Әй (йылға)
| Әй | |
|---|---|
 Әй аша кисеү | |
| Характеристика | |
| Оҙонлоғо | 549 км |
| Бассейн | 15 000 км² |
| Һыу сығымы | 84 м³/с (тамағында) |
| Һыу ағымы | |
| Инеше | Уралтау итәге (Көньяҡ Урал) |
| · Координаталар | 54°39′11″ с. ш. 59°06′41″ в. д.HGЯO |
| Тамағы | Ҡариҙел |
| · Бейеклеге | 160 м |
| · Координаталар | 56°07′41″ с. ш. 57°40′40″ в. д.HGЯO |
| Урынлашыуы | |
| Һыу бассейны | |
| Ил |  Рәсәй Федерацияһы
|
| Регион | Силәбе өлкәһе, Башҡортостан |
| РДҺР | 10010201012111100021467 |
| Әй Викимилектә | |
Әй — Көньяҡ Уралдағы йылға. Ҡариҙел йылғаһының иң ҙур һул ҡушылдығы. Силәбе өлкәһенең Ҡуса һәм Һатҡы, Башҡортостан Республикаһының Салауат, Ҡыйғы, Дыуан, Мәсетле райондары аша аға.
Этимология
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Башҡорт һәм ҡайһы бер урыҫ ғалимдарының фаразлауы буйынса исеме этноним, йылға буйын төбөк иткән Әйле ырыуы башҡорттары, менән бәйле[1],[2].
В. Н. Татищевтың XVIII быуаттағы фаразлауына нигеҙләнеп урыҫ ғалимдары йылғаның исемен Ай менән бәйләй — «ай кеүек яҡты», «ай кеүек матур», «яҡты», «ай»[3].
География
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Инеше Силәбе өлкәһе һәм Башҡортостан Республикаһы сигендә, Көньяҡ Уралдың Уралтау итәге, Әүәләк һыртында урынлашҡан Көртмәле һаҙлығында башлана.
Оҙонлоғо — 549 км, шул иҫәптән: 271 км Силәбе өлкәһеһенә, 278 км Башҡортостан Республикаһына тура килә. Бассейн майҙаны — 15 мең км², дөйөм түбәнәйеүе — 714 м. Уртаса һарҡыулығы инештән 4,3 % алып Лаҡлы ауылы янында 2,2 % тиклем, артабан түбәнге өлөшөнә 1,3 % тиклем түбәнәйә. Йылға бассейны физик георграфия шарттарына ярашлы таулы һәм тигеҙлек өлөшкә бүленә. Таулы өлөшө инешенән алып Салауат районы Лаҡлы ауылына тиклем, артабан тамағына тиклем тигеҙлек өлөшө булып иҫәпләнә.
Башҡортостан Республикаһы һәм Свердловск өлкәһе сигендә Ҡариҙелгә һул яҡтан ҡушыла. Әй тамағы Ҡариҙел тамағынан 392 км алыҫлыҡта.
Әй йылғаһы буйында Силәбе өлкәһенең Златоуст, Ҡуҫа, Межевой ҡалалары, Башҡортостан Республикаһының Дыуан районы үҙәге Мәсәғүт һәм Мәсетле районы үҙәге Оло Ыҡтымаҡ ауылдары урынлашҡан.
Гидрология
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Башлыса ҡар һыуы менән тулылана. Златоуст ҡалаһы янында йыллыҡ аҡманың 67,1 % яҙғы (апрель—июнь), 25,6 % — йәйге-көҙгө (июль — ноябрь), 7,3 % — ҡышҡы (декабрь — март) осорҙарға тура килә. Ҡариҙелгә ҡойған ерендә яҙғы аҡма 62,6 % тиклем түбәнәйә, йәйге-көҙгө 27,4 %, ҡышҡы — 10 % тиклем арта. Уртаса йыллыҡ һыу сығымы Златоуст ҡалаһы янында 8,6 м³/с, Салауат районы Лаҡлы янында — 48,2 м³/с, тамағында — 84,0 м³/с. Октябрь аҙағы — декабрь башында боҙ туңа, апреле — мая башында боҙҙан асыла. Һал ағыҙыу мөмкинлеге бар.
Күперҙәр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Әй йылғаһы аша күперҙәр Башҡортостандың Мәсетле районы Оло Ыҡтамаҡ һәм Дыуан-Мәсетле ауылдары янында, Дыуан районы Мәсәғүт ауылында һәм янында, Салауат районы Лаҡлы ауылында, Силәбе өлкәһенең Һатҡы районы Яңы Пристань ауылында, Ҡуҫа ҡалаһында тимер юлы һәм автомобиль, Златоуст ҡалаһы янында М5 федераль трассала, тағы икәү Веселовка ауылы янында төҙөлгән.
Ҡушылдыҡтар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Төп ҡушылдыҡтары, уңдан: Ҡуса, Оло Арша, Ҡыйғы, Оло Ыйыҡ, Ыйыҡ, һулдан: Оло Һатҡы, Ләмәҙ, Мәләкәҫ.
- Әй ҡушылдыҡтары (тамағынан инешенә тиклем).
Йылғалар Башҡортостан Республикаһы, Силәбе өлкәһе, Свердловск өлкәһе[4] биләмәләренә тура килә.
- Исемлек Әй йылғаһының тамағы башланған еренә табан ҡаратып төҙөлгән.
- Исемлек Һыу ресурстарының федераль агентлығы тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре[5] буйынса төҙөлдө.
- Шулай уҡ 1:100000 масштаблы картала тикшереп сығылды. Ҡайһы бер ҡушылдыҡтар һәм ҡушылдыҡтар ҡушылдыҡтары федераль дәүләт һыу реестрына инмәгәнлеге асыҡланды.
- Карталар теҙмәһен Һылтанмалар бүлегендә ҡарарға була.
| Һыу сығанағы коды 100102010121111000 + түбәндәге 5 һан | Ҡойған урыны, Әй тамағынан алыҫлыҡ (км) | Ҡушылған яры | Ҡушылдыҡ исеме | Төрө | Оҙонлоғо (км) | Һыу йыйыу майҙаны (км²) | 1:100000 масштаблы картала | Ҡушылдыҡ ҡушылдыҡтары (тамағынан инешенә табан) | Иҫкәрмә | |
| уң яҡтан | Кесе Мәтәулла | Тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| уң яҡтан | Оло Мәтәулла | Тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| уң яҡтан | Кесе Кәрзә | Тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| уң яҡтан | Оло Кәрзә | Тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| 22747 | 16 | һул яҡтан | Йүгеҙ | Йылға | 16 | 0 | Тамағы, Инеше | Бәләкәй генә 9 ҡушылдығы бар, өсәүһенең исеме картала теркәлгән: уңдан — Шишмә ҡул, Уҫаҡ йылға (рус. Осиновая речка), һулдан — Ыҙан ҡул (рус. Межевой лог) | ||
| уң яҡтан | Ҡайынлы ҡул | Тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| Һул яҡтан | Цивильский ҡул | Тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| уң яҡтан | Вәрғәт ҡул | Тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| 22730 | 43 | һул яҡтан | Мәләкәҫ | Йылға | 53 | 499 | Тамағы, Инеше | Уң яҡтан — Ҡара шишмә, Яраҫтау, Черношарка, Суханка, һул яҡтан — Балантыҡ, Саладья, Ҡайбаш, Оло ҡул, Кушея, Ҡамышлы. | ||
| 22723 | 52 | уң яҡтан | Тәүрә | Йылға | 18 | 0 | Тамағы, Инеше | Уңдан — Леснушка, һулдан — Изенер. | ||
| уң яҡтан | Сухояз | Тамағы һәм Инеше | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| уң яҡтан | Төңгөлдә | Тамағы һәм Инеше | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| 22556 | 92 | уң яҡтан | Ыйыҡ | Йылға | 102 | 2390 | Тамағы, Инеше | Федераль һыу сығанаҡтары реестрында йылғаның исемен хаталы, Ыҡтың Аҡа ҡушылдығын Әйгә ҡоя тип, яҙғандар. | ||
| һул яҡтан | Буртаҡ | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| Һул яҡтан | Һабанаҡ ҡул | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| уң яҡтан | Калмия | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| 22549 | 113 | һул яҡтан | Ләмәҙ | Йылға | 22 | 0 | тамағы | һул яҡтан — Таштыҡул, Отмечаль (Дуло), Ләмәҙсыҡ | ||
| уң яҡтан | Урман ҡул | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| һул яҡтан | Сейәле ҡул | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| һул яҡтан | Оло ҡул | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| уң яҡтан | Таҡта | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| 22396 | 138 | уң яҡтан | Оло Ыҡ | Йылға | 108 | 1460 | тамағы | |||
| уң яҡтан | Көршәле | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| 22389 | 159 | һул яҡтан | Йыланыш | Йылға | 12 | 0 | ||||
| 22365 | 168 | һул яҡтан | Ҡушҡаяҡ | Йылға | 17 | 0 | ||||
| 22273 | 170 | уң яҡтан | Ҡыйғы | Йылға | 87 | 1370 | ||||
| уң яҡтан | Шығал | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| 22266 | 182 | уң яҡтан | Тәндәк | Йылға | 10 | 0 | ||||
| һул яҡтан | Ташлы ҡул | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| 22259 | 200 | һул яҡтан | Һикияҙ | Йылға | 10 | 0 | Һикияҙ (шишмә) һәм Һикияҙ (йылға) мәғлүмәттәре буталған булыуы мөмкин | |||
| 22242 | 211 | уң яҡтан | Әнйәк | Йылға | 13 | 0 | Әнйәк (Ҡушҡаяҡ ҡушылдығы) менән бутамағыҙ | |||
| һул яҡтан | Торналы | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| 22235 | 217 | уң яҡтан | Ишмән | Йылға | 12 | 0 | тамағы | |||
| 22228 | 239 | уң яҡтан | Сунға | Йылға | 12 | 0 | [1] | |||
| 22218 | 251 | һул яҡтан | Шәрәк | Шишмә | 10 | 0 | [2] | |||
| уң яҡтан | Вәкиәр | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| уң яҡтан | Йыланлы | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| 22204 | 265 | һул яҡтан | Лаҡлы | Йылға | 16 | 0 | тамағы | |||
| 22195 | 276 | һул яҡтан | Һикияҙ | Йылға | 28 | 89 | тамағы | |||
| 22184 | 281 | һул яҡтан | Исемһеҙ ҡаран | Ҡаран | 0 | 0 | [3] | |||
| 22129 | 282 | һул яҡтан | Олоер | Йылға | 38 | 327 | [4] | |||
| 22115 | 283 | һул яҡтан | Әлексәй ҡараны | Ҡаран | 0 | 0 | [5] | |||
| 22092 | 288 | уң яҡтан | Беренсе Күлмәт ҡараны | Ҡаран | 0 | 0 | [6] | |||
| 22108 | 288 | уң яҡтан | Икенсе Күлмәт ҡараны | Ҡаран | 0 | 0 | [7] | |||
| 22054 | 295 | уң яҡтан | Кесе Ҡурғаҙаҡ ҡараны | Ҡаран | 0 | 0 | [8] | |||
| 22044 | 295 | һул яҡтан | Каменка | Йылға | 18 | 63,2 | тамағы һәм инеше | |||
| уң яҡтан | Ыҙан | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| 22023 | 296 | уң яҡтан | Ыҙан ҡараны | Ҡаран | 0 | 0 | [9] | |||
| 21979 | 302 | һул яҡтан | Оло Ҡутырҡа | Ҡаран | 13 | 90,9 | [10] | |||
| 22009 | 302 | һул яҡтан | Беренсе Шумиха ҡараны | Ҡаран | 0 | 0 | [11] | |||
| 22016 | 302 | һул яҡтан | Икенсе Шумиха ҡараны | Ҡаран | 0 | 0 | [12] | |||
| 21958 | 307 | уң яҡтан | Ҡаратай ҡараны | Ҡаран | 0 | 0 | [13] | |||
| уң яҡтан | Бия | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| уң яҡтан | Шулемка | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| 21948 | 321 | һул яҡтан | Иструть | Йылға | 11 | тамағы һәм инеше | ||||
| 21849 | 339 | һул яҡтан | Оло Һатҡы | Йылға | 88 | 1340 | тамағы | |||
| 21818 | 341 | уң яҡтан | Алйылға | Йылға | 48 | 330 | тамағы | |||
| һул яҡтан | Теректа | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| 21801 | 354 | уң яҡтан | Бәйҙе | Йылға | 29 | тамағы | ||||
| 21696 | 370 | уң яҡтан | Оло Арша | Йылға | 56 | 910 | тамағы | |||
| 21672 | 376 | һул яҡтан | Оло Бағраш | Йылға | 14 | 0 | тамағы | |||
| 21597 | 388 | уң яҡтан | Ҡуҫа | Йылға | 59 | тамағы | ||||
| уң яҡтан | Коноплянка | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| 21580 | 397 | һул яҡтан | Кисеганка | Йылға | 11 | 0 | тамағы | |||
| 21573 | 414 | һул яҡтан | Тундушка | Йылға | 15 | 0 | тамағы | |||
| 21559 | 419 | һул яҡтан | Ҡуваш | Йылға | 41 | 312 | тамағы | |||
| уң яҡтан | Оло Артяш | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| һул яҡтан | Передовка | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| 21542 | 433 | уң яҡтан | Губёнка | Йылға | 12 | 0 | ||||
| 21535 | 434 | һул яҡтан | Березовая | Йылға | 13 | 0 | ||||
| һул яҡтан | Солтанка | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| 21511 | 451 | уң яҡтан | Тесьма | Йылға | 18 | 147 | тамағы | |||
| 21504 | 455 | уң яҡтан | Черная | Йылға | 12 | 37 | тамағы | |||
| уң яҡтан | Балашиха | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| уң яҡтан | Известковая | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| уң яҡтан | Маршаловка | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| уң яҡтан | Божегитка | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| 21498 | 490 | уң яҡтан | Веселка | Йылға | 14 | 0 | ||||
| уң яҡтан | Семибратка | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| уң яҡтан | Исток | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| 21481 | 522 | һул яҡтан | Йөрәк | Йылға | 15 | 0 | ||||
| 21474 | 530 | уң яҡтан | Хуторка | Йылға | 10 | 0 | ||||
| уң яҡтан | Банный Ключ | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| уң яҡтан | Безимяный Ключ | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| уң яҡтан | Черная | тамағы | Федераль реестрға инмәгән | |||||||
| һул яҡтан | Щап | тамағы | Федераль реестрға инмәгән |
Галерея
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]-
Әй йылғаһы аша күпер. М. А. Круковский фотоһы, 1908 йыл. -
-
-
_%D0%BD%D0%B0_%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B5_%D0%90%D0%B9.jpg)
![[1]](http://bashmap.narod.ru/N40/N-40-033.jpg){kind=link}
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия. Урыҫсанан тулыландырылған һәм төҙәтелгән тәржемәһе / Баш мөхәррир Р. З. Шәкүров. — Өфө: Башҡорт энциклопедияһы ғилми нәшриәте, 1997.
- Словарь топонимов Республики Башкортостан. — Уфа: Китап, 2002 г. — 256 с. — С.230. ISBN 5-295-30192-6 (рус.)
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Словарь топонимов Республики Башкортостан. Уфа: Китап, 2002. — 256 с. — С.230. ISBN 5-295-30192-6
- ↑ Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь. — М: АСТ. 2001
- ↑ Матвеев А. К. Географические названия Урала: Топонимический словарь. — Екатеринбург: ИД «Сократ», 2008. — 352 с.— С.11—12.
- ↑ «Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге».
- ↑ http://textual.ru/gvr/index.php?card=182632 2022 йыл 22 октябрь архивланған.
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Башҡортостан һәм Урал карталары сайтында Әй йылғаһы төшөрөлгән айырым биттәр теҙмәһе (тамағынан инешенә табан): [14], [15], [16], [17], [18], [19], [20], [21], [22],[23], [24], [25], [26]. Инеше Көтмәле һаҙлығы, Уралтау, Әүәләк һәм Еләкле һырттары араһындағы яҫы таулыҡта.
- Әй, Йүрүҙән тураһында легенда