханлығы ханлығы әзербайжан ханлыҡтарының иң ҡеүәтлеләренең береһенә әйләнә. Ваҡыты менән Ибраһим хан күрше ханлыҡтарға — Ҡарадағ, Әрдәбил, Нахчеван һәм Гәнжә хөкөмдарҙарына[35] көслө йоғонто яһай. Авар хакимы Ғүмәр-хандың һеңлеһенә өйләнә һәм туғанлыҡ бәйләнештәре урынлаштырыла[21].

1783—1784 йылдарҙа Ибраһим хан Ҡарабах ханлығын рус подданныйлығына ҡабул итеү тураһында йәшерен һөйләшеү алып барған. 1795 һәм 1797 йылдарҙа иран хакимы, ирандың ҡажарҙар династияһына нигеҙ һалыусы, Ҡарабахты бөлгөнлөккә төшөргән Аға Мөхәмәтхандың (1796 й. алып — шаһ) иран ғәскәрҙәренә ҡаршы торған. 1797—1799 йылдарҙа Иран яғынан йотолоу ҡурҡынысы янағанлыҡтан, Рәсәйгә йәнә ҡурсалау тураһында үтенес менән мөрәжәғәт иткән. 1805 йылда Ҡарабах ханлығының Рәсәй хакимлығы аҫтына күсеүе тураһында килешеүгә ҡул ҡуйылған[36][37].

Бойондороҡһоҙ әрмән мәликтәренә ҡарата атаһы Ибраһим хандың сәйәсәтен дауам иткән Пәнәһәли хандан биҙрәгән әрмән халҡы XVIII быуат аҙағында Таулы Ҡарабахтан күпләп күсенгән[38][39]:

« Прежде сего Карабаг славился своими конскими заводами, и лучшие лошади в Персии почитались карабагские. Ныне в сей богатой провинции, в которой считалось до 60 тысяч дворов жителей, едва пять тысяч дворов жителей осталось[10]. »

Әрмәндәрҙең ҡасып китеүенә шулай уҡ иран ғәскәрҙәренең емергес баҫып инеүҙәре йоғонто яһаған.

Бер үк ваҡытта төрөктәр Таулы Ҡарабахҡа күпләп күсеп килгән[38].

Халыҡтың төп шөғөлө игенселек булып, малсылыҡ һәм баҡсасылыҡ булған, һөнәрселәр келәмдәр һәм күн әйберҙәр эшләү менән дан тотҡан.

Рәсәй империяһы составына күсеүе

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ханлыҡ 1823 йылғы картала
1805 йылғы Күрәкчай килешеүе (әзерб. Kürəkçay)

Ҡарабах ханлығы 1805 йылда Рәсәйгә ҡушыла. Алыҫ түгел ергә йылда Гәнжәнән йыраҡ түгел Күрекчай ауылында Ҡарабах ханлығының Рәсәй хакимлығы аҫтына күсеүе тураһында Күрекчай килешеүенә ҡул ҡуйылған, артабан Иран менән 1813 йылғы Гөлистан тыныслыҡ килешеүе менән нығытылған.

Күрекчай килешеүенә Шуша һәм Ҡарабах ханы Ибраһим һәм генерал Цицианов ҡул ҡуйған. Кенәз Цициановтың ғали йәнәптәренә рапортынан 1805 йылдың 22 май рапортынан:

Рәсәй империяһының киңәйеүенә шатмын [40]

Килешеүгә ярашлы, Рәсәй хан биләмәләренең бөтөнлөгөн һәм хан династияһының күсәгилешлелеген һаҡлап ҡалыу йөкләмәһен үҙ өҫтөнә ала[41] Һуңынан, һуңғы Ҡарабах ханының Иранға ҡасыуын күҙ уңында тотоп, ханлыҡ бөтөрөлгән. Ибраһимхәлил хандың хыянат итеү шиге барлыҡҡа килеү менән үк подполковник Лисаневич уны үлтерергә бойора. Граф И. В. Гудовичтың хәрби-ҡоро ер көстәре министры С. К. Вязмитиновҡа от 1806 йылдың 21 авгусында яҙғанынан:

Грузия ғәскәрҙәре командующийы генерал-майор Несветаевтан алған рапорттарҙан түбәндәгеләр асыла: 17-се Егерҙар полкы подполковник Лисаневич һәм уның менән бергә майор Жораев, 35 хеҙмәтсеһенән, бер ҡатыны һәм бәлиғ булмаған өс балаһынан башҡа, ғәскәре лә булмаған килеш, Шуша ҡәлғәһенең бирьяғында, баҡсалар эргәһендәге бер ниндәй нығытмаһыҙ, тауҙа, урынлашҡан Ибраһим Шушалыға, бер сәбәпһеҙ, һөжүм иткән. Ибраһимхәлил хан ҡорал ҡулланмаған, ҡаршылыҡ күрһәтмәгән, үҙенең палаткаһынан отрядҡа ҡаршы сыҡҡан; ләкин егерҙар атыш ойошторған, штыктар менән сәнскән. Ибраһим хан үлтерелгән һәм имение һөжүм итеүселәр ҡулына эләгә[42].

Шул уҡ көндә граф Гудович сит ил эштәре министры барон А. Я Будбергҡа подполковник Лисаневичты хөкөмгә тарттырыу кәрәклеге тураһында иҫкәртеп хәбәр итә:

Александр I указы менән 1806 йылдың 13 сентябрендә Ҡарабах ханы итеп Мәһдиғулла аға[43] тәғәйенләнә.

1822 йылда Ҡарабах ханлығы юҡҡа сығарыла[44] һәм рәсәй провинцияһына әүерелә. Провинция менән идара итеү рәсәй властары тәғәйенләгән комендантҡа йөкмәтелә. Менән бергә Ширван, Шекин һәм Талыш провинциялары менән бергә, Ҡарабах провинцияһы Мосолман провинцияларының Хәрби-округ начальнигы етәкселегендәге мосолман округы составына инә[45][46]. Хәрби-округ начальнигы резиденцияһы Шушала урынлашҡан була. 1840 йылда Ҡарабах провинцияһының исеме үҙгәртелә, һәм ул Каспий өлкәһе Шуша өйәҙе составына инә

1823 йылда рәсәй чиновниктары Могилёвский һәм Ермолов төҙөгән статистик отчёттан күренеүенсә, Ҡарабах ханлығын юҡҡа сығарғандан һуң, Ҡарабах провинцияһында 21 район — Цициан, Демирчиғасанлы, Күпара, Бәрғүшәд, Ваһабүрд, Кәбирле, Тәтив, Жаваншир, Талыш, Хачын, Коландар, Чәләбийурд, Һырдапара, Дизах, Пусиян, Дизағ, Жеваншири, Отузики, Ийирмидеорд, Ҡарағочлу, Варанда, Дизаһ, Аджанан-төрөк[43] булған.

1846 йылдан Шуша өйәҙе Шемаха губернаһы (1859 йылда исеме Баҡы тип үҙгәртелә), ә 1867 йылдан — Елизаветполь губернаһы составына инә.

Дәүләт власы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Файл:Mase of karabakh khans.jpg
Ибраһим Хәлил хандың алты ҡырлы булаваһы-түрәлек һәм дәрәжә билдәһе булған йомро башлы ҡул таяғыидара итеү символы
Ҡарабах ханлығында власть схемаһы

Ҡарабах ханлығы бойондороҡһоҙ дәүләттең төп атрибуттарына эйә булған сәйәси структура[47][48] Ханлыҡ башында сикләнмәгән власҡа эйә, үҙ династияһында ир һыҙаты буйынса мираҫ итеп тапшырыла. Ханлыҡтың үҙ хакимиәте, тәңкә һуғыуы, ғәскәре булған, эске һәм тышҡы сәйәсәтен үҙаллы алып барған[49]

В. Левиатов хан власын феодаль власть ул «дәүләт һәм шәхси хан милкен тигеҙ күргән власть. Ханлыҡтарҙағы тәртип хандың аҫаба биләмәһе менән идара итеү кеүек тормошҡа ашырылғанын күрһәтә»[50] тип ҡылыҡһырлама бирә.

Рәсәй шәрҡиәтсеһе И. Н. Березин һүҙҙәре буйынса, хан бөтөнләй бойондороҡһоҙ булған. Хан бөтә административ һәм суд власын ғына түгел, хатта рухи власты (шәриғәт суды) ла, үҙ ҡулында туплаған. И. Н. Березин, хан, биләмәһендә йәшәүсе теләһә кемгә ҡарата, чиновникмы ул әллә кәрәҫтиәнме, үлем язаһы йә аҡлау тураһында ҡарар ҡабул иткән[51]

Башҡарма власы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Вәзир хандың указ һәм бойороҡтарын үтәү эшен башҡарған. Ханлыҡтың бөтә гражданлыҡ эштәре лә уның ҡарамағында була. Вәзирҙән һуң идара итеү системаһында сәркәр-и-ғәли — финанс эштәре башлығы; ишекағаһы — хан ҡулы аҫтындағы биләмәләр домен буйынса хәбәрҙар; һандыҡтарағаһы — хан ҡаҙнаһы сығымдарын күҙәтеүсе; амбарҙарағаһы — хан игене һәм башҡа ризығын контролдә тотоусы. Уларҙың барыһы ла юғары кимәлдәге сановниктар булған.

Закон сығарыу власы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡарабах ханы эргәһендә кәңәшмә органы эшләгән — диван хане. Ул хакимдың яҡын кешеләренән һәм иң юғары мосолман руханиҙарынан торған. Бында, беренсе сиратта, һуғыш һәм тыныслыҡ мәсьәләләре, һалымдарҙы бүлеү, яңы һалым тәҡдим итеү, граждандар һәм енәйәт эштәре ҡаралған[52].

Совет ағзалары фекере тәҡдим индереү юҫығында булған, мөһим һәм етди эштәр буйынса хандың ҡайһы бер ҡарарҙарҙы ҡабул итеүенә йоғонто яһауы мөмкин булған. Әммә һуңғы һүҙҙе хан әйткән.

Суд власы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Башҡа ханлыҡтарҙағы һымаҡ, Ҡарабах ханлығында судтың өс формаһы эшләгән: диван — дәүләт әһәмиәтендәге һәм мөһим енәйәт эштәрен ҡараған; шәриғәт — мираҫҡа ҡалдырылған мөлкәтте бүлешеү, төрлө көнкүреш мәсьәләләрен хәл иткән, никах килешеүе төҙөүҙә ҡатнашҡан; аснаф — цех суды, һөнәрселек цехтарындағы бәхәстәрҙе хәл иткән, халыҡтың һөнәрселәргә ялыуҙарын ҡараған.

Административ бүленеше

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ханлыҡтың төп административ берәмеге маһал (округ) булған. Һәр мәһал башында хан тәғәйенләгән һәм уның алдында яуаплы һаналған наиб (наместник) йәки маһалбәк торған, бер үк ваҡытта ул меңбаши тип тә аталған, сөнки кәрәк саҡта 1000 яугирҙән торған отряд йыйырға тейеш булған.

Маһалдарҙа маһал башлығы тәғәйенләгән кендхудо (ауыл старостаһы) йәки йөҙбаши (100 кешенән торған отряд башлығы) идара иткән кендтар (ауылдар), булған.

1813 йылғы Гөлистан тыныслыҡ килешеүен төҙөгәнгә тиклем Ҡарабах ханлығы, шул иҫәптән маһал тип үҙгәртелгән 5 мәликлекте лә индереп, 21 маһалға бүленгән: 1. Сисиан; 2. Демирчиғасанль; 3. Күпара; 4. Бәрғүшад; 5. Бағабүрд; 6. Кәбирле; 7. Татев; 8. Жаваншир; 9. Талыш; 10. Хачин; 11. Коланылар; 12. Чилаберд; 13. Һырда-пара Дизағ; 14. Пүсиән; 15. Жаваншир Дизағ; 16. Отузики; 17. Ийирмидорд; 18. Ҡарачорлу; 19. Варанд; 20. Дизағ; 21. Ажнан-Төрөк[53].

Тыныслыҡ килешеүе төҙөгәндән һуң, маһалдар һаны 17-гә тиклем кәмегән. Был килешеүгә ярашлы, ҡайһы бер маһалдарҙы Фарсыстан идаралығына тапшырыу менән бәйле[54].

Халҡы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тигеҙлекле Ҡарабахта йәшәгән жаваншир, кәбирле, отузыҡ төрки ҡәбиләләре[55], айына Ҡарабах Ханлығының таулы өлөшөндә — башлыса әрмәндәр[56] йәшәгән[57].

И. П. Петрушевский, XVIII быуат тураһында һөйләгәндә, шулай уҡ, Ҡарабахтың таулы өлөшөндә әрмәндәр йәшәгән тип билдәләй[58] (йәғни, быуаттар дауамында Таулы Ҡарабах территорияһында әрмән Хачен кенәзлеге йәшәгән тип билдәләй А. Якобсон[59]). Европалыларҙан Ҡарабах халҡы тураһында беренсе яҙма мәғлүмәтте Ҡарабахтың тигеҙлекле өлөшөндә монгол ғәскәрҙәре менән бергә 1420 йылдың ҡышын үткәргән немец Иоганн Шильтбергер (Johann Schiltberger) ҡалдырған. Ул Әрмәнстандың Ҡарабах тигеҙлеге «динһеҙҙәр» ҡулында, әрмәндәр уларға яһаҡ түләргә мәжбүр тип яҙған[60].

Ҡарабах ханлығы барлыҡҡа килгәндән һуң, бында төрки ҡәбиләләрҙең миграцияһы көсәйгән[38] һәм, киреһенсә, әрмәндәр унан күпләп күсеп киткән[61]. Әхмәдбәк Жаваншир билдәләй[62]:

Бының менән бер рәттән Ҡарабахҡа, Пәнәһәли ханға, Грузиянан һәм күрше ханлыҡтарҙан түбәндәге күсмә: Пүсиән, Ҡарачарли, Жинли, Демирчеғасанли, Ҡызыл-Хажи, Сафи-Күрд, Бой-Әхмәтли, Саатли, Кенгерли һәм башҡа күп йәмғиәттәр күсеп ултыра.

Фәтәли шаһ Ҡажарҙың Меһдикүлү хан Жаванширға хаты. 1811 йылдың 13 майы

1843 йылда был өлкәгә килгән (шулай уҡ үҙенең «Ҡара баҡса» китабында хәҙерге заман инглиз журналисы һәм тикшеренеүсеһе Томас Де Ваал унан өҙөмтәләр килтерә) немец барон фон Һакстһаузен (von Haxthausen) хәбәр иткәнсә, йылҡысылыҡ менән шөғөлләнгән урындағы татарҙар, башлыса, күскенсе тормош алып барған, эҫе йәй айҙарында көтөүҙәрҙе тауҙағы көтөүлектәргә ҡыуғандар, көҙ генә кире әйләнеп ҡайтҡандар.

Ҡарабах халҡының этник составы буйынса тулы мәғлүмәт биреүсе иң тәүге документ тип Ҡарабах провинцияһының 1823 йылда Грузиялағы баш идарасыһы Ермолов ҡушыуы буйынса ғәмәли статский советник Могилёвский һәм полковник Ермолов төҙөгән "Ҡарабах провинцияһының тасуирламаһы"н атарға була. Реестр (исемлек) мәғлүмәттәренә ярашлы, провинцияла бер ҡала — Шуша һәм 600-ләп ауыл (450 әзербайжан һәм 150 әрмән ауылы), уларҙа яҡынса 20 000 ғаилә, йәғни 90 000 тирәһе кеше йәшәгән[63]. Ләкин Ҡарабахта әрмән менән әзербайжандар тигеҙ бүленешеп ултырмаған, ханлыҡтың әрмән халҡы башлыса Таулы Ҡарабахта тупланған, унда әрмәндәр халыҡтың 96,3 % тәшкил иткән[64].

Милләте Ғаилә Һаны шуша ҡалаһында ауыл
әзербайжандар 15.729 1.111 14.618
әрмәндәр 4366 421 3945
барыһы 20.095 1532 18563

XIX быуаттың 1-се яртыһындағы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, Ҡарабахтың бөтә территорияһының яҡынса өстән бер өлөшөн әрмәндәр, яҡынса өстән ике өлөшөн әзербайжандар тәшкил итә[65]. Джордж Бурнутян әрмәндәр башлыса Ҡарабахтың 21 маһалының (районы) 8-ендә тупланған, шуларҙың 5-һе хәҙерге Таулы Ҡарабах территорияһында, 3-һө — Зангезурҙа. Шулай итеп, Ҡарабахтың 35 процентын тәшкил иткән әрмән халҡы 38 процент ерҙә (Таулы Ҡарабахта), абсолют күпселек, яҡынса 90 %, тәшкил итеп йәшәгән. Тарих фәндәре кандидаты Анатолий Ямсковҡа ярашлы, шул фактты иҫәпкә алырға кәрәк: халыҡ иҫәбен алыу ҡышҡы осорҙа, күскенсе әзербайжан халҡы тигеҙлектә йәшәгән осорҙа, үҙғарылған, ә йәйге айҙарҙа улар, бейек тауҙарҙағы көтөүлектәргә күтәрелеп, таулы райондарҙың демографик хәлен үҙгәрткән. Әммә Ямсков, тип билдәләне күсмә халыҡтарҙың йәй миҙгелендә генә файҙаланған биләмәләренә тулы хоҡуғы бар, тип ҡарауҙы хәҙерге, совет осоронан һуңғы, күп авторҙар, «алыҫ сит илдекеләр»: әрмән яҡлылары ла, әзербайжан яҡлылары ла, яҡламай; шул уҡ ваҡытта XIX быуат рәсәй Кавказ аръяғында был территория фәҡәт ултыраҡ халыҡтың ғына милке булыуы мөмкин булған .

Ханлыҡ халҡының социаль составы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ҡарабах ханлығының социаль синыфтары иерархияһы[66]
Ҡарабах бәге. XIX быуат. Г. Гагарин[67] һүрәте.

Ханлыҡ халҡы ике төп синыфҡа — феодалдарға һәм крәҫтиәндәргә бүленгән. Шуша ҡалаһында һөнәрселәр һәм сауҙагәрҙәр өҫтөнлөк иткән. Хан урынлашыу иткән Феодалдарға хан, мәликтәр, бәктәр, ағалар, меңбаши, йөҙбаши, кәндһуда, яһауылдар һәм юғары руханиҙар ингән. Мирзә Жамалдың әйткәненән ханлыҡта бәктәр өс төркөмгә бүленгәне асыҡлана. Тәүгеһенә ингән, кемдәр туранан-тура хаким ғаиләһенә мөнәсәбәте бар: хандың балалары, хандың ағай-энеһе һәм уларҙың балалары, хандың ике туған ағалары[68]. Икенсе төркөмгә ауылдарға, маһалдарға, мәликлектәргә һ. б. хужа икәнлеген раҫлаусы грамоталары (тәлиғә) булған бәктәр ингән. Өсөнсө төркөмгә ханға туранан-тура буйһоноусы административ-хужалыҡ берәмектәрендә ваҡытлыса йә мираҫ буйынса, ер бирелеүҙе раҫлаусы грамота бирелмәһә лә, идара иткәндәр ингән. Шулай уҡ уларға хеҙмәте өсөн ауыл йә аймаҡ билдәләнмәгән, әммә вазифаға эйә булған шәхси бәктәр ҡараған. Беренсе һәм икенсе төркөмгә ҡараған бәктәр иерархия буйынса өсөнсө төркөм бәктәрҙән юғарыраҡ торған.

Бәктәрҙең, бигерәк тә нәҫелдән-нәҫелгә ер биләгәндәренең, әзербайжан ханлыҡтарының социаль-иҡтисади тормошонда роле ҙур булған. Сығанаҡтар дәлилләүенсә, «бәктәр ханлыҡта һәм хан һарайында һәр ваҡыт юғары вазифа биләгән, хан ҡаҙнаһынан эш хаҡы йәки идара ителгән ерҙәрҙән алынған килем бирелгән. Һәм, ниһайәт, хан уларға ауыл биләмәләрен ғүмерлеккә биргән. Улар, башҡа ирекле ҡатламдар кеүек, ер һатып ала, ханға бер ниндәй түләүһеҙ, сауҙа, игенселек һәм башҡа кәсепселек менән шөғөлләнә алған. Шулай итеп бәктәрҙең төп бурысы — үҙ иҫәбенә ханға хеҙмәткә һәр ваҡыт әҙер булырға тейешлегендә булған»[69]

Бәктәрҙән тыш, Ҡарабах ханлығы ҡатламдар структураһында һиҙелерлек урында, хан һәм солтандан түбәнерәк тороусы, Ҡарабахҡа вассал буйһоноусы 5 мәликлекте етәкләүсе мәликтәр[70], нәҫелдән күскән ҙур булмаған биләмәләрҙең хакимдары, торған.

Бер нисә төркөмгә бүленгән крәҫтиәндәр түбән синыфҡа ҡараған.

Райяттар крәҫтиәндәрҙең иң күп һанлы категорияһын тәшкил иткән[71]. Райяттар формаль рәүештә ирекле тип иҫәпләнгән, әммә иҡтисади планда ер биләүселәргә буйһонған[72].

Элаттар. Уларҙың төп шөғөлө малсылыҡ булған. Күпселек осраҡта элаттар һалымдарҙан азат ителгән, әммә йөкләмәләрҙе, шул иҫәптән хан армияһында хәрби хеҙмәт үтәргә тейеш булған. Жамал Мирзә билдәләгәнсә, «бөтә илатып Ҡарабах, һәм билдәләү журналдарҙағы исемлектәрҙә күрһәтелгән элаттар атлы ғәскәр (составына) ингән. Кәрәк саҡта маһалдарҙан һәм ауылдарҙан маһал старшиналары менән ғәскәргә йәйәүле уҡсылар ҡушылған»[73]

Ранжбарҙар. Крәҫтиәндәрҙең түҙеп тормаҫлыҡ шарттарҙа йәшәгән иң ныҡ йәберләнгән бер өлөшө, ранджбарҙар булған. Ранжбарҙарҙың үҙ хужалығы булмаған һәм улар феодалдар һәм уларҙың хеҙмәтле служилый кешеләренең хужалығында эшләгән[74]. Етмәһә, ранжбарҙар уларға һалым түләгәндәр һәм йөкләмәләр үтәгән. Феодалдар хужалығында эшләгән өсөн, мәҫәлән, шуға ебәк етештереүҙе лә ҡушып, уңыштың 1/2 өлөшөнән 1/3 тиклем өлөшөн алғандар.[75]

Ҡарабахта рәсәй идаралығының беренсе йылдарында 1190 юғары ҡатлам ғаилә — хандар, ағалар, бәктәр һәм бәк сығышлылар булған[76]. 1823 йыл мәғлүмәттәре буйынса, Ҡарабах ханлығы территорияһында 102 бәк, 284 кәндһүд һәм ковһи, 11 мәлик, 12 дарға, 4 аға, 1 меңбаши, 27 сәркәр, 64 йөҙбаши, 152 чавуш, шулай уҡ 175 мааф булған. Бынан тыш, бында 1 ғази, 182 мулла, 2 дәрүиш, 82 христиан руханийы булған.

  • Әзербайжан тарихы музейында Ҡарабах ханлығына ҡараған предметтар]] (Баҡы)
  • Ҡарабах ханының ҡылысы, хәнйәре, тәмәке көлө һауыты пепельница һәм ашъяулығы („тирмә“)
    Ҡарабах ханының ҡылысы, хәнйәре, тәмәке көлө һауыты пепельница һәм ашъяулығы („тирмә“)
  • Музыка ҡоралдары: тар, кәмәнчә, ғавал, зурна һәм балабан
    Музыка ҡоралдары: тар, кәмәнчә, ғавал, зурна һәм балабан
  • Халыҡ кейеме: тесек (баш кейеме), наз-нази орпек (яулыҡ), ирҙәр күлдәге, чепкен (өҫ кейеме), итәк һәм билбау
    Халыҡ кейеме: тесек (баш кейеме), наз-нази орпек (яулыҡ), ирҙәр күлдәге, чепкен (өҫ кейеме), итәк һәм билбау
  • Халыҡ кейеме: ебәк ойоҡбаш һәм башмаҡ (аяҡ кейеме)
    Халыҡ кейеме: ебәк ойоҡбаш һәм башмаҡ (аяҡ кейеме)

Армияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Файл:Khanate arms.jpg
Ҡарабах яугирҙәренең ҡоралдары
Файл:Khanate arms gun.jpg
Ҡарабах хандары яугирҙәренең утлы ҡоралы

Ҡарабах хәрби яҡтан иң ҡеүәтле ханлыҡтарҙың береһе булған. Кәрәк саҡта хан 10-15 мең яугир йыя алған. Атлыларҙың төп өлөшөн элаттар тәшкил иткән. Мирзә Жамал, Ҡарабахтың бөтә ҡәбиләләре исемләп атлылар составына индерелгән, тип яҙған. Кәрәк булғанда, уларға маһал мәликтәре менән йәйәүле уҡсы яугирҙәр ҡушылған[77].

Хан армияһы башлыса маафтарҙан торған. Архив документтарына ярашлы, маафтарҙың вазифаһына хандың әмере буйынса дошмандарға ҡаршы яуға сығыу ингән. Урындағы хакимдарҙың бойороҡтарын үтәгәнлектән, улар ҡаҙнаға бер ниндәй ҙә һалым түләмәгән[78]. Маафтарға ер участкалары бирелгән, ҡайһы берҙә ранжбарҙар улар ҡарамағына тапшырылған[79].

Ханлыҡтың тотороҡло һанлы ғәскәре булған. Мир Мәһди Хазани былай тип яҙалар: « … Ибраһимхәлил хандың ун ике меңгә яҡын яугире бар, һәр береһенең исеме ғәскәр исемлегендә теркәлгән. Кәрәк саҡта был отряд һәм уҡсылар мобилизацияға әҙер булған»[80].

Ҡарабах ханлығы ғәскәрендә дағстан халыҡтары ялланып хеҙмәт иткән[81]. Хан уларға юғары хаҡ түләгән.

Иҡтисады

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Аҡса системаһы[82]

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Шуша ҡалаһында 1794 й. алып 1822 й. тиклем (йәғни ханлыҡ юҡ ителгәнгә тиклем) көмөш һәм баҡыр тәңкәләр һуғылған. Аҡса һуғыу йортоноң урыны улар топоним менән билдәләнмәгән, ә почётлы эпитет (лакаб) эпитеты менән билдәләнгән — Пәнәһәбад[83] (мосолман нумизматикаһында киң таралған практика — мәҫ. Бағдад Мәдинәт әс-Сәләм йәки «донъя ҡалаһы» һ. б. тип билдәләнгән).

Биш төр көмөш тәңкәләр һуғылған. Беренсе типтары (типтағы Ә, шиғыр менән калима) 1794—1801 йыл сүкеп, был номиналлы тәңкәләр «пәнәһәбади» хаҡы 10 тин көмөшкә тиң сығарылған [84].

«Ҡарабах Ханлығының 1745—1805 йй. сәйәси хәле тураһында» йылъяҙмаһы авторы Әхмәт бәк Жаваншир был ваҡиғаны 1754 йылда ҡала төҙөлөшөн тамамлау менән бәйле тип яҙған[85]. Әммә Пәнәһәбадта аҡса һуғыуҙы ошо датаға бәйләү дөрөҫ түгел, сөнки бында Ибраһимхәлил хан дәүерендә, һәм, Шуша ҡалаһы урынлашҡан ер хакимы Шаһназар мәлик үлгәс, мәлик Овсеп (Хөсәйен) III ҡуйылғандан һуң ғына, 1794 йылда аҡса һуғыла башлаған . Пәнәһәли хакимлығы заманында аҡса һуғылмай . Көмөш аҡса һуғыу хндзристан мәлиге Мирзәханға, хандың әрмән союздашына тапшырылған тигән мәғлүмәт бар[86], Ҡарабах ханлығының һуңғы йылында тәңкә һуғыу өс әрмән Ағахәсән, Оганес һәм Симонға йоломға откуп бирелгән була[40].

Ханлыҡ Рәсәйгә ҡушылғандан һуң, урыҫ хакимиәте урындағы валютаға — сәхибкирән һәм пәнәһәбади — артыҡ күтәрелгән курс урынлаштыра. 25 тинлек көмөш ҡушылған сәхибкирән 33,3 — 35,5 рәсәй көмөш тиненә (пәнәһәбади ике тапҡырға арзаныраҡ булған) тигеҙ булған. Урындағы валютаның курсын шулай күтәреү рус хакимиәтенең кавказ аръяғы һәм иран тәңкәләрен рус тәңкәһенә алмаштырыу буйынса алдан уйланылған сәйәсәт һөҙөмтәһе булып торған. Тәүҙән үк был сәйәсәт урындағы курсты дәртләндереүгә нигеҙләнгән[84] — «эске азия тәңкәһен халыҡ курсы буйынса ҡабул иткәнлектән, ҡаҙнаға зыян килеүенә шик юҡ; әммә, минеңсә, халыҡтың ризаһыҙлығын тыуҙырғансы, ҡайһы бер юғалтыу мөмкиндер», тип билдәләй финанс министры Е. Ф. Канкринға яҙған хатында Тифлис Баш идарасыһы Г. В. Розен[87].

Һалымдар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡарабах ханлығында аҡсалата һәм әйберләтә алыусы хан, бәктәр, чиновниктар, дини руханиҙар файҙаһына 30-ҙан ашыу һалым һәм йөкләмә булған[88]

Ҡарабах хандарының шәжәрә ағасы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ибраһим Хәлил-аға
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Панах Әли-хан
(?—1763)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ибраһим Хәлил-хан
(1732—1806)		Мехрали-бек
(1735—1785)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Мамедгасан-аға
(1755—1806)		Джавад-аға
(1757—1779)		Мехтикули-ханАбульфат-хан Тути
(1766—1839)		Агабейим-аға Агабаджи
(1782—1831)		Ханлар-аға
(ок. 1785—1832)		Мамед Касим-аға
(?—до 1843)		Гевхар-аға
(ок. 1796—до 1844)		Мөхаммәд-бек
(1762—1797)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Джафаркули-хан Нава
(1785—1867)		Ханджан-аға
(ок.1793—до 1844)		Хуршидбану Натаван
(1832—1897)		Паша-ағаДжафар Кули-бек
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ата-ханМахмуд-ағаМехтикули-хан Вафа
(1855—1900)		ХанбикәАзад-ханАхмед-бек
(1823—1903)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Гамэр-бейим Шейда
(1881—1933)		АсланБахрам-хан НахичеванлыАкбар-хан Нахичеванлы
(1873—1961)		Бехбуд-хан
(1877—1921)		Гамида
(1873—1955)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Хан Шушинский
(1901—1979)



Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Pavlovich, Petrushevsky Ilya (1949). Essays on the history of feudal relations in Armenia and Azerbaijan in XVI - the beginning of XIX centuries
  2. ↑ Swietochowski T. Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community — Б. 12. — ISBN 978-0521522458
  3. ↑ «Some of the khanates expanded at the cost of their neighbors or reduced the latter to the status of clients. In the northern part of Azerbaijan the khanates of Sheki, Karabagh, and Kuba became the most powerful» Russian Azerbaijan, 1905—1920 — The Shaping of a National Identity in a Muslim Community, p. 17. Cambridge University Press.
  4. ↑ Большая советская энциклопедия. Статья Карабахское ханство:
  5. ↑ Зангезурский уезд // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  6. ↑ Encyclopaedia Brittanica Online: History of Azerbaijan.
  7. ↑ 7,0 7,1 Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Под ред. Алаева Л. Б. — М.: Академкнига, 2003. — С. 199.:
  8. ↑ В. Н. Левиатов, «Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке» стр 82—83:

  9. ↑ Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 65.:

  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 С. М. Броневский Историческия выписки о сношениях России с Персиею, Грузиею и вообще с горскими народами, в Кавказе обитающими, со времен Ивана Васильевича доныне // Епоха III // РАН. Институт востоковедения СПб. 1996.
  11. ↑ И. П. Петрушевский. Ханства Азербайджана и возникновение русской ориентации. Известия АН Азерб. ССР (отдел, общ. наук). Вып. Н. 1946, № 5, с.100
  12. ↑ И. П. Петрушевский. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI-начале XIX вв. — Ленинград: Издательство Ленинградского университета им. А. А. Жданова, 1949. — С. 136. — 382 с.
  13. ↑ Арунова М. Р., Ашрафян К. З. Государство Надир-шаха Афшара. М., «Наука», 1958, с.114-115
  14. ↑ Əhməd bəy Cavanşir. Qarabağ xanlığının 1747-1805-ci illərdə siyasi vəziyyətinə dair // «Qarabağnamələr», 1-ci kitab, с.158
  15. ↑ Бутков П. Г. Материалы для новой истории Кавказа: 1722—1803 годы. Часть вторая. СПб., 1869, т.1, с.58-62
  16. ↑ Арунова М. Р., Ашрафян К. З. Государство Надир-шаха Афшара, М., «Наука», 1958, с.254
  17. ↑ . Босворт К. Э. Мусульманские династии. М., «Наука», 1971, с.231
  18. ↑ Мирза Джамал Джаваншир, История Карабаха, Издательство АН Азерб. ССР, 1959, стр. 13
  19. ↑ Əhməd bəy Cavanşir. Qarabağ xanlığının 1747-1805-ci illərdə siyasi vəziyyətinə dair // «Qarabağnamələr»
  20. ↑ Мирза Джамал Джеваншир Карабагский, гл. 2:"Во времена пребывающих /ныне/ в раю сефевидских государей, находившихся в Иране, Карабагский вилайет, илаты, армянские магалы Хамсе, состоящие из магала /магалов/ Ризак, Варанда, Хачин, Чилябурд и Талыш, подчинялись гянджинскому беглярбеку."
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 Мирза Адигезаль-Бек, Карабаг-Наме
  22. ↑ Левиатов В. Н. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке, изд-во АН Азерб. ССР, Баку — 1948
  23. ↑ Ҡарабах ханлығы — энциклопедии Британника:
  24. ↑ И. П. Петрушевский. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI-начале XIX вв. — Ленинград: Издательство Ленинградского университета им. А. А. Жданова, 1949. — С. 137. — 382 с.
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Мирза Джамал Джеваншир Карабаги. История Карабаха. 2007 йыл 27 ғинуар архивланған. Өҙөмтә хатаһы: <ref> тег дөрөҫ түгел: «javanshir» исеме бер нисә тапҡыр төрлө йөкмәткегә бирелгән
  26. ↑ Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 71.:
  27. ↑ Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 год П. Г. Буткова. СПб. 1869. 2013 йыл 19 октябрь архивланған.
  28. ↑ «In Safavi times, Azerbaijan was applied to all the muslim-ruled khanates of the eastern Caucasian as well as to the area south of the Araz River as fas as the Qezel Uzan River, the latter region being approximately the same as the modern Iranian ostans of East and West Azerbaijan.» Muriel Atkin, Russia and Iran, 1780—1828. 2nd. ed. Minneapolis: University of Minnesota Press Press, 2008, ISBN 0-521-58336-5
  29. ↑ Петрушевский И. П., Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв. Л. 1949, стр.71
  30. ↑ Мирза Джамал Джеваншир Карабахский, гл.3
  31. ↑ И. П. Петрушевский. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI-начале XIX вв. — Ленинград: Издательство Ленинградского университета им. А. А. Жданова, 1949. — С. 86. — 382 с.
  32. ↑ Michael P. Croissant. The Armenia-Azerbaijan conflict: causes and implications. — Greenwood Publishing Group, 1998. — С. 11.
  33. ↑ Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся к Грузии. Том I, с 1768 по 1774 год. С.-Петербург, 1891, с. 434—435.
  34. ↑ Карягды, Джалал Магеррам оглы // Художники народов СССР : биобиблиографический словарь. — Искусство, 1995. — С. 282.

  35. ↑ Левиатов В. Н. Примечания к изданию: Мирза Адигезаль-бек. Карабаг-наме. АН АзербССР. 1950
  36. ↑ [dic.academic.ru/dic.nsf/sie/7483/КАРАБАХСКОЕ Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. Под ред. Е. М. Жукова. 1973—1982. Статья «Карабахское ханство»]
  37. ↑ [academic.ru/dic.nsf/sie/281/Азербайджанская Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. Под ред. Е. М. Жукова. 1973—1982. Статья «Азербайджанская ССР»]
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Под ред. Алаева Л. Б. — М.: Академкнига, 2003. — С. 200.:
  39. ↑ Ҡалып:Статья:George A. Bournoutian: The Politics of Demography:

    All documents relating to the Armenian immigration make it clear that Russia, for political, military, and economic reasons, strongly encouraged the Armenians to settle in the newly-established Armenian province, especially the region of Erevan, which between 1795 and 1827 had lost some 20,000 Armenians who had immigrated to Georgia. Since few Georgian Armenians planned to return, Russia concentrated on repatriating the Armenians taken to Iran in the seventeenth century by Shah Abbas. The only major immigration into Karabakh was by the former Armenians of Karabakh who had escaped the oppression of its ruler Ebrahim Khan, some as late as the 1790s, who had sought refuge in Ganje, Georgia, and Erevan. They began returning home after a decade or so, following the Russian protectorate over Karabakh in 1805 and continued to do so until the 1820s. According to archival documents most of them returned to their own villages, which, for the most part, had remained abandoned.
  40. ↑ 40,0 40,1 Акты Кавказской Археографической Комиссии. т. VII, с. 855
  41. ↑ Тофик Кочарли. К истории Карабахского вопроса
  42. ↑ Акты Кавказской Археографической Комиссии. т. III, док. 605
  43. ↑ 43,0 43,1 Qarabaq senedlerde | Karabakh in Documents | Карабах в документах 2010 йыл 3 ғинуар архивланған. Өҙөмтә хатаһы: <ref> тег дөрөҫ түгел: «autogenerated1» исеме бер нисә тапҡыр төрлө йөкмәткегә бирелгән
  44. ↑ Тофик Кочарли. К истории Карабахского вопроса
  45. ↑ Мильман А. Ш. Политический строй Азербайджана в XIX — начале XX веков (административный аппарат и суд, формы и методы колониального управления). — Баку, 1966, с. 67
  46. ↑ Акты Кавказской Археографической Комиссии. т. VI, ч. I, док. № 1217, 1276
  47. ↑ Абдуллаев Г. Б. Азербайджан в XVIII веке и взаимоотношения его с Россией. Баку, изд-во АН Азерб. ССР, 1965, c.110-111
  48. ↑ Алиев Ф. М. Миссия посланника русского государства А. П. Волынского в Азербайджане. Баку, «Элм», 1970, c. 36-54
  49. ↑ Абдуллаев Г. Б. Азербайджан в XVIII веке и взаимоотношения его с Россией. Баку, изд-во АН Азерб. ССР, 1965, c.91
  50. ↑ Левиатов В. Н. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. Баку. Изд-во АН АзССР, 1948, с. 228, c.49
  51. ↑ Березин И. Н. Путешествие по Дагестану и Закавказью.2-е изд. Казань, 1850. C.45-46.
  52. ↑ Отношение маркиза Паулуччи к военному министру от 7-го ноября 1811 г. АКАК, т. В. Тифлис. 1873. Док. 172, с. 121—122.
  53. ↑ А. Ш. Мильман. Политический строй Азербайджана в XIX — начале XX веков: административный аппарат и суд, формы и методы колониального управления. Азербайджанское гос. изд-во, Баку, 1966, стр.44
  54. ↑ Рапорт д. с. с. Могилевского и полк. Ермолова 2-го генералу Ермолову, мая 1823 года, № 22. АКАК, T. IV, Ч. 1, 1874, док. 130, с. 856—859.
  55. ↑ Мирзә Адыгезал-бек. Карабах-наме. Баку, 1950, с.56.
  56. ↑ Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign dominion to statehood: the fifteenth century to the twentieth century, Palgrave Macmillan, 2004, p.96:
  57. ↑ Ömer Lûtfi Barkan. "XV ve XVI ıncı asırlarda Osmanlı Imperatorluğunda Ziraî ekonominin hukukî ve malî esasları birinci cilt, Kanunlar, Istanbul, 1945
  58. ↑ Петрушевский И. П., Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв., Л., 1949, с. 28: «Есай (Исайя) Хасан-Джалалян происходил из знатной армянской фамилии наследственных меликов округа Хачен в нагорной части Карабага, населённой армянами; предок этой фамилии Хасан-Джалал был князем хачена в период монгольского завоевания, в XIII в. При кызылбашском владычестве Хасан-Джалаляны сохранили своё положение меликов хаченских»
  59. ↑ Якобсон А. Л. Из истории армянского средневекового зодчества (Гандзасарский монастырь XIII в.) // К освещению проблем истории и культуры Кавказской Албании и восточных провинций Армении : Сб. — Ер.: Наука, 1991. — С. 447.:
  60. ↑ Johann Schiltberger. Bondage and Travels of Johann Schiltberger. Translated by J. Buchan Telfer. Ayer Publishing, 1966, р 86:
  61. ↑ James Stuart Olson,Lee Brigance Pappas,Nicholas Charles Pappas. An Ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires
  62. ↑ Ахмедбек Джаваншир. История Карабахского ханства (с 1747 по 1805 годы). Баку. 1961, с. 71
  63. ↑ Описание Карабахской провинции, составленное в 1823 г. Тифлис, 1866
  64. ↑ George A. Bournoutian «The 1823 Russian Survey of the Karabagh Province», Mazda Publishers 2011, ISBN 13: 978-1568591735, 1-56859-173-X (см. также интервью с автором)
  65. ↑ Анатолий Ямсков. Традиционное землепользование кочевников исторического Карабаха и современный армяно-азербайджанский этнотерриториальный конфликт: «Во-вторых, это проблема признания прав кочевого скотоводческого (как и любого другого неоседлого) населения на сезонно используемые им земли и на передачу этих земельных прав потомкам. Здесь лишь последние десятилетия XX в. ознаменовались существенными и позитивными для кочевников изменениями, тогда как ранее подобные права на землю кочевого скотоводческого населения практически не признавались европейскими государствами … Итак, именно вопросы политической истории территории и этнической истории постоянно проживающего на данной территории населения обычно используются в качестве аргументов, доказывающих права каждой из сторон на земли Нагорного Карабаха. Данный подход преобладает не только в советских и постсоветских научных исследованиях и в публицистике, но и в работах учёных из „дальнего зарубежья“, имеющих самую различную политическую ориентацию — см., например, работы достаточно нейтральные (Heradstveit, 1993, р. 22; Hunter, 1994, р. 97,104—105; Loken, 1995, р. 10), явно проармянские (Chorbajian,Donabedian, Mutafian, 1994, р. 6, 11) и почти столь же открыто проазербайджанские (Altstadt, 1992, р. 7—8, 195—196).»
  66. ↑ Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. Записка о правах беков, агаларов, наибов, старших магальных и прочих и о влиянии владельцев на поселян и обязанностях их последних к помещикам, т. VIII, док.354
  67. ↑ Gregoire Gagarine, Scenes, paysages, meurs et costumes du Caucase, livraison 4, Paris, 1845
  68. ↑ Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği. Qarabağ tarixi. Qarabağnaməbr. I kit. Bakı, Yazıçı. 1989, s. 104—148. стр.146
  69. ↑ Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. Архив Главного управления наместника Кавказскою Издан под редакцией председателя Комиссии А. Д. Берже. Тома I—IX. Тифлис, 1866—1881, т.1Х, док.213, с.201
  70. ↑ Петрушевский И. П., Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX векв., Л., 1949, стр.126
  71. ↑ Левиатов В. Н. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. Баку. Изд-во АН АзССР, 1948, c.23
  72. ↑ Петрушевский И. П., Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв., Л., 1949, стр. 134
  73. ↑ Мирза Джамал Джеваншир Карабагский, ИСТОРИЯ КАРАБАГА, Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1959, стр.30
  74. ↑ Петрушевский И. П., Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв., Л., 1949, с. 11
  75. ↑ Левиатов В. Н. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. Баку. Изд-во АН АзССР, 1948, стр.27
  76. ↑ Зубарев Д. Карабахская провинция. Обозрение Российских владений за Кавказом, в статическом, этнографическом, топографическом и финансовом отношениях (ОРВЗ). Ч. Ш, СПб. 1836, с. 255—319, стр.268
  77. ↑ Мирза Джамал Джеваншир Карабагский. ИСТОРИЯ КАРАБАГА. — Баку, 1959, с. 30
  78. ↑ Государственный исторический архив Азербайджанской Республики, ф. 94, л. 1, д. 78, л. 26
  79. ↑ Отношение барона Розена к графу Чернышеву от 15 июня 1832 года, № 492/1. АКАК. т. VIII. Тифлис 1881. Док. 373, с. 324—325
  80. ↑ Mir Mehdi Xəzani. Kitabi-tarixi Qarabağ. Qarabağnamələr. II kit. — Bakı, Yazıçı, 1991, s. 93-202
  81. ↑ Мирза Джамал Джеваншир Карабагский. ИСТОРИЯ КАРАБАГА, Издательство Академии наук Азербайджанской ССР. — Баку — 1959, стр.30
  82. ↑ Акопян А. В., Петров П. Н. Этапы монетного обращения и денежная политика в Карабахском ханстве (1747–1822 гг.) в связи с российским влиянием // Нумизматические чтения Государственного Исторического музея 2014 года. Москва, 24–25 ноября 2014 г. Материалы докладов и сообщений. Москва.. — 2014. — С. 33—38.
  83. ↑ A. Akopyan, P. Petrov. The Coinage of Irawan, Nakhjawan, Ganja and Qarabagh Khanates in 1747–1827.
  84. ↑ 84,0 84,1 Акопян А. В., Петров П. Н. Этапы монетного обращения и денежная политика в Карабахском ханстве (1747–1822 гг.) в связи с российским влиянием. В сб.: Нумизматические чтения Государственного Исторического музея 2014 года. Москва, 24–25 ноября 2014 г. Материалы докладов и сообщений. Москва. C. 33—38.
  85. ↑ Qarabağnamələr. I kitab. Bakı, «Şərq-Qərb», 2006, 216 səh.c.183 ISBN 978-9952-34-068-6
  86. ↑ Мирза Адигезаль-бек. Карабах-наме. — Баку, 1950. — С. 58.
  87. ↑ Акты, собранные Кавказской Археографической Комиссиею. Т. VIII. — Тифлис, 1881. — С. 65—68.
  88. ↑ Описание Карабагской провинции, составленное в 1823 году по распоряжению главноуправлявшего в Грузии Ермолова действительным статским советником Могилевским и полковником Ермоловым 2-м. Тифлис, 1866, ведомости 2-34; 112, гл;VI; 123, гл. II/3

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ҡарабах_ханлығы&oldid=1276342» битенән алынған