Вьетнам теле

Вьетнам теле
Телдең үҙатамаһы	tiếng Việt
Илдәр	Вьетнам, АҠШ, Камбоджа, Франция, Австралия, Лаос, Таиланд, Малайзия, Германия, Канада
Рәсми хәле	Вьетнам
Был телдә һөйләшеүселәр һаны	75 млн
Телде белеүселәр	13-17
Классификация
Категория	Евразия телдәре
Австралия-азия ғаиләһе Мон-кхмер тармағы Вьет төркөмө Вьет-мыонг төркөмсәһе
Әлифба	латиница (вьетнам алфавиты)
Тел коды
ГОСТ 7.75–97	вье 140
ISO 639-1	vi
ISO 639-2	vie
ISO 639-3	vie
Был телдә Википедия

Вьетна́м теле (вьетн. tiếng Việt, тьенг вьет), һирәгерәк (вьетн. Việt ngữ, тьы-ном 越語, вьет нгы) — вьеттарҙың теле. Вьетнамдың рәсми теле, милләт-ара аралашыу һәм мәғариф теле булып тора. Шулай уҡ Камбоджала, Лаоста, Таиландта, Малайзияла, Австралияла, Францияла, Германияла, АҠШ-та, Канадала һәм башҡа илдәрҙә таралған. Дөйөм һөйләшеүселәр һаны 75 млн ашыу кеше (2005, баһа), шул иҫәптән Вьетнамда — яҡынса 72 млн кеше (2005, баһа), Камбоджала — 680 мең кеше (2003, баһа), Австралияла — яҡынса 175 мең кеше (2001, йәниҫәп), Францияла — 300 меңдән ашыу (2003, баһа), АҠШ-та — 1,1 млн ашыу кеше (2000, йәниҫәп), Канадала — 122 мең кеше (2000, йәниҫәп), Германияла яҡынса 80 мең кеше аралаша.

Классификация

Вьетнам теле австралия-азия ғаиләһе вьет телдәре төркөмөнөң төньяҡ (вьет-мыонг) төркөмсәһенә ҡарай. Генетик яҡтан мыонг теленә яҡын, глоттохронология мәғлүмәттәре буйынса, был телдән яҡынса беҙҙең эраның башында айырылған.

Элгәре сино-тибет, йәғни тай телдәренә индерелгән, әммә мыонг, кыой һәм тьыт телдәрен тикшереү уларҙы вьетнам теленә яҡын булыуын һәм ҡытайлаштырыуға аҙыраҡ кимәлдә дусар ителгәнен күрһәтә.

Рук теле буйынса материалдар вьетнам телен теүәл классификацияларға мөмкинлек бирә:

Вьетнам	Пако	Стиенг	Рук	Тәржемә
baj¹	par	par	pər1	осоу
ʈəu²	—	mluu	plu2	бетель
cɜt³	kucḛt	cət	kɯcĭt	үлеү
mot4	mo̰ːj	muaj	moc	бер
kuj5	ʔuːjh	—	kujh	сытыр
muj6	mo̰h	muh	mujh	танау

Тарих

Вьетнам теле мыонг теле менән уртаҡ булған боронғо тонһыҙ телдән үҫешкән. Бер аҙ ваҡыт үткәс, вьетнам телендә тондар барлыҡҡа килгән. Ҡытай теленән һүҙҙәр әүҙем үҙләштерелә башлағас, вьетнам телендә яңы фонемалар — /ʂ/ һәм /ʈ/ барлыҡҡа килә.

Диалекттар

Вьетнам теле өс төп диалектик өлкәләргә бүленә, улар, үҙ сиратында, күп һанлы диалекттарға һәм һөйләштәргә айырыла:

• төньяҡ (үҙәге — Ханой),
• үҙәк (Хюэ),
• көньяҡ (Хошимин).

Үҙәк диалекттарҙа архаик һыҙаттар нығыраҡ һаҡланған. Диалектик айырмалыҡтар башлыса фонетика һәм лексика өлкәләрендә күҙәтелә.

Фонология

Вьетнам теле

	алғы	урта	артҡы
үрге	i	ɨ	u
урта үрге	e	ə əː	o
урта түбәнге	ɛ		ɔ
түбәнге		a aː

Вьетнам телендә ижектәр һаны ҡәтғи рәүештә теркәлә һәм яҡынса 2500 (тонһыҙ; был һан диалекттар буйынса айырыла) тәшкил итә. Фонемаларҙың дөйөм һаны шулай уҡ диалектҡа һәм фонемаларҙы айырыу ысулына (мәҫәлән, ханой диалектында — 32 алып 35 тиклем) бәйләнгән.

Әҙәбиәт

• Солнцев В. М., Лекомцев Ю. К., Мхитарян Т. Т., Глебова И. И. Вьетнамский язык / Отв. ред. В. М. Солнцев. — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — 100 с. — (Языки зарубежного Востока и Африки). — 2 000 экз.
• Сандакова Л.Л., Тюменева Е.И. Вьетнамский язык. Пособие по переводу для старших курсов. — М.: ООО "Восток-Запад", 2004. — С. 211. — 1000 экз. — ISBN 5-478-00020-5.
• Глебова И., Ку Данг Ат. Начальный курс вьетнамского языка. — М.: Издательство ИМО, 1963. — С. 244. — 3150 экз.
• Быстров И. С., Нгуен Тай Кан, Станкевич Н. В. Грамматика вьетнамского языка. Л., 1975
• Гордина М. В., Быстров И. С. Фонетический строй вьетнамского языка. М., 1984
• Панфилов В. С. Грамматический строй вьетнамского языка. СПб.: Центр «Петербургское Востоковедение», 1993
• Пейрос И. И. Генетическая классификация австроазиатских языков. Диссертация на соискание ученой степени доктора филологических наук. М., 2004 (рукопись)
• Thompson L. C. A Vietnamese grammar. Seattle, 1965 Mon-Khmer Studies Journal

Һүҙлектәр

• Chu Bích Thu [e. a.] Từ điển tiếng Việt phổ thông / Viện ngôn ngữ học. TP. Hồ Chí Minh, 2002.
• Từ điển tiếng Việt / Ed. Hoàng Phê. 3d ed. Hà Nội, 1994.

Вьетнамса-урыҫса һүҙлектәр

• Глебова И. И. и др. Вьетнамско-русский словарь. / Под ред. И. М. Ошанина и Ву Данг Ата. М., ГИС. 1961. 616 с. 40000 экз.
• Аликанов К. М., Иванов В. В., Мальханова И. А. Русско-вьетнамский словарь. Т. 1-2. М., 1977.
• Алешина И. Е. Русско-вьетнамский учебный словарь. 5000 слов. М., Рус. яз. 1988. 502 с.
• Глебова И. И., Соколов А. А. Вьетнамско-русский словарь. Около 60000 слов. М., Рус. яз. 1992. 792 с. 10500 экз.
• Большой вьетнамско-русский словарь. В 4 т. Около 100000 слов и выражений. / Отв. ред. Н. В. Солнцева, Ву Лок и др. М., Вост. лит. 2006. Т.1. 2006. 781 с.

Урыҫса-вьетнамса һүҙлектәр

• Русско-вьетнамский словарь по пищевой промышленности: Ок. 15000 терминов. / Под ред. А. И. Сорокина и др. М., Рус. яз. 1984. 254 с.
• Фам Ван Лонг. Русско-вьетнамский словарь по иммунологии: Ок. 3000 терминов. М., Рус. яз. 1984. 85 с.
• Русско-вьетнамский словарь биологических названий. Ок. 15000 названий. М.-Ханой. 1985. 332 с.
• Русско-вьетнамский словарь по естественно-научным дисциплинам. Ок. 11000 терминов. / Сост. Н. С. Кузнецов и др. М.-Ханой, Рус. яз. 1986. 210 с.
• Русско-вьетнамский словарь по цитологии, гистологии и эмбриологии: Ок. 9000 терминов. / Под ред. Л. В. Григорьевой, Дуан Суан Мыоу. М.-Ханой, Рус. яз.-Медицина. 1986. 244 с.
• Русско-вьетнамский строительный словарь: Ок. 37000 терминов. / Под ред. Т. Н. Цая, Фам Кинь Кыонга. М.-Ханой, 1989. 632 с.
• Русско-вьетнамский спортивный словарь: Около 28000 терминов. / Под ред. С. М. Вайцеховского. М.-Ханой, Рус. яз. 1990. 607 с.
• Погорелова М. В., Чыонг Тхи Фыонг Тхань. Словарь русских лакун на фоне вьетнамского языка. Воронеж, 2007. 154 с.
• Сюннерберг М. А. Русско-вьетнамский тематический словарь. М., Гуманитарий. 2007. 500 с.
• Баринова Е. В., Нгуен Ван Тхак. Русско-вьетнамский словарь музыкальных терминов. М., ИЯ РАН. 2008. 204 с.