Капитал

Капитал ( лат. capitalis «мөлкәт, байлыҡ») — ирекле алмашыу нигеҙендәге һөҙөмтәле һәм хужалыҡ эшмәкәрлеге аша табыш алыу өсөн ҡулланылған ҡиммәт.

Капитал — ҡиммәт кенә түгел, ә үҙ-үҙен арттырыусы ҡиммәт. Активтарҙы етештереүҙә йәки хеҙмәттәрҙә табыш алыу өсөн урынлаштырыу шулай уҡ капитал һалыу йәки инвестициялар тип атала.

Бойондороҡһоҙ булараҡ, капитал термины хәҙерге бухгалтер иҫәбендә ҡулланылмай, әммә финанс анализының бер нисә оҡшаш күрһәткесе бар, мәҫәлән, өлөшсө капитал — компания активтарының ҡиммәте менән уның йөкләмәләре суммаһы араһындағы айырма. Ҡағиҙә булараҡ, был ҡиммәт устав капитал (компания хужаларының иғәнәләре), өҫтәмә капитал (мөлкәтте ҡайтанан баһалау, эмиссия килемдәре), бүленмәгән табыш һәм резервтар (табыштан барлыҡҡа килгән) иҫәбенә барлыҡҡа килә.

Башҡа билдәләмәлере

Физиократтар

Франсуа Кенэ сәйәси иҡтисадта физиократик йүнәлешкә нигеҙ һалыусы була. Ул әйләнеш һөҙөмтәһендә табышҡа ҡарата меркантилизм ҡарашын кире ҡаға, быны етештереү процесы менән аңлатырға тырыша. Был капиталға һәм уның ролен ентеклерәк анализлауға килтерә.

Был мәктәп берҙән-бер үҙ аллы етештереү факторын тупраҡ һәм тәбиғәт тип һанаған. Был осраҡта артыҡ ҡиммәт ауыл хужалығында ғына барлыҡҡа килә һәм ер ҡуртымға алыу формаһын ала. Физиократтар капиталдың матди компоненттарын анализлай, «йыллыҡ аванстарҙы», «йыллыҡ сығымдарҙы» һәм «беренсел аванстарҙы» изоляциялай, был хәҙерге төп һәм әйләнештәге капиталға бүленеүгә тап килә. Етештереү капиталы ауыл хужалығына һалынған капитал ғына тип һаналған. СәФизиократтар сәнәғәт капиталын «таҙа продукт» булдырмай, «алға китештәргә» бүлеүҙе күҙ уңында тотмай, «буш» тип һанаған. Аҡса «аванс» төрҙәренең береһенә лә ҡарамаған, аҡса капиталы төшөнсәһе булмаған. Физиократтар аҡсаның бер генә функцияһын таный: әйләнеш саралары.

Классик һәм неоклассицизм иҡтисад мәктәбендә

Капитал иҡтисадта — тауарҙар етештереүҙә йәки хеҙмәттәр күрһәтеүҙә ҡулланылырға мөмкин булған ресурс. Классик иҡтисадта етештереүҙең өс факторының береһе; ҡалған икәүһе — ер һәм хеҙмәт.

Оригинал текст  (инг.)  

Capital in economics, a stock of resources that may be employed in the production of goods and services. In classical economics it is one of the three factors of production, the others being labour and land.

Классик сәйәси иҡтисадта «капитал» ғәҙәттә физик (реаль, етештереү) капиталға — тауарҙар һәм хеҙмәттәр етештереү өсөн ҡулланылған етештереү сараларына ҡарай: машиналар, ҡорамалдар, биналар, ҡоролмалар. Берәй әйбер капитал тип иҫәпләнһен өсөн түбәндәге характеристикаларға эйә булырға тейеш:

• башҡа тауарҙар етештереүҙә лә ҡулланылырға мөмкин (етештереү факторы);
• ҡайтанан эшкәртеү һөҙөмтәһе булып тора (эшкәртелмәгән тәбиғи ресурстар — йәғни файҙалы ҡаҙылмалар — ер ресурстары);
• етештереү процесында тулыһынса ҡулланылмай (ул капиталды сеймалдан йәки ярым әҙер продукциянан айыра).

Итальян иҡтисадсыһы Пьеро Сраффтың 1920-се йылдар уртаһындағы эше нео-рикардинизмдың теоретик нигеҙҙәре булып тора. Уның Рикардоға аңлатмаһы һәм «Тауарҙар аша тауарҙар етештереү» китабы айырым әһәмиәткә эйә була. Асылда, Сраффа «ҡапма-ҡаршылыҡлы» терминлы капиталдан баш тарта, был уға Кембридждарҙың капитал тураһындағы бәхәстәрендә мөһим роль уйнаған элекке хеҙмәт продуктына тиңләшә.

Хәҙерге авторҙар фекеренсә, капитал корпоратив хоҡуҡтарҙа (мәҫәлән, акцияларҙың дөйөм ҡиммәтендә — капиталлаштырыуҙа) сағыла. Айырмалы рәүештә, инвестициялар — бер йыл эсендә капиталдың артыуы була . Бындай ҡараш капиталды күпмелер ваҡытҡа билдәләнгән ҡиммәт итеп ҡарай, ә Инвестициялар был осорға аҡса йәлеп итеү/урынлаштырыу акцияһы, капитал һалыуҙар, финанс ағымы булараҡ ҡарала..

Марксистик сәйәси иҡтисадта

Ниндәй ҙә булһа хеҙмәт сараларын физик капитал тип билдәләү классик сәйәси иҡтисадҡа хас. Маркс был алымды дөрөҫ түгел тип һанай һәм «капитал» терминын «үҙ-үҙен арттырыусы ҡиммәт» тип ҡылыҡһырлай. Маркс капиталды билдәле бер мөлкәт төрөнә тиңләмәгән. Ул ҡиммәттең «үҙ-үҙен үҫтереүенең» кәрәкле шарты тип һанаған социаль мөнәсәбәттәр комплексының мөһимлеген һыҙыҡ өҫтөнә алған. Маркс фекеренсә, хеҙмәт саралары туранан-тура йә ситләтелгән рәүештә хеҙмәт власы хужалары менән иҡтисади мөнәсәбәттәргә ингәндә генә капиталға әйләнеүе мөмкин (ҡиммәтте үҙ ҡиммәтенән күберәк килтерә). Мәҫәлән, металл киҫеү машинаһы үҙ хужаһына бер ниндәй ҙә яңы ҡиммәт килтермәй. Станокты хужаның шәхсән ҡулланыуы машинаны капиталға әйләндермәй. Хужаһы продукцияны үҙе ҡулланмаһа ла, һатһа ла, килемдең бер өлөшө ҡорамалдарҙың амортизацияһы була, ә икенсе өлөшө машина хужаһының эш хаҡы ла, табыш та түгел, ә үҙендә берләштергән эшен башҡарыу була. Машина эшсе яллағандан йәки станокты ҡуртымға алғандан һуң ғына «капиталға» әйләнә, сөнки был осраҡта ғына алынған артыҡ туҙҙырыу түләнгән эш хаҡына һәм машина хужаһының табышына бүленә.

Капитал етештереү саралары һәм йәшәү саралары хужаһы баҙарҙа ирекле эшсене үҙенең хеҙмәт ҡеүәтен һатыусы тип тапҡан осраҡта ғына барлыҡҡа килә.
…
Капитал — йәмғиәт производствоһы мөнәсәбәттәренең билдәле бер тарихи формалашыуына ҡараған бер нәмә түгел, ә билдәле бер, социаль, ул әйберҙәрҙә тәҡдим ителә һәм был әйбергә аныҡ социаль характер бирә. Капитал материалдың һәм етештерелгән етештереү сараларының суммаһы ғына түгел. Капитал — капиталға әйләндерелгән етештереү сараһы, улар үҙҙәрендә алтын йәки көмөш аҡса кеүек үк капитал булып тора..

Оригинал текст  (нем.)  

Das Kapital kündigt daher von vornherein eine Epoche des gesellschaftlichen Produktionsprozesses an.
…
Das Kapital ist kein Ding, sondern ein bestimmtes, gesellschaftliches, einer bestimmten historischen Gesellschaftsformation angehöriges Produktionsverhältnis, das sich an einem Ding darstellt und diesem Ding einen spezifischen gesellschaftlichen Charakter gibt. Das Kapital ist nicht die Summe der materiellen und produzierten Produktionsmittel. Das Kapital, das sind die in Kapital verwandelten Produktionsmittel, die an sich so wenig Kapital sind, wie Gold oder Silber an sich Geld ist.

Маркстың ҡарашы етештереү сараларына (капиталистар араһында) һәм эшсе көстәргә (эшселәр араһында) айырым милек хоҡуғын күҙҙә тота. Әммә тәүҙә эшселәр, ғәҙәттә, етештереү сараларына хужа булалар. Шуға ла капиталды башланғыс туплауҙың әҙерлек осоро бүленә. Терминдың авторы — Адам Смит. Маркс, Европа илдәре өлгөһөндә, ваҡ милекселәрҙең хеҙмәт сараларынан мәжбүри мәхрүм ителеүен күрһәтә, шунан һуң улар ялланып эшкә алына. Маркс бындай процестар капиталистик система шарттарын булдырыу өсөн кәрәк тип һанаған. Шул уҡ ваҡытта Төньяҡ Америка һәм Австралия миҫалдары ла был схемаға тап килмәй. Хәҙерге заман авторҙары билдәләүенсә, инглиз индустриализацияһының беренсе стадияһында эшҡыуарҙарҙың күпселеге крәҫтиән булған, шулай уҡ башҡа социаль төркөмдәр вәкилдәре — сауҙагәрҙәр, ер биләүселәр, протестанттар общиналары булған, ә кәртә менән файҙаланғандар бөтөнләй булмаған. Бөгөнгө көндә капиталды туплау факторы булып инвестицияларҙы туплау һәм һаҡлыҡ аҡсалары тора, мәҫәлән, банк системаһы аша, әммә мәжбүри саралар түгел.

Маркс билдәләүенсә, капиталға әүерелдереү өсөн яраҡлы ҡиммәт күләменең минималь лимиты бар. Маркс үҙгәреүсән капиталдың минималь күләме әйләнеш циклы осоронда бер эшсене эшкә алыу сығымдарына тиң булырға тәҡдимләй. Даими капиталдың минималь күләме сеймал, материалдар һатып алыуға киткән сығымдарға, әйләнеш циклы осоронда ялланған эшсе өсөн кәрәкле ҡорамалдарҙың туҙҙырылыуына тиң. Был минималь дәүмәлдәрҙең суммаһы капиталға әйләнергә мөмкин булған иң әҙ дәүмәлде бирә. Шул уҡ ваҡытта алынған табыш күләме эшсенең эш хаҡынан күпкә кәмерәк булыуы ихтимал. Маркс, табыш эшсегә ҡарағанда юғарыраҡ йәшәү кимәлен тәьмин итеп кенә ҡалмай, капитал күләмен дә арттырырға мөмкинлек бирһен өсөн, реаль минимум бер нисә тапҡырға күберәк буласаҡ, тип фаразлай. Был минимум күп факторҙарға бәйле булһа ла, ул ҡаралған йәмғиәт, тарихи осор, эшмәкәрлек тармағы сиктәрендә ярайһы уҡ үҙенсәлекле. «Капиталдың» 1-се томының 9-сы бүлегендә Маркс билдәләүенсә, етештереүҙең ҡайһы бер тармаҡтары айырым кешеләр ҡулында булмаған минималь капитал талап итә. Был осраҡта шәхси шәхестәр йә дәүләт субсидияларына таяна, йә аҡсаларын башҡа кешеләрҙең аҡсаһына берләштерә, мәҫәлән, акционерҙар йәмғиәте формаһында.

Австрия иҡтисад мәктәбендә

Австрия иҡтисад мәктәбенең үҙенсәлеге булып шәхси ҡулланыуҙың субъектив торошонан иҡтисади күренештәрҙе анализлау тора. Капитал туранан-тура ҡулланыу өсөн тәғәйенләнмәгәнлектән, Австрия мәктәбе вәкилдәренең был төшөнсәнең бер генә билдәләмәһе лә булмаған.

Австрия мәктәбенә нигеҙ һалыусыларҙың береһе Бём-Баверк фекеренсә, «Капитал — оҙайлы етештереү циклының һәр этабында барлыҡҡа килгән аралаш продукция тупланмаһынан башҡа бер нәмә лә түгел» тип һанай. Австрия мәктәбе инвестициялар — киләсәк файҙаһына хәҙер ҡулланыуҙы кире ҡағыу, тип иҫәпләй. Бём-Баверк күҙлегенән ҡарағанда, эшҡыуар буласаҡ тауарҙарҙы ағымдағы хаҡҡа, йәғни ташлама менән һатып ала. Көтөү мөҙҙәте етештереү циклының оҙайлығына бәйле, уның аҙағында тауар ҡиммәтен арттыра, сөнки улар хәҙерге яҡшылыҡҡа әйләнә, ә эшҡыуар килем (капитал буйынса проценттар) ала, был хәҙерге һәм буласаҡ тауарҙарға хаҡтарҙың айырмаһы булып тора.

Австрия мәктәбенең башҡа формулировкаларында капитал — хәҙерге ваҡытта ҡулланылмаған, әммә киләсәктә ҡулланыуҙың юғары кимәлен алыу өсөн файҙаланылған ресурстар тип аңлатыла. Был осраҡта капиталдың ҡайтарылыуы процент килеме тип аңлатыла, йәғни:

а) кисектерелгән ҡулланыу өсөн түләү

б.) ҡулланыу мөмкинлеген юғалтыу хәүефе өсөн түләү.

Шулай итеп, Австрия мәктәбе процентлы килемде төрлө ваҡыт арауығында тауарҙарға хаҡтар үҙенсәлектәренән килеп сыҡҡан сағыштырмаса бойондороҡһоҙ күренеш тип һанай, ә капитал яңы тауарҙар етештереү процесының аралаш этаптары тип ҡарала.

Капитал тураһындағы хәҙерге заман идеяларының бәхәсле характеры

ХХ быуат уртаһынан алдынғы иҡтисадсылар капиталдың асылы һәм уның иҡтисади роле тураһында бәхәстәр алып бара. Тәнҡит баҫмалары 1950-се йылдар уртаһында башлана һәм 1970-се йылдар уртаһына тиклем дауам итә. Тупланма етештереү һәм таратыуҙың неоклассицистик иҡтисади теорияһы тәнҡитле анализға дусар була, һөҙөмтәлә теорияның «композиция хатаһы^[en]» менән яфаланыуы таныла — беҙ микроэкономик төшөнсәләрҙе макроиҡтисадҡа тарата алмайбыҙ. Бәхәс һөҙөмтәһе иҡтисадсылар араһында консенсуслы аңлатма бирмәй һәм бәхәсле булып ҡала.

Фекерләү барышын һәм асыҡланған ҡапма-ҡаршылыҡтарҙы түбәндәгесә йомға ашырырға мөмкин. Етештереү факторының сикке кире ҡайтарылыу төшөнсәһен маржинализмда ҡулланыу етештереү факторҙарының һәр береһе ҡулланған дәүмәлдәрҙе иҫәпләп сығарырға һәм бер факторҙың дәүмәле үҙгәреүенең продукция сығарыуға йоғонтоһон анализларға мөмкин тигән фекерҙә. Әгәр маржинализм сиктәрендә етештереү факторҙарының береһенең күләмен билдәләү мөмкин булмаһа, был факторҙың ғына түгел, башҡаларҙың да кире ҡайтарыуын билдәләү мөмкин түгел. Сикке ҡайтарыу идеяһы башҡаларҙың һаны үҙгәрешһеҙ булған бер генә факторҙың һанын үҙгәртеү мөмкинлегенә нигеҙләнә, был мотлаҡ ҡулланылған бөтә факторҙарҙы һан яғынан үлсәү һәм контролдә тотоу һәләтен талап итә. Маржинализм төшөнсәһе фаразлауынса, «хеҙмәт» һәм «капитал» (эш хаҡы, процент ставкаһы) факторҙарының килемен баҙар ихтыяж һәм тәҡдим балансынан билдәләй — тигеҙлек нөктәһендә факторҙың хаҡы уның сикке етештереүсәнлегенә тиң. Шулай итеп, тауар берәмегендәге сикке хеҙмәт продукты эш хаҡын етештереү күләме буйынса бүлеүгә тиң буласаҡ. Был фекер алышыу өсөн иң мөһиме — ҡайтарыу ставкаһы (процент ставкаһы) капиталдың сикке продуктына тиң булырға тейеш.

Маржинализм һөҙөмтәһендә килеп сыҡҡан икенсе мөһим эҙемтә — етештереү факторы хаҡының үҙгәреүе был факторҙы ҡулланыуҙың үҙгәреүенә һәм уның йомғаҡлау продуктындағы өлөшөнә килтерәсәк. Мәҫәлән, эш хаҡының түбәнәйеүе ике эҙемтәгә килтерә: 1) табыш тиҙлегенең артыуы һәм 2) производствола хеҙмәтте файҙаланыуҙың артыуы. Сикке килемде кәметеү законы факторҙарҙың береһен күберәк ҡулланыу, башҡа бөтә нәмәнең тигеҙ булыуы сикке етештереүсәнлекте кәметеүҙе тигәнде аңлата: сөнки фирма, табышты максималь арттырыу шарты менән, төп активтарҙың сираттағы берәмеген ҡушыуҙан алдағыһынан аҙыраҡ табыш алғанлыҡтан, был өҫтәмә берәмекте ҡулланыуҙы дәртләндереү өсөн табыш темпы артырға тейеш.

Шуға ярашлы, макроиҡтисад масштабында сикке етештереүсәнлек теорияһы ҡапма-ҡаршылыҡ тыуҙыра: әгәр килемде хеҙмәт менән капитал араһында бүлеү әлегә булмаһа, капиталдың дөйөм (аҡса) ҡиммәтен билдәләү мөмкин түгел, сөнки ул килемде бүлеү (һуңғы табыш) һәм табыш ставкаһы һөҙөмтәһен белеү нигеҙендә иҫәпләнә. Әгәр ҙә инде килемде бүлеү булған икән, капиталдың аҡсалата ҡиммәте тураһында һүҙ бара, әммә ул саҡта килемде бүлеүҙе аңлатыу өсөн сикке етештереүсәнлек теорияһы ҡулланыла алмай, сөнки был бүлеү баҙар эсендәге шарттарҙан түгел, ә тышҡы билдәләнгән тип ҡараласаҡ.Кембридж эше бәхәсенә башланған Пьеро Сраффа һәм Джоан Робинсон үлсәү системаһында проблема барлығын билдәләй. Дөйөм алғанда, дөйөм табыш (йәки мөлкәттән алынған килем) капитал суммаһына ҡабатланған табыш ставкаһы тип билдәләнә. 1954 йылда уҡ Робинсон етештереү функцияһы концепцияһын һәм килемдәрҙе бүлеүҙең неоклассицистик теорияһын тәнҡитләй.. Былай тип яҙа:

Етештереү функцияһы телһеҙ ҡалыуҙың ҡеүәтле ҡоралы булып тора һәм булып ҡала. Иҡтисади теорияны өйрәнеүсе студент: Q = f (L, K), тип яҙырға мәжбүр, унда L — хеҙмәт күләме,K — капитал күләме, ә Q — тауарҙар сығарыу. Студенты бөтә эшселәрҙе лә бер төрлө ҡарарға һәм кеше сәғәттәрендә L тип үлсәргә өйрәтәләр; сығарыу күрһәткесен һайлағанда уға индекс проблемаһы тураһында нимәлер һөйләйҙәр; һәм артабан K-ның нимә менән үлсәнеүен һорарға онотор тигән өмөт менән киләһе һорауға күсергә ашығалар. Бындай һорау тыуа башлар алдынан ул үҙе профессор була. Тимәк, интеллектуаль иғтибарһыҙлыҡ ғәҙәте быуындан быуынға күсә.

Робинсон раҫлауынса, һәр капитал тауары хаҡынан тыш, был тауарҙарҙа өҫтәлә алған башҡа айырылғыһыҙ элемент юҡ һәм һөҙөмтәлә капитал күләме ҡарала. Ә ҡаралған модель, хаҡтарҙы билдәләр алдынан уҡ, «капитал күләмен» белеүҙе йәки иҫәпләү мөмкинлеген талап итә, йәғни бөтөнләй төрлө физик объекттарҙы йомғаҡлауҙы талап итә — мәҫәлән, компьютерҙар һанына йөк машиналары һанын өҫтәү. Әгәр етештереү функцияһы өсөн аргументтар аҡса йәһәтенән ҡабул ителһә, түңәрәк буйлап йөрөү күҙәтелә: етештереү функцияһы факторҙарҙың сикке етештереүсәнлеген билдәләй, был факторҙар буйынса килемдең акцияларға бүленеүен билдәләй, ә капиталдың килемдәге өлөшө капиталдың күләмен билдәләй (йәғни башланғыс параметрҙы билдәләй). Килеп сыҡҡан ҡапма-ҡаршылыҡ етештереү һәм һөҙөмтә факторҙарын үлсәүҙең тәбиғи-материаль, бер төрлө берәмектәрен табыу юлы менән генә хәл ителә ала.

Фекер алышыу етештереүҙең тупланма функцияһының сикләнгәнлеген һәм капиталды етештереүҙең «ябай» факторы тип аңлатыу мөмкин түгеллеген күрһәтә алған тип иҫәпләнә, уның хужаһы, башҡа факторҙарҙың хужалары кеүек үк, һирәк һәм сикке етештереүсәнлеккә пропорциональ рәүештә килем ала. Был маржиналь бүлеү теорияһының үҙенә генә хас тап килмәүен күрһәтә. Баҙар «күҙ уңында тотҡан факторлы түләүҙәр» етештереү ҡиммәтенә тап килмәүе һәм алынған капитал күләменең ысынлап та «нормаль» етештереү факторы булыуы менән сағыштырғанда проблема булыуы таныла. Әммә бер ниндәй ҙә альтернатив ҡоралдар тәҡдим ителмәй, был неоклассицистик үҫеш моделен аныҡ абстракт теорияның тәрбиәүи иллюстрацияһы булып ҡалырға мөмкинлек бирә.

Бухгалтер иҫәбе һәм финанс анализы

Бухгалтер иҫәбе теорияһында капитал матди ҡиммәттәр һәм аҡса, финанс инвестициялары һәм ойошманың хужалыҡ эшмәкәрлеген тормошҡа ашырыу өсөн кәрәкле хоҡуҡтар һәм өҫтөнлөктәр алыу өсөн сығымдар йыйылмаһы булараҡ ҡарала.

Ғәмәлдә капиталдың бойондороҡһоҙ төшөнсәһе бухгалтер иҫәбендә ҡулланылмай. Әммә финанс анализы тағы ла бер нисә аныҡ күрһәткесте ҡарай:

• Үҙ капиталы — компания активтарының ҡиммәте менән уның йөкләмәләре суммаһы араһындағы айырма. Устав капиталының, өҫтәмә һәм резерв капиталдың, һаҡланып ҡалған табыштың һәм башҡа резервтарҙың (траст фондтарының һәм резервтарҙың) дөйөмлөгө.
• Йәлеп ителгән (үҙләштерелгән) капитал — кредиттар, бурыстар һәм бурыстар рәүешендәге йөкләмәләр.
• Даими (йәки даими, тотороҡло) капитал — үҙ капиталының һәм оҙайлы мөҙҙәтле үҙләштерелгән капиталдың дөйөм суммаһы
• Әйләнештәге капитал (йәки саф әйләнештәге)капитал (ингл. Working Capital) — ағымдағы активтар менән ағымдағы йөкләмәләр араһындағы айырма (йыш ҡына, ҡыҫҡа мөҙҙәтле бурыслы аҡсаһыҙ, бөтә ағымдағы йөкләмәләр урынына тик түләнергә тейешле иҫәптәр генә ҡулланыла.

Капитал әйләнеше

Иҡтисади процесҡа йәлеп ителгән капитал даими хәрәкәттә. Йышыраҡ етештереү һәм хеҙмәт сараларын алыу өсөн алға киткән аҡса капиталы башланғыс нөктә булып тора. Етештереү барышында иҡтисади факторҙар үҙ-ара тәьҫир итешкән, һөҙөмтәлә әҙер продукция етештерелә йәки хеҙмәт күрһәтелә, улар баҙар аша тауар формаһын ҡабаттан аҡсаға алмаштыра. Аванслы аҡса капиталы уның хужаһына кире ҡайтарыла.

Д ——> Т ——> Пр ——> Т' ——> Д'

Был капитал хәрәкәтенең маҡсаты — табыш (проценттар) алыу. Әммә һәр хәлдә йомғаҡлау һөҙөмтәһе етештереү характерындағы күп факторҙарға ла, баҙарҙағы хәлгә лә бәйле. Капитал хужаһы көтөлгән табыш урынына юғалтыу кисереүе ихтимал.

Табыш

Табыш килем (тауарҙар һәм хеҙмәттәр һатыуҙан килгән килем) менән был тауарҙарҙы һәм хеҙмәттәрҙе етештереүгә йәки һатып алыуға һәм һатыуға киткән сығымдар араһындағы айырма булараҡ иҫәпләнә.

Табыштың иҡтисади характерына төрлө ҡараштар бар.

• Конъюнктур теориялар: ҡайһы бер тышҡы сәбәптәр арҡаһында баҙарҙағы хәл үҙгәрә (мәҫәлән, билдәле кешеләр осраҡлы телгә алыу арҡаһында тауарҙарға ихтыяж арта), был килемдең үҙгәреүенә килтерә. Әммә сығымдар үҙгәрешһеҙ ҡала, етештереү килеме факторҙары хужаларына элеккеһенән артыҡ түләргә сәбәп юҡ. Етештереү факторҙары хужалары араһында бүленмәгән килемдең бер өлөшө — фирманың табышы йәки юғалтыуы.
• Монополия: Баҙарҙа хаҡтар элементтары менән өҫтөнлөк итеү арҡаһында конкурентлы тигеҙһеҙлектән ныҡлы табыш тулы монополияға тиклем барып етә.
• Капитал: Ун XVIII—XIX быуат иҡтисадсылары сығымдарҙы ҡаплағандан һуң капиталист алған профицитты эш хаҡы һәм ҡуртым хаҡы менән бер рәттән тулайым килемдең өсөнсө өлөшө тип һанай. «Капиталдан табыш» АА. Смит (1723—1790), Н. У. Сениор (1790—1864) һәм Дж. С. Милль (1806—1873) инвестицияланған капиталға — ағымдағы ҡулланыуға үҙ капиталын тотоноуҙан «эшҡыуарҙан баш тартҡан өсөн премияға» проценттар иҫәбенә бүленә; һәм эшҡыуарлыҡ килеменә — предприятие менән идара итеү өсөн түләү һәм бизнес өсөн билдәле бер хәүеф тыуҙырыуға.
• Артыҡ (өҫтәмә хаҡ) ҡиммәте: Карл Маркс "Капитал" китабында (1867) табыш нигеҙен артыҡ ҡиммәт тип күрһәтә. Шул уҡ ваҡытта алдау ҙа йәки мәжбүри итеүҙә юҡ. Табыш билдәле бер «Хеҙмәт ҡеүәте» тауары яңы ҡиммәт булдырыуға һәләтле булыуы менән бәйле барлыҡҡа килә, уның күләме хеҙмәт ҡеүәтенең реаль дәүмәленән артып китә.. Артыҡ ҡиммәттең бер өлөшө «сығымдар» формаһына — кредит, ҡуртым, һалымдар, эш хаҡын арттырыу буйынса проценттар формаһына әүерелә.
• Эшҡыуар хеҙмәттәре өсөн түләү: Ж.-Б. Сэй (1767—1832) һәм башҡа ҡайһы бер иҡтисадсылар табышты предприятие етәкселеге өсөн капиталистка түләүгә тиклем кәметә, әммә был эшселәрҙең эш хаҡынан бөтөнләй айырылмай.
• Инновациялар: табыш — инновацияларҙы тормошҡа ашырыу һөҙөмтәһе, етештереүҙең айырым факторы — эшҡыуарлыҡ килеме.
• Хәүеф: эшҡыуарға үҙ эшенең уңышы йәки уңышһыҙлығы өсөн «хәүеф йөгөн» күтәргән өсөн компенсация сифатында табыш алыу.

Капитал төрҙәре

Тарихи төшөнсәләр

Адам Смит төп һәм әйләнештәге капиталды айыра («Халыҡтар байлығының тәбиғәте һәм сәбәптәре тураһындағы тикшеренеү», II китап, 1 бүлек):

• төп капитал — күп кенә етештереү циклдарында ҡулланыла, үҙ ҡиммәтен деталдәргә туҙҙырыу (мәҫәлән, станок ҡоралы) рәүешендә тапшыра;
• әйләнештәге капитал — бер генә етештереү циклында ҡулланыла, үҙ ҡиммәтен бер юлы продукцияға тапшыра (мәҫәлән, икмәк бешергәндә он).

Карл Маркс артыҡ ҡиммәтте анализлағанда капиталды даими һәм үҙгәреүсәнгә бүлергә тәҡдим итә:

• даими капитал — эш хаҡынан башҡа бөтә сығымдар; үҙенең ҡиммәтен етештереү һөҙөмтәһенә күсерә (кисекмәҫтән йә өлөшләп), әммә уның дөйөм күләмен үҙгәртмәй;
• үҙгәреүсән капитал — хеҙмәт ҡеүәтен яллау өсөн ҡулланыла, эш хаҡы формаһына эйә, етештереү процесында тотонолған үҙгәреүсән капиталдың ҡиммәте урынына яңы ҡиммәт булдырыла, уның күләме, ҡағиҙә булараҡ, тотонолған капиталдан ҙурыраҡ була.

Ғәҙәттә компания хужаларының маҡсаты — табыш алыу. Маркс гипотезаһына ярашлы, табыш — «артыҡ ҡиммәттең» сағылышы. Маркс фекеренсә, тик үҙгәреүсән капитал ғына артыҡ ҡиммәт тыуҙыра, ә даими капитал капиталист милек хоҡуғын бөтә тауарға, шул иҫәптән артыҡ ҡиммәткә лә таратыусы шарттар тыуҙыра. Даими капитал күләменең үҙгәреүсән дәүмәлгә нисбәтен Маркс капиталдың органик структураһы тип атаған. Конкуренция һәм табышты арттырыу теләге машиналар ҡулланыуҙың артыуына килтерә. Маркс, даими капиталдың ҡиммәте үҙгәреүсән капитал (хеҙмәт сығымдары) хаҡына ҡарағанда тиҙерәк үҫә, һөҙөмтәлә, Маркс теорияһы буйынса, табыштың кәмеү тенденцияһы булырға тейеш, тип иҫәпләгән..

Хәҙерге бухгалтер иҫәбендә компания капиталының даими һәм үҙгәреүсәнгә бүленеше юҡ.

Өҫтәмә төшөнсәләр

Ҡайһы бер иҡтисадсылар һәм сәйәсмәндәр ҡайһы берҙә «капитал» төшөнсәһенең өҫтәмә градацияларын ҡуллана:

• Физик (реаль йә етештереү) капиталы — бизнесҡа һалынған, етештереү саралары рәүешендәге эшсе килем сығанағы: машиналар, ҡорамалдар, биналар, ҡоролмалар, ер, сеймал запасы, тауарҙар һәм хеҙмәттәр етештереү өсөн ҡулланылған ярым-әҙер һәм әҙер продукция.
• Аҡса капиталы (капиталдың аҡса формаһы) — инвестициялар өсөн тәғәйенләнгән аҡса. Ғәҙәттә унан физик капитал алалар. Билдәләп китергә кәрәк, был аҡсаға туранан-тура эйә булыу килем килтермәй, йәғни улар автоматик рәүештә, алмашыуһыҙ капиталға әйләнмәй. Был финанс капиталынан айырыла, сөнки аҡса формаһын һаҡлап ҡала, ғәмәлдәге хужаһын ғына алмаштыра. Бухгалтер иҫәбендә аҡса капиталы төшөнсәһе юҡ
• Финанс капиталы — капиталдың аҡса формаһы формаль рәүештә тауарҙарға аҡса алмаштырмайынса табыш алырға мөмкинлек биргән шарттар йыйылмаһы. Финанс капиталы өҙлөкһөҙ барлыҡҡа килә һәм сәнәғәт һәм банк капиталына күсә. Был үҫешкән банк системаһы менән вкладтар һәм кредитлау системаһы аша мөмкин була. Финанс капиталының заманса версияһы — венчурлы капитал, ул банкротлыҡ хәүефе юғары булған, шулай уҡ потенциаль табыш уртаса кимәлдән күпкә юғары булған яңы проекттарға йүнәлтелгән.

В. И. Ленин финанс капиталының асылын түбәндәгесә билдәләй: «Етештереү концентрацияһы; унан үҫеп сыҡҡан монополиялар; банктарҙы сәнәғәт менән берләштереү йәки үҫештереү — был финанс капиталының барлыҡҡа килеү тарихы һәм ошо концепцияның йөкмәткеһе». Уның фекеренсә, финанс капиталының барлыҡҡа килеүе империализмдың төп билдәләренең береһе булып тора.

Ҡайһы бер авторҙар белемдән, оҫталыҡтан, һәләттәрҙән торған кеше капиталын бүлә. Термин тәүге тапҡыр Теодор Шульц тарафынан 1960 йылдар аҙағындағы бер нисә әҫәрҙә ҡулланыла. Ҡайһы бер иҡтисадсылар (мәҫәлән, Эдвард Денисон) хәҙерге шарттарҙа кеше капиталы ябай капиталға ҡарағанда күпкә артыҡ ҡиммәткә эйә тип иҫәпләй.

Бухгалтер иҫәбендә физик, аҡса, финанс, кеше капиталы төшөнсәләре ҡулланылмай.

Украинаның Милли банкы норматив капиталды банк эшмәкәрлеге күрһәткесе сифатында ҡуллана — банктың ҡайһы бер активтарҙың (бүлендек ойошмаларға, башҡа банктарға, аффилирланған компанияларға инвестицияларҙы) иҫәпкә алмағанда билдәләнгән һәм өҫтәмә капитал суммаһы булараҡ иҫәпләнгән үҙ фондтарының дөйөмлөгө.

Акциялар капиталы

Хәүефте кәметеү өсөн акциялар капиталының төрлө схемалары ҡулланыла. Тәүҙә был ябай ширҡәттәр була, һуңыраҡ акционерҙар йәмғиәте барлыҡҡа килә. Интернет үҫеше менән акциялар капиталының бүленгән схемалары яңы эшләнмәләрҙе финанслау өсөн киң таралыу ала, мәҫәлән, Kickstarter.

Шулай уҡ

• Тәбиғи капитал
• Капиталдың башланғыс тупланыуы
• Капитализм
• Рантье
• Ваҡытҡа нигеҙләнгән иҡтисад
• Етештереү факторҙары
• Вәкәләтле капитал
• Өҫтәмә капитал
• Резерв капиталы
• Капиталдың осошо
• Капитал миграцияһы
• Интеллектуаль капитал
• Кеше капиталы
• Социаль капитал
• Капиталь ремонт
• Венчурлы капитал
• Аванс капиталы

Әҙәбиәт

• Капитал / Р. Г. Ольхова // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Финанс капиталы / Т. Г. Леонова // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Уильям С. Джевонс. Аҡса һәм алмашыу механизмы = Money and the mechanism of exchange (1875). — Силәбе: Социум, 2006. — 185 с. — 2000 экз. — ISBN 5-901901-51-7.
• К. Маркс. Капитал. Сәйәси иҡтисадты тәнҡитләү. = нем. Das Kapital. Kritik der politischen Ökonomie (1867).
• А. Смит. Халыҡтар байлығының тәбиғәте һәм сәбәптәре тураһында тикшеренеү = ингл. An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (1776). — Москва: Наука, 1993. — 570 с. — 2500 экз.
• В. Н. Ткачёв. Халыҡ-ара капитал ағымы һәм финанс кризистары проблемаһы.. — Мәскәү: Макс-Пресс, 2008.
• Robinson J. Етештереү функцияһы һәм капитал теорияһы = The Production Function and the Theory of Capital // Review of Economic Studies. — 1953. — Т. 21. — № 2. — С. 81.
• Pavlina Tcherneva Bernanke’s paradox: can he reconcile his position on the federal budget with his recent charge to prevent deflation? // Journal of Post Keynesian Economics. — 2011. — В. 3. — Т. 33.
• А. Коэн, Дж. Харкурт Ике Кембридждың капитал теорияһы тураһында фекер алышыу яҙмышы. // Вопросы экономики. — 2009. — № 8. — ISSN 0042-8736. (в формате PDF; оригинал: Cohen, Avi J. & Harcourt, G.C. (2003). «Whatever Happened to the Cambridge Capital Theory Controversies?», Journal of Economic Perspectives, 17(1), pp. 199—214)