Дыуан-Мәсетле

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Ауыл
Дыуан-Мәсетле
рус. Дуван-Мечетлино
Ил

Рәсәй

Федерация субъекты

Башҡортостан

Муниципаль район

Мәсетле

Ауыл советы

Дыуан-Мәсетле

Координаталар

55°40′36″ с. ш. 58°18′20″ в. д.HGЯO

Халҡы

↗681[1] кеше (2010)

Сәғәт бүлкәте

UTC+6

Почта индексы

452565

Һанлы танытмалар
Автомобиль коды

02, 102

ОКАТО коды

80 242 820 001

ОКТМО коды

80 642 420 101

ГКГН номеры

0521218

Дыуан-Мәсетле (Рәсәй)
Дыуан-Мәсетле
Дыуан-Мәсетле
Дыуан-Мәсетле (Башҡортостан Республикаһы)
Дыуан-Мәсетле

Дыуан-Мәсетле (рус. Дуван-Мечетлино) — Башҡортостан Республикаһының Мәсетле районындағы ауыл, ошо исемдәге ауыл Советы үҙәге. ОКАТО коды — 80242820001.

Географик урыны[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дыуан-Мәсетле ауылы Әй йылғаһы буйында, район үҙәге Оло Ыҡтамаҡ ауылынан көньяҡҡа табан 32 километрҙа һәм Һилейә (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 94 километрҙа урынлашҡан[2].

Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Дыуан ырыуы тораҡ йорттары араһында иң тәүгеһе — Дыуан-Мәсетле ауылы. Дыуан-Мәсетле ауылына XVI аҙағында, XVII быуат уртаһында йәки, ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса, XVII быуат аҙағында—XVIII быуат башында Себер даруғаһы Дыуан улусы башҡорттары үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. Был ауыл Дыуан ырыуы башҡорттарының төп улус ауылы булған. XVIII быуаттың 30-сы йылдарына тиклем Башҡортостан торама пункттары атамалары башлыса антропонимик түгел, ә этнонимдарҙан яһалған — Дыуан, Ҡошсо. Мәсетле ауылы исемендә «дыуан» этнонимы һаҡланған, һәм был ауылдың сағыштырмаса иртә барлыҡҡа килеүенә ишара.

«XVIII быуат аҙағында — Дыуан, Бәләкәй Ҡошсо һәм Оло Ҡошсо һәм Өпәй улустары башҡорттары „күскенсе булмаған, ә үҙ өйҙәрендә даими йәшәгәндәр“, йәғни йәйләүгә сыҡмағандар, ултыраҡ тормош алып барғандар. XVIII быуаттың 30-сы йылдарындағы сығанаҡтарҙа ла шулай теркәлгән.

1795 йылда Мәсетле (Әбдей) атамаһы менән иҫәпкә алынған, 16 йортта 86 кеше йәшәгән. 1795 йылда 24 дыуан ауылы араһынан 8 ауылда халыҡ һаны бер төрлө (90—100 кеше) булған. Улар араһында 25 йорттан һәм 92 кешенән торған Мәсетле ауылы ла булған.

1816 йылда 357, 1834 йылда — 482 кеше йәшәгән. 1816 йылда иҫәпкә алынған 32 йортта йәшәгән ғаиләләрҙең 9-ында ир 2 ҡатынлы, 2-һендә — өс ҡатынлы булған. 1921—1924 йылдарҙа 18 йорттан торған Сатый (Яңы Мәсетле) ауылы барлыҡҡа килгән. 1816 йылда төп ауылда 55 йәшлек ахун Дусмөхәмәт Сатыев йәшәгән, уның фамилияһы бүлендек ауыл менән тығыҙ бәйләнгән.

Шәжәрәгә ярашлы, Дыуан торама пункттарының барлыҡҡа килеүе Батыр һәм Ҡарамыш тоҡомдарының исемдәре менән бәйле. Батыр Үтәмеш улының өс улы булған, береһе — Сарбулат исемлеһе Иҫке Мишәр һәм Яңы Мишәр ауылдарына, ә икенсеһе — Сырбулат Яңыбай ауылына (хәҙерге Балаҡатай районы) нигеҙ һалған. Хәҙер уға нигеҙ һалыусыларға әйләнеп ҡайтайыҡ. Дыуандарҙың ҡайһыһы Дыуан-Мәселе ауылына нигеҙ һалған, тигән һорау асыҡ ҡала. Сөнсәләй — Аҡбулат — Ураҙ — Ҡылысбай — Ғүмәр — 1763 йылғы Усман һәм уның улдары Абдулнасир, Исламғол, Исмәғил һәм энеләре 1778 йылғы Ғәбделхалиҡ һәм 1783 йылғы Абдулғәзиздең улдары булған. 1816—1859 йылдарҙағы йәниҫәп мәғлүмәттәренән билдәле булыуынса, Усмандан һуң йәшәгән тоҡомдары бөтәһе лә Дыуан-Мәсетле ауылында йәшәгән.

Рәүиз материалдарын һәм шәжәрә мәғлүмәттәрен сағыштырып, ауылдың барлыҡҡа килеү ваҡытын түбәндәгесә билдәләргә мөмкин. Усман Ғүмәровтан Ҡарамыш нәҫелен башлап ебәреүсегә тиклем 7 быуын (колено), йәғни Усман өсөн Ҡарамыш ҡарт-ҡарт-ҡарт-ҡарт олатай (прапрапрапрадед) йәғни (ете-ят һүҙмә-һүҙ: „ете“ һәм „сит кеше“) була. Беҙгә Усмандың тыуған йылы билдәле — 1763[3][4].

Әгәр һәр 6 быуынға 30-шар йыл ғүмер бирһәк, Усмандан тыш, һөҙөмтәлә 6 кеше өсөн 180 йыл ғүмер алабыҙ. 1763 йылды Усмандың тыуған йылын иҫәпләү нигеҙе итеп алып һәм уны 180 йылға кәметеп, 1583 йылды сығарабыҙ. Ҡарамышты нигеҙ һалыусы тип иҫәпләгәндә, Дыуан-Мәсетле ауылына нигеҙ һалыныу датаһы 1583 йыл булыуы ихтимал. Әгәр ҙә ҡайһы бер авторҙар фекеренсә, Аҡбулатты тәүге төпләнеүсе тип алһаҡ, 1643 йыл ауылдың нигеҙләнеү датаһы тип иҫәпләнеүе мөмкин; әгәр Ҡылысбайҙы тәүге төпләнеүсе тип иҫәпләһәк, Дыуан-Мәсетле аулының барлыҡҡа килеү датаһы тип 1700 йыл иҫәпләнеүе мөмкин.

Ҡарамыштың улы Сөнсәләй, уның улы Аҡбулат, уның улы Ураҙ, уның улы Ҡылысыбай нәҫелдең 12-13 быуынын тәшкил итә. Бер баҫмала Дыуан-Мәсетле ауылына Ҡылысбай нигеҙ һалған тип әйтелә, икенсеһендә — Аҡбулат, өсөнсөһөндә — „шәжәрәлә ауылға Батыр һәм Ҡарамыш нигеҙ һалған“ тип әйтелә». Шәжәрә яҡынса 13 быуынды үҙ эсенә алыуынан сығып, ауыл XVI быуаттың тәүге яртыһында нигеҙләнгән тигән һығымта яһала. Был ул осорҙа йәшәгән кешеләрҙең атай булырлыҡ уртаса йәшен 25-30 йәш тип ҡабул иткән осраҡта ғына мөмкин. Дыуан-Мәсетле ауылына нигеҙ һалыныу ваҡыты тураһында башҡа яҙма сығанаҡтар юҡ. Тикшеренеүселәргә археология фәне ярҙам күрһәтә алыр ине, әммә республика археологияһы һуңғы урта быуат һәм яңы заман ҡомартҡылары менән шөғөлләнмәй. Шулай ҙа XVI быуатта был яҡ башҡорттарының ауылы бар инеме тигән һорауға ыңғай яуап бирергә кәрәк. Башҡорттарҙың торамалары уларҙың хужалыҡ эшмәкәрлеге миҙгеленә бәйле булған: ҡышлау (ҡышҡы туҡталыш), яҙғы (майҙан июнгә тиклем) — яҙлау, йәйге (июлдән авгусҡа тиклем) — йәйләү, көҙгө (сентябрҙә) — көҙләү (осеновка). Яҙын башҡорттар ҡышлау урындарынан 20-70 һәм унан да күберәк саҡрым алыҫлыҡҡа сығып киткән, ҡышлаған ерҙәрендә көтөүлектәрен һәм бесәнлектәрен тапатмаҫ өсөн яйлап күсеп йөрөгән. Майҙан октябргә тиклем күсеп йөрөү урындарының алмашыныуы уларҙа (ҡышҡы ауылдарҙағы кеүек) даими хужалыҡ ҡаралтылары һәм торлаҡтарҙың барлыҡҡа килеүенә булышлыҡ итмәгән[5].

Тәбиғи-климатик (мәҫәлән, ташҡын осоронда һыу баҫыу), социаль-сәйәси һәм иҡтисади факторҙарға бәйле — хөкүмәт ғәскәрҙәренең күп һанлы башҡорт ихтилалдарын баҫтырғанда, йыш ҡына торама пункттарҙы юҡ иткән, ҡаҙаҡ барымтаһы һәм ҡарымтаһы (IX быуат — XIX быуаттың тәүге яртыһына тиклем), нуғай (XV—XVI бб.), ҡалмыҡ (XVII б.), почта (ям) тракттарын (XVIII быуаттың 30-сы йылдарынан), шәхси һәм ҡаҙна заводтарын (XVIII в.) төҙөү һәм мәғдән ятҡылыҡтарын үҙләштереү ауылдарҙан халыҡтың күсеп китеүенә килтергән. Башҡорт аҫаба ерҙәрен хөкүмәт, сиркәү-монастырь һәм крәҫтиәндәрҙең колониялаштырыуы һ.б. — ерле халыҡты ултырған урындарынан (иҫке йорт) икенсеһенә (яңы йортҡа) күсергә мәжбүр иткән. Шуға күрә ауылдар йәшәү урынын үҙгәрткән.

Ҡышҡы биләмәләрҙә хәҙерге урамдар һымаҡ төҙөлөш булмаған. Ауыл ағас өйҙәрҙән, ер өйҙәрҙән, ярым ер өйҙәрҙән, ҡатламлы һәм саман йорттарҙан һәм хужалыҡ ҡаралтыларынан (тәбиғи шарттарға ҡарап) торған. Торлаҡтар бер рәткә (бер рәтле, бер яҡлы урам) йәки айырым түңәрәк булып урынлашҡан, һәр түңәрәк туғандаш ғаиләләрҙең бер төркөмөнән (ара, зат, нәҫел, тоҡом) торған. Ике рәтле (ике яҡлы), бер-береһенә ҡапма-ҡаршы урынлашҡан урамдар XVIII быуаттың 2-се яртыһында — XIX быуат башында барлыҡҡа килә башлаған.

1877 йылда Дыуан-Мәсетлелә урыҫ-башҡорт мәктәбе эшләгән[6].

Биләмә берәмектәренә инеүе[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Теркәү йылы Улус, ауыл советы Өйәҙ, кантон, район Губерна, Республика Дәүләт
1757 Дыуан улусы Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы Рәсәй Империяһы
1816 1-се йорт 4-се Башҡорт кантоны Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы Рәсәй империяһы
1834 1-се йорт 4-се Башҡорт кантоны Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы Рәсәй империяһы
1847 1-се йорт 4-се Башҡорт кантоны Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы Рәсәй империяһы
1859 1-се йорт 4-се Башҡорт кантоны Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы Рәсәй империяһы
1895 Иҫке Балаҡатай улусы Златоуст өйәҙе Өфө губернаһы Рәсәй империяһы
1920 биләмәһе Үрге Ҡыйғы өйәҙе Автономлы Башҡорт ССР-ы (Бәләкәй Башҡортостан) Coat of arms of the Russian Soviet Federative Socialist Republic.svg РСФСР
1926 Дыуан улусы Мәсәғүт кантоны Автономлы Башҡорт ССР-ы СССР СССР
1935 Дыуан-Мәсетле ауыл Советы Мәсетле районы Башҡорт АССР-ы СССР СССР
1941 Дыуан-Мәсетле ауыл Советы Мәсетле районы Башҡорт АССР-ы СССР СССР
1990 Дыуан-Мәсетле ауыл Советы Мәсетле районы Башҡортостан Республикаһы Рәсәй флагы Рәсәй Федерацияһы

Ауылдың XIX быуаттың икенсе яртыһындағы үҫеше[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ҡарамыш нәҫеле вариҫтары ауыл һәм улус йәмғиәтендә юғары дәрәжә биләгән. Улар ябай община ағзаларынан администрация-хәрби вазифалар биләүе менән айырылып торған. Усман Ғүмәров, йорт старшинаһы булараҡ, ауылдар төркөмө менән идара иткән. Уның улы Исламғол Усмановҡа старшина вазифаһы мираҫ булып күскән. Уртансы улы Исмәғил Усманов зауряд-хорунжий булған. Усмандың ейәне Абдулхан Исламғолов урядник дәрәжәһендә старшина булараҡ 15-се йорт менән етәкселек иткән. Усмандың икенсе ейәне, зауряд-хорунжий Абдулнафиҡ Исламғолов, 17-се йорт менән идара иткән. Усмандың ике туған ҡустыһы Әбделхалиҡ Ғүмәровтың улы зауряд-хорунжий Байрамғол Әбделхалиҡов 1855 йылдан һуң 8-се башҡорт кантонының кантон башлығы ярҙамсыһы булған, уның улы Мифтахетдин Байрамғолов — урядник һәм йорт старшинаһы ярҙамсыһы була.

Дыуан-Мәсетле халҡы игенселек менән шөғөлләнгән. 1842 йылда 595 кешегә 142 сирек ужым ашлығы һәм 798 сирек яҙғы иген сәселгән, 25 сирек картуф ултыртылған. Өс баҫыулы сәсеү әйләнеше ҡулланылған. Төбәктең төньяҡ-көнсығыш климат шарттарына ярашлы, арыш, һоло, арпа, һуңынан бойҙай сәскәндәр. Бында файҙаланылған ике атлы һабанды урындағы оҫталар эшләгән. Йәшелсә баҡсалары булған һәм урындағы тоҡом малын үрсеткәндәр. 1897 йылғы статистика йыйынтығында түбәндәге мәғлүмәт бар: «Утлау ҡалҡыулыҡта урынлашҡан. Әй йылғаһындағы һыулау урыны уңайлы. Мал йәй буйына көтөүлектә йөрөй. Бесәнлектәр — һыубаҫар туғайҙа. Йылға буйын йыл һайын 2 көндән алып 1 аҙнаға тиклем һыу баҫа. Бесән бөтә малға етерлек».

Ауылда 3 сауҙа кибете булған. Шулай уҡ оброк статьялары ла бар: 1 дисәтинә күләмендәге баҙар майҙанын, Әй йылғаһында балыҡ тотоу, ташлыҡта таш ватыуҙы ҡуртымға бирәләр.

1859 йылда Дыуан-Мәсетле ауылында 704 кеше, 1865 йылда 132 йортта 691 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, уартасылыҡ, сана эшләү, сабата үреү менән шөғөлләнгәндәр. Ауылда шулай уҡ мәсет, мәҙрәсә, 2 һыу тирмәне булған[7].

Ауылдың XX быуаттағы һәм бөгөнгө үҫеше[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

1906 йылда Дыуан-Мәсетле ауылында улус идаралығы, мәсет, мәҙрәсә, урыҫ-башҡорт земство мәктәбе, 2 мануфактура кибете булған[8].

1920 йылда ауылда 175 йортта 995 кеше йәшәгән. 1930—1932 йылдарҙа бында Мәсетле (Дыуан-Мәсетле) районының хакимиәт үҙәге урынлашҡан була.

Әлеге ваҡытта Дыуан-Мәсетлелә урта мәктәп, балалар баҡсаһы, участка дауаханаһы, клуб, китапхана, мәсет бар[9].

Халҡы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Халыҡ иҫәбе
2002[10]2009[10]2010[1]
669↘599↗681
Милли составы

2002 йылғы Бөтә Рәсәй йәниҫәбенә ярашлы, ауылда башҡорттар йәшәй (100 %)[11].

Билдәле шәхестәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Урамдары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Әй урамы (рус.  Айская (улица)
  • Комсомол урамы (рус.  Комсомольская (улица)
  • Туғай урамы (рус.  Луговая (улица)
  • Тыныслыҡ урамы (рус.  Мира (улица)
  • Йәштәр урамы (рус.  Молодежная (улица)
  • Сабир Ваһапов урамы (рус.  Сабира Вагапова (улица)
  • Баҡса урамы (рус.  Садовая (улица)
  • Салауат Юлаев урамы (рус.  Салавата Юлаева (улица)
  • Совет урамы (рус.  Советская (улица) [13]

Тирә-яҡ мөхит[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ер-һыу атамалары Тауҙар: Туйтүбә

Урмандар:

Йылғалар: Әй, Ҡыйғы, Ыйыҡ.

Шишмәләр:

Ялан-бесәнлектәр:

Таусыҡтар, түбәләр:

Тәбиғәт һәйкәлдәре:

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 194—195 с. (История д. Тугузлы)
  • Хисамитдинова Ф. Г. Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. ↑ 1,0 1,1 Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан. Дата обращения: 20 август 2014. Архивировано 20 август 2014 года.
  2. ↑ Дыуан-Мәсетле // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
  3. ↑ Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
  4. ↑ ЮАС. Вып. 2. С. 205, 214—215. ЦГИА РБ. Ф. 138. Оп. 2. Д. 374-а (1816 г.), 571 (1834 г.), 724 (1859 г.)
  5. ↑ ЦГИА РБ. 940 (1795 г.). Л.167. См. это дело и по др. селам. Ф. 138. Оп. 2. Д. 374-а. Башкирские шежере. С. 118. Давлетбаев Б. С. Твое шежере. Из истории Дуван-Мечетлинского края. Вып. 1. Большеустьикинское, 1996. С. 4. Мирхаева Г. Из истории Мечетлинского района // Ватан­даш. 1997. № 10. С. 47.
  6. ↑ Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 546. — ISBN 978-5-295-04683-4.
  7. ↑ Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
  8. ↑ Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
  9. ↑ Дыуан-Мәсетле // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
  10. ↑ 10,0 10,1 Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан ВПН-2002 и 2009
  11. ↑ Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — приложение в формате Excel 2016 йылдың 4 март көнөндә архивланған..
  12. ↑ Дыуан-Мәсетле // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
  13. ↑ «Налог Белешмәһе» системаһында Дыуан-Мәсетле ауылы
П: Портал «Башҡортостан ауылдары»
s: Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) Викикитапханала
П: Проект «Башҡортостан ауылдары»
https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Дыуан-Мәсетле&oldid=1215550 ҡабул ителгән