Аҡса

Аҡса
Кем хөрмәтенә аталған	грош[d]
Аҡса Викимилектә

Аҡса — башҡа тауарҙар йәки күрһәтелгән хеҙмәт хаҡының универсаль эквиваленты булараҡ ҡулланылған специфик тауар; алыш-бирештә хаҡ берәмеге булып хеҙмәт иткән ҡиммәтле ҡағыҙ йәки металл.

Дөйөм фекерҙәр

Аҡса ярҙамында башҡа тауарҙың хаҡын сағылдыралар, сөнки аҡсаны теләгән бер тауарға еңел алмаштырып була.

Дәүләт үҙ биләмәләрендә банкнота һәм монеталарҙы тауар әйләнешендә ҡулланыуҙы ҡанунлаштыра. Тауат әйләнешендә һатып алынған тауар, ғәҙәттә әйләнештән сыға. Тауарҙан айырмалы булараҡ аҡса тауар әйләнеш тәьмин итә һәм тауар әйләнешендә даими ҡатнаша. Хәҙерге шарттарҙа аҡса ролен ҡиммәлте металдар ғына түгел, дәүләт аҡса итеп индергән һәм хеҙмәтләндерергә дәүләт бурысы тип индерелгән банкноталар үтәй. Банкноталарҙың, йәғни ҡаҡыҙ аҡсаларҙың үҙҡиммәте юҡ, улар номинал хаҡтың эквиваленты ғына. Дәүләт граждандарҙы үҙ биләмәһендә ҡағыҙ һәм ваҡ аҡсаларҙы түләү сараһы итеп ҡулланырға йөкләмә бирә.2002 йлдың 10 июнендә ҡабул ителгән «Рәсәй Федерацияһының Үҙәк банкы тураһында»ғы № 86-ФЗ законына ярашлы Рәсәй банкының банкноталары (банк билеттары) һәм ваҡ аҡсалары Рәсәй биләмәһендә берҙән бер законлы ҡул аҡса менән түләү сараһы булып тора һәм Рәсәйҙең барлыҡ территорияһында ҡабул ителә.

Этимологияһы

Урыҫ телендәге «деньги» һүҙе төрки «теңге» тигәндән килеп сыҡҡан тигән аңлатма киң таралған. Үҙ сиратында төркиҙәргә ул Персиянан килгән булыуы ихтимал.

Тенге (данек — ғәрәптәрҙә; дангх — Персияла; танка, тангка йәки таньга — Һиндостанда, Цейлонда, Тибетта һәм Непалда; таньга йәки теньга — Хиуала , Коканд ханлыҡтарында, Бохара әмирлегендә) — Шәреҡтә — башта ваҡ көмөш, һуңғараҡ баҡыр ваҡ аҡса.

Әлеге көндә аҡса берәмеге булараҡ тенге — Ҡаҙағстанда һәм Төркмәнстанда ҡулланыла.

Функциялары

Аҡсаның төп функциялары

Аҡсаның ғәҙәттә түбәндәге функцияларын билдәләйҙәр:

• Хаҡ үлсәме. Төрлө тауарҙарһәң хаҡы аҡса үлсәме менән билдәләнә һәм шул хаҡҡа бәрәбәр һатыла йәки алыштырылы. Тауарҙың хаҡа геометрияла оҙонлоҡ, физикала есемдең массаһы кеүек берәмек.
• Тауар әйләнеше сараһы. Аҡса тауар әйленешендә аралашыусы ролен үтәй. Аҡса ярҙамында етеҙ һәм еңел генә теләһә ниндәй тауарҙы аҡсаға алыштырып алып була. Был тауар етештереүселәр өсөн бик мөһим, тауарҙы бөгөн һатырға, ә сеймалды иртәге йәки башҡа кәндә һатып ала ала. Бынан тыш етештереүсе тауарҙы бер ерҙә һата ала, ә сеймалды икенсе урында һатып ала ала. Шулай итеп аҡса ваҡыт һәм дәүмәл арауыға араһындағы айырманы бөтөрә.
• Түләү сараһы. Аҡса бурысты теркәгәндә һәм түләгәндә файҙаланыла. Аҡсаның был функцияһы тауар хаҡы даими булмағанда үҙалла күрһәткес булараҡ файһаланыла. Мәҫәлән, тауар бурысҡа алынған. Бурыс күләме тауар күләме менән түгел, аҡса хағы менән билдәләнелә. Артабанғы тауарҙың хаҡы үҙгәреү бурыс күләменә тәьҫир итмәй һәм бурысты аҡса менән ҡайтарырға кәрәк.
• Бол туплау сараһы. Тупланған аҡса ярҙамында аҡсаның һатып алыу һәләтен бөгөнгөнән киләсәккә күсерергә мөмкин. Туплаған аҡса ваҡытлыса тауар әйләнешендә файҙаланылмай. Тауарҙан айырмалы булараҡ аҡса юғалмай, ул әйләнештә була. Шулай ҙа аҡсаның һатып алыу һәләтен билдәләгәндә инфляцияны иҫәпкә алырға кәрәк.
• Донъя аҡсаһы. Сит илдәр менән сауҙа бәйләнештәренда донъя аҡсаһы ҡулланыла. Донъя аҡсаһы дөйөм түләү сараһы итеп ҡулланыла. ХХ быуатға тиклем дөйөм түләү сараһы буларыҡ ҡиммәтле металдар (иъ беренсе алтын аҡсалар һәм алтындың ҡойолмаһы) ҡулланылған. Хәҙерге ваҡытта донъя аҡсаһы тип резерв валюталар һанала(бөгөнгө көндә АҠШ доллары, швейцар франкыһы, евро, инглиз фунты, япон иенаһы).

Аҡсаның башҡа функциялары

Ҡайһы саҡ ошондай функцияларын билдәләйҙәр:

• Хазиналар туплау сараһы
• Донъя аҡсаһы функцияһы

Аҡса тарихы

Аҡсаға тиклем тауарҙы тауарға алмаштырыу таралған булған тип һанала. Төрлө төбәктәрҙә аҡса сифатында төрлө тауарҙар ҡулланғандар:

• Океания утрауҙарында һәм Американың ҡайһы бер ҡәбиләләрендә ҡабырсаҡтар һәм ынйы файҙаланылған ,
• Яңы Зеландияла — уртаһы тишек таштар,
• күпселек илдәрҙә — мал, тире ,
• Рустә быларҙан тыш — тоҙ киҫәктәре,
• һуңғараҡ — төрлө металл киҫәктәре ҡуллана башлағандар. .

Лидия монетаһы, б.э.т VI быуат

Ихтимал, башта был көнкүреш әйберҙәре булғандыр. Б.э.т. VII быуатта ҡойолған монеталар күренә башлай. Уларҙы һаҡлау, йөрөтөү, бүлеү уңайлы булғанлыҡтан, бик тиҙ таралып киткән.

«… все первые денежные единицы были весовыми мерами зерна — мина, сикль, лира, фунт».

Ҡайһы бер илдәрҙең тарихында төрлө сәбәптәр менән металл аҡса ҡулланылмаған осорҙар булыуы билдәле, аҡса сифатында яңынан тауар аҡсаһы ҡулланылған. Мәҫәлән, Боронғо Рустә XII—XIV быуатта металл аҡсаһыҙ осор булған, сөнки сит илдән көмөш килтер туҡтаған һәм илдә көмөш ятҡылыҡтары табылмаған.

Аҡса ҡаммәтен боҙоу йәки девальвация ярҙамында дәүләт аҡсала булған металл миҡдарын кәметә алған. Мәҫәлән, Боронғо Рим аҡсаһы асс республиканың һуңғы көндәрендә хаҡының 11/22 өлөшөнә тиклем кәметелә, ауырлығы фундтан ярты унцияға ҡала. Был осраҡта дәүләт әҙерәк аҡса ярҙамында бурысын үтәй ала һәм йөкләмәһен башҡара ла.

Капитализмға тиклем баҡыр, бронза, көмөш файҙаланылған. Ҡайһы бер илдәрҙә генә б.э.т. 2 мең йыл элек үк алтын файҙаланылған (Ассирияла, Мысырҙа).

Тәүге ҡағыҙ аҡсалар Ҡытайҙа б.э. 910 йылында сығарылған. Донъяла тәүге банкноталар Стокгольмда 1661 йылда сығарылған. Рәсәйҙә тәүге ҡағыҙ аҡса Екатерина II осоронда сығарылған (1769 йыл).

Бурыс йөкләмәһе

Тарихи яҡтан ҡарағандабанктар аҡса һәм ҡиммәтле әйберҙәрҙе һаҡлау урыны булған. Банкта һаҡланған аҡса булыуы тураһында танытма (квитанция) бирелгән.Танытма шәхестең банкта аҡсаһы булыуы тураһында раҫлаған һәм ошо ҡағыҙ менән билдәле бер сумма аҡса алырға мөмкинлек биргән. Һатып алыу барышында металл аҡсалар урынына банк биргән танытманы тапшырырҡа мөмкин булған. Банк танытмаһының көсө металл аҡсаныҡы кеүек булған.

Банк танытмаһын (квитанцияһын) ҡулланыу нигеҙендә ҡағыҙ аҡсалар барлыҡҡа килгән. «Банкнота» һүҙе инглиз телендәге «bank note» тигәндән, йәғни «банк яҙмаһы» тигәндән алынған.

Банкнотаның иҡтисади нигеҙе — банкнота урынына натураль аҡса биреү банктың йөкләмәһе. Тик хәҙерге бантарҙың натурал аҡса бирә торған йөкләмәһе юҡ. Банкноталар үҙҙәре аҡса булып тора.

Башҡортостан сиктәрендәге тарихы

Көньяҡ Уралда тәүге металл аҡса беҙҙең эра сиктәрендә барлыҡҡа килә, быны Иштуған ҡурғандарында Митридат VI Евпатор (б.э.т. 132—63 йй.) дәүеренә ҡараған понтий тәңкәләре табылыуы дәлилләй. 9—11 бб. Көньяҡ Урал Ғәрәп хәлифәлегенең аҡса һуғыу йорттарында баҫылған Куфи дирһәмдәре ҡулланылышта була: Арран, Бохара, Сәмәрҡәнд һәм башҡа ҡалаларҙа һуғылған Ғәббәсиҙәр һәм Сәмәниҙәр дәүләттәре тәңкәләре. Шулай уҡ Өмәүиҙәр хәлифәлеге тәңкәләре, шул иҫәптән 8-се быуат башына ҡараған асыҡланмаған сығышлы алтын динар һәм 8 быуат аҙағында ҡараған ике Хәрәзм тәңкәһе (Бикеш ҡурғандары, Бөрө ҡәберлеге һәм башҡалар) билдәле. 14-се быуаттың 2‑се яртыһында Көньяҡ Уралда Алтын Урҙа аҡса берәмектәре — дирһәмдәр (1,52 г ауырлығындағы көмөш тәңкәләр), пулдар (яҡынса 1,33 г ауырлыҡтағы баҡыр тәңкәләр), сомдар (яҡынса 200 г ауырлыҡтағы көмөш ҡойолмалар) — тарала. 1967 йылда Бәләбәй районы Берек‑Алға ауылы янында 76 төрлө 300-ҙән ашыу тәңкәнән торған хазина (Берек-Алға торағы) табыла: тәңкәләрҙең иң боронғоһо Тоҡто хан исеменән 1310/11 й. (710 һижри йыл) һуғылған, иң һуңғыһы — Жанибәк III хан исеменән 1375/76 й. (777 һижри йыл). Тәңкәләрҙең күбеһе Тоҡто, Үзбәк, Жанибәк хандар идара иткән осорға ҡарай. Гөлистан һәм Һарай әл‑Йәдит (Һарай‑Бәрәкә) ҡалаларында һуғылған тәңкәләр өҫтөнлөк итә, Һарай әл‑Мәхрүсә (Һарай‑Батыу), Хәрәзм ҡалаларында баҫылғандары осрай. 1848 йылда Ырымбур губернаһы Быҙаулыҡ өйәҙе Ключёвка ауылы (Ырымбур өлкәһе) янында 1307—60 йылға ҡараған көмөш тәңкәләр, Быҙаулыҡ өйәҙе Державин ауылы (Ырымбур өлкәһе) янында — 4 тәңкә (2‑һе Үзбәк, 2‑һе Жанибәк исеменән һуғылған); 1894 йылда Һамар губернаһы Быҙаулыҡ өйәҙе Оло Ремизенка ауылы (Ырымбур өлкәһе) янында — 165 туси тәңкәһе; 1906 йылда Өфө өйәҙе Ҡыҙылъяр ауылы (хәҙерге Нуриман районы) янында — көмөш һәм баҡыр ғәрәп тәңкәләре тултырылған баҡыр ҡомған; 1914 йылда Бәләбәй өйәҙе Петровка ауылы янында — 345 туси тәңкәһе һ.б. табыла. Тәңкәләр шулай уҡ 13—15 быуаттарға ҡараған ерләү ҡомартҡыларында осрай: Теләүғол ҡәберлегендә (Ырымбур өлкәһе Теләүғол ауылы) 2 тәңкә (Үзбәк һәм Жанибәк осоронда һуғылған) табыла, Яңы Орск II ҡәберлегендә (Орск ҡалаһы) — көмөш джучид дирһәме (Үзбәк осороноҡо), Андреевка I ҡурғанлы ҡәберлегендә (Ырымбур өлкәһе Андреевка ауылы) — 3 көмөш тәңкә (2‑һе Үзбәк, 1‑һе Жанибәк осороноҡо), Байғусҡар ҡурғаны II — 6 көмөш тәңкә (3‑һө Жанибәк, 2‑һе Үзбәк, 1‑һе Тоҡто осороноҡо) һ.б. 15 б. 2‑се сирегендә Көньяҡ Урал далаларында туси дирһәмдәре йөрөүҙән туҡтай. 15 быуат Көньяҡ Уралға урыҫ көмөш тәңкәләре һәм ҡойолмалары (Ҡара Абыҙ ҡаласығы, Көшөл ҡәберлеге һ.б.) үтеп инә. 16 б. алып Башҡортостан Рәсәй аҡса әйләнеше системаһына инә. 1789—1797 йылдарҙа төрлө хаҡлы баҡыр аҡсалар Аннинский заводында һуғыла, унда аҡса һуғыу йорто ойошторола. 20 быуаттың 50—60‑сы йылдарында Башҡортостан Республикаһының Милли музейына шәхси коллекцияларҙан 1,8 меңдән ашыу урыҫ тәңкәһе тапшырыла: 17 быуат аҙағы — 18 быуат башына ҡараған 0,7 меңдән ашыу көмөш тинлек (650‑һе Ырымбур өлкәһе Покровка ауылы янында табылған, 70‑е — Саҡмағош районы Ҡарғалы ауылы янында); 18 быуат аҙағы — 19 быуат башына ҡараған 1,1 мең самаһы тәңкә (589‑ы — Өфө районыны Ҡыҙылъяр ауылы янында, 363‑ө — Өфөлә, 144‑е — Ҡыйғы районы Түбәнге Ҡыйғы ауылы янында). Башҡорттарҙа аҡса ролен мал, ҡиммәтле йәнлек тиреһе (тин һүҙе тейендән килеп сыҡҡан; мал шул уҡ муллыҡ, байлыҡ, мөлкәт мәғәнәһен бирә) үтәгән. Ҡиммәтле йәнлек тиреһе менән ғәҙәттә үҙҙәре ингән дәүләт (Нуғай Урҙаһы, Ҡазан ханлығы, Себер ханлығы, Рәсәй) файҙаһына һалым (яһаҡ) түләнгән. Тәңкә һуҡҡанда башлыса көмөш файҙаланыу «аҡса» (аҡ төҫ) һүҙендә сағыла. «Һум», «һумлыҡ» һүҙенең килеп сығышы Алтын Урҙала йөрөгән сомға бәйле.

Хәҙерге заман фиат аҡсаһының бурыс нисбәтле сығышы

Банкылар аҡса һәм башҡа ҡиммәтле нәмәләрҙе һаҡлау урыны булараҡ барлыҡҡа килгән, һәм улар өсөн квитанция, сертификат бирелгән. Шул ҡағыҙ ярҙамында кеше һалынған ҡиммәттәрҙең билдәле суммаһын ала алған. Сертификаттарҙан (квитанцияларҙан) ҡағыҙ аҡса килеп сыҡҡан да инде. Банкнота һүҙе инглиз телендәге «bank note», «банк яҙмаһы» тигәнгә тура килә.

Дөйөм һәм донъя аҡсалары (валюта)

Донъя аҡсалары — илдәр араһында халыҡ-ара түләүҙәрҙә ҡулланыу функцияһы.

Аҡса коллекциялары

Библия (Тәүрат) сюжеттары

• 
  Денарий кесаря (Тициан)
• 
  Статиндан эшләнгән мөғжизә (Мазаччо)
• 
  Иуда хыянат өсөн аҡса ала (Джотто)
• 
  Изге Матфей бурысы (Тербрюгген)

Аҡсаға һәйкәлдәр

• 
  1 долларлыҡ Канада аҡсаһына һәйкәл (Loonie)
• 
  5 центлыҡ Канада аҡсаһына һәйкәл (Nickel)
• 
  Испан песетына һәйкәл
• 
  Боронғо Словакия аҡсаһы биатека һәйкәл

Аҡсаға ҡәбер таштары

• 
  Паякта (Эстония) аҡсаға ҡебер ташы
• 
  Немец маркаһына ҡәбер ташы

Сауҙагәрҙәр, һалымсылар, аҡса алмаштырыусылар

• 
  Сауҙагәр (Кустодиев)
• 
  Баҫҡаҡтар (Иванов)
• 
  Һалым йыйыусы ҡатына менән (Реймерсвале)
• 
  Һалым йыйыусылар (Реймерсвале)
• 
  Аҡса алыштырыусы ҡатына менән (Реймерсвале)
• 
  Аҡса алыштырыусы ҡатына менән (Массейс)

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Һум — Рәсәй милли аҡсаһы.
• Валюта
• Иҡтисад
• Микроэкономика
• Макроэкономика
• Финанстар

Иҫкәрмәләр

Рәсәй Федерацияһының аҡса тураһындағы закондары

• Конституция Российской Федерации (с учетом поправок, внесенных Законами РФ о поправках к Конституции РФ от 30.12.2008 № 6—ФКЗ, от 30.12.2008 № 7—ФКЗ). — Принята всенародным голосованием 12.12.1993. — Ст. 75, п. 1. — [КРФ]
• О Центральном банке Российской Федерации (Банке России). — Федеральный закон от 10.07.2002 № 86—ФЗ (ред. от 25.11.2009). — Принят ГД ФС РФ 27.06.2002. — [ЗЦБ]
• О валютном регулировании и валютном контроле. — Федеральный закон от 10.12.2003 № 173—ФЗ (ред. от 22.07.2008). — Принят ГД ФС РФ 21.11.2003. — [ЗВР]
• О банках и банковской деятельности. — Федеральный закон от 02.12.1990 N 395-1 (ред. от 23.07.2010). — [ЗББД]
• О противодействии легализации (отмыванию) доходов, полученных преступным путем, и финансированию терроризма. — Федеральный закон от 07.08.2001 № 115—ФЗ (ред. от 17.07.2009, с изм. и доп., вступившими в силу с 06.12.2009). — Принят ГД ФС РФ 13.07.2001. — [ЗПЛ]

Балалар өсөн

• Что такое деньги. — М.: Начала-Пресс, 1992. — (Комиксы Федерального резервного банка Нью-Йорка (Federal Reserve Bank of New York) «Идем к рынку»). — [КЧТД]
• Что такое чеки и электронные деньги. — М.: Начала-Пресс, 1992. — (Комиксы Федерального резервного банка Нью-Йорка (Federal Reserve Bank of New York) «Идем к рынку»). — [КЧТЧ]
• Что такое банки и сберегательные кассы. — М.: Начала-Пресс, 1992. — (Комиксы Федерального резервного банка Нью-Йорка (Federal Reserve Bank of New York) «Идем к рынку»). — [КЧТБ]
• Что такое инфляция. — М.: Начала-Пресс, 1992. — (Комиксы Федерального резервного банка Нью-Йорка (Federal Reserve Bank of New York) «Идем к рынку»). — [КЧТИ]
• Что такое торговля и мировой рынок. — М.: Начала-Пресс, 1992. — (Комиксы Федерального резервного банка Нью-Йорка (Federal Reserve Bank of New York) «Идем к рынку»).

Фундаменталь хеҙмәттәр

• Mundell Robert. Uses and Abuses of Gresham's Law in the History of Money (английский) // Zagreb Journal of Economics. — 1998. — Т. 2. — № 2. — [UAGL]
• Кейнс Дж. М. Трактат о денежной реформе // Кейнс Дж. М. Избранные произведения. — М.: Экономика, 1993. — ISBN 5-282-01544-7. — [ТДР]
• Маркс К. Деньги, или обращение товаров // Маркс К. Капитал. — Т. 1, гл. 3. — [ККМ]
• Мизес Л. фон. Человеческая деятельность. — 1949. — [МЧД]
• Мюррей Р. Государство и Деньги. — 1964. — [ГД]
• Хайек Ф. фон. Частные деньги. — 1964. — [ХЧД]

Тарихи

• Мэттингли Г. Монеты Рима. С древнейших времен до падения Западной Империи. — М.: Collector's Books, 2005. — ISBN 1-932525-37-8.. — [МР]
• Спасский И. Г. Русская монетная система. Историко-нумизматический очерк. — 4-е, доп. — Л.: Аврора, 1970. — [РМС]
• Юровский Л. Н. Денежная политика Советской власти (1917—1927). — М.: Начала-Пресс, 1996. — ISBN 5-88581-052-4.. — [ДПСВ]
• Хождение за три моря Афанасия Никитина // Библиотека литературы Древней Руси : Электронные публикации / Подготовка текста М. Д. Каган-Тарковской и Я. С. Лурье, перевод Л. С. Семенова, комментарии Я. С. Лурье и Л. С. Семенова. — Институт русской литературы (Пушкинский Дом) РАН, 2006—2009. — Т. 7. — [ХТМАН]

Белешмә сығанаҡтар

• Деньги // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Деньги // Российский энциклопедический словарь.
• Деньги // Экономический словарь.
• Словарь нумизмата. Описание монет  (билдәһеҙ). Архивировано 22 август 2011 года. — [СН]
  Включает статьи из следующих источников:
  • Нумизматический словарь / Зварич В. В.. — 4-е изд. — Львов, 1980.
  • Словарь нумизмата: Пер. с нем. / Фенглер Х., Гироу Г., Унгер В. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Радио и связь, 1993.
  • Современный экономический словарь. — 4-е изд., перераб. и доп. — М.: Инфра-М, 2005.

Нәфис әҫәрҙәр

• Аристофан. Лягушки // Лисистрата. — Харьков: Фолио, 2001. — (Библиотека античной литературы). — ISBN 966-03-1037-4.. — [АЛ]

Башҡалар

• Деньги без процентов и инфляции // Маргрит Кеннеди.
• «Денежные власти и функции денег» — «Большой Бизнес» . 2006. № 3.
• «Валютный фетишизм». «Большой Бизнес» . 2006. № 10 (35), стр. 34-43.
• Социально-политическая изнанка монополии денежной власти. Журнал "Наука. Культура. Йәмғиәт № 4, 2006. стр. 3—12.
• Неизвестная политика Банка России, В. В. Мартыненко.

Һылтанмалар

• Сайт о деньгах России
• Деньги в древнем мире 2009 йыл 14 октябрь архивланған.