Индонезия теле

Индонезия теле
индон. Bahasa Indonesia
Ҡыҫҡаса атамаһы	Indonesian
Кем хөрмәтенә аталған	Индонезия
Дәүләт	Индонезия
Барлыҡҡа килгән	Индонезия
Йоғонто яһаусы	Санскрит, кави[d], Старояванский язык[d], Ява теле, Old Sundanese[d], сунданский язык[d], минангкабау[d], Португал теле, инглизсә, хокло[d], хакка[d], чаошаньский язык[d], Нидерланд теле, Ғәрәп теле, фарсы теле һәм Япон теле
Тел төрҙәре	SVO[d], агглютинатив телдәр, язык с нулевой маркировкой[d], существительное, потом прилагательное[d] һәм синтетик тел[d]
Яҙыу	Латин алфавиты
Телде көйләүсе	Agency for Language Development and Cultivation[d]
Телдә һөйләшеүселәр	198 996 550 кеше (2010), 43 627 550 кеше (2010)
Ethnologue каталогында тел статусы	1 Милли[d]
Ҡайҙа өйрәнелә	индология[d]
Тасуирлау биттәре	afbo.info/languages/42
Викимедиа проекттарында тел коды	id
Индонезия теле Викимилектә

Индонезия теле ( индон. Bahasa Indonesia) — австронезия телдәренең береһе.  Индонезиялағы рәсми тел ( 1945 йылдан) һәм милләт-ара аралашыу теле. Көнсығыш Тиморҙа эш теле статусына эйә.

Көнкүреш аралашыуында уны 20 миллионға яҡын  кеше ҡуллана. Телде теге йәки был кимәлдә белеүселәрҙең дөйөм һаны — яҡынса 200 млн.

Индонезия теле XX быуаттың беренсе яртыһында  Һолланд Ост-Һиндостанында традиция буйынса был төбәктең лингва-франкаһы урынына ҡулланылған  малай теленең әҙәби варианты булараҡ формалаша. «Индонезия теле»  тигән атама 1928 йылда Йәштәр конгресында ҡабул ителә һәм яйлап «малай телен» ҡыҫырыҡлай.

Яҙмаһы латин алфавиты нигеҙендә.

Мәскәүҙә Рәсәй индонезия теле Мәскәү дәүләт университеты һәм Мәскәү дәүләт халыҡ-ара мөнәсәбәттәр институты|МГИМО  эргәһендәге Азия һәм Африка илдәре институтында, Рәсәй Фәндәр Академияһының Көнсығышты өйрәнеү Институтында һәм Практик шәрҡиәт институтында, шулай уҡ Петербургта — Санкт-Петербург дәүләт университетының Көнсығыш факультетында, Рәсәй дәүләт гуманитар университетында, Ҡаҙан университеты эргәһендәге Халыҡ-ара мөнәсәбәттәр институтында, Алыҫ Көнсығыш федераль университетының Халыҡ-ара мөнәсәбәттәр институтында һәм Көнсығыш институтында өйрәнелә.

Индонезия теленең үҙатамаһы — индон. Bahasa Indonesia, әммә илдән ситтә уны ҡайһы берҙә бөтөнләй дөрөҫ булмаған «баhа́са», йәғни «тел» исеме менән йөрөтәләр.

Грамматикаһы

Фонетикаһы

Индонезия телендә 30 өн. Индонезия алфавитында 26 хәреф: Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss, Tt, Uu, Vv, Ww, Xx, Yy, Zz.

Баҫым беленмәй; һүҙҙәр һәр ижектә лә бер төрлө баҫым менән әйтелә. Һуҙынҡылар редукцияланмай тиерлек. [ʤ], [ʧ], [j] өндәре j, с, y хәрефтәре (1972 йылғы реформаға тиклем малай теле яҙмаһы менән унифицикациялана; уға саҡлы dj, tj, j тип яҙғандар) менән билдәләнә. ng ойоштормаһы [ŋ] танау өнөн билдәләй.

Һүҙъяһалышы

Һүҙьяһалышта аффиксация һәм редупликация мөһим роль уйнай. Аффикстар — префикстар, суффикстар, инфикстар (ярашлы рәүештә, алда, һүҙ аҙағында һәм эсендә ҡуйыла). Йыш ҡына һүҙ бер үк ваҡытта һүҙ префиксҡа ла, суффиксҡа ла эйә.

Иң күп ҡулланылған приставкалар

• per- күсемле ҡылым яһай;
• pe- (peng-, pem-, pen-, penj-)  ҡорал һәм эшмәкәр мәғәнәһендәге исемдәр барлыҡҡа килтерә; һуҙынҡы йәки тартынҡы алдында тороуына бәйле төрлө формаға эйә; 
• se- һөйләш теркәүестәр һәм рәүештәр булдыра.

Миҫалдар: besar («бөйөк») — perbesar («күбәйтеү»); dua («ике») — perdua («икеләтә арттырыу»); lukis («һүрәт төшөрөү») — pelukis («рәссам»); lalu («үткән») — selalu («һәр ваҡыт»); lama («дәүер») — selama («ағымында»).

Иң күп ҡулланылған суффикстар

• -an һөҙөмтә, ғәмәл объектын, сара, ҡорал, оҡшашлыҡ, дөйөмләштереү төшөнсәләрен күрһәтә;
• -i, -kan күсемле ҡылымдарҙы барлыҡҡа килтерә.

Миҫалдар: larang («тыйырға») — larangan («тыйыу»); manis («татлы») — manisan («тәмлекәстәр»); mata («күҙ») — matai («ҡарарға»); satu («бер») — satukan («берләштереү»).

Префикс + суффикс

• ke an... хәл йәки хәрәкәтте булдыра;
• an...pe процесты аңлатҡан ҡылымдан яһалған исемдәр барлыҡҡа килтерә;
• an...per шул уҡ хәл — сифаттарҙан процесс, эш-хәрәкәт.

Миҫалдар: satu («бер») — kesatuan («берҙәмлек»); pulau («утрау») — kepulauan («архипелаг»); membatas («сикләргә») — pembatasan («сикләү»); dagang («һатырға, сауҙа итергә») — perdagangan («сауҙа»); adab («цивилизация») — peradaban («цивилизациялы»).

Инфикстар

-em-, -el-, -er-  сифаттарҙы барлыҡҡа килтерә.

Миҫалдар: guruh («күк күкрәү») — gemuruh («күкрәү»).

Редупликация

Редупликация — был бөтә һүҙҙе (ябай) йәки тәүге ижекте ҡабатлау. Үҙгәрешле (мәҫәлән, бер һуҙынҡы үҙгәрә) һәм аффикстар ҡушылған редупликация бар:

• mata («күҙ») — matamata («шпион»);
• laki («ир») — lelaki («ир-ат»);
• rumah («йорт») — rumahrumah («йорт макеты»);
• anak («бала») — anakanak («балаларса»);
• abu («көл») — abuabu («һоро»);
• barat («көнбайыш») — kebarat-baratan («көнбайышса»);
• gunung («тау») — gunung-gemunung («таулы ил»).

Ҡушма һүҙҙәр

Индонезия телендә ҡатмарлы һүҙҙәр бар. Иң билдәлеһе — mata-hari (һүҙмә-һүҙ: «көн күҙе») «ҡояш»; oranghutan (һүҙмә-һүҙ: «урман кешеһе») «орангутан».

Башҡа миҫалдар:

• nenek-moyang («ата-бабалар»), бында nenek — «олатай, өләсәй», moyang — «ҡарт олатай, ҡарт өләсәй»;
• air-mata («күҙ йәштәре»), унда air — «һыу», mata — «күҙ»;
• tanah-air («тыуған ил»), унда tanah — «ер», air — «һыу»;
• hari-besar («байрам»), унда hari — «көн», besar — «оло, бөйөк».

Һөйләм составы

Ябай һөйләмдәр тарҡау һәм йыйнаҡ булыуы мөмкин. Йыйнаҡ һөйләмдәр тик баш киҫәктәрҙән — эйә һәм хәбәрҙән тора. Мәҫәлән: Toko tutup «Магазин ябылған».

Баш киҫәктәрҙән тыш ябай тарҡау һөйләм составына эйәрсән һөйләм: аныҡлаусы, тултырыусы һәм хәлдәр инә.

Ҡағиҙә булараҡ, эйә хәбәр алдынан килә һәм исем йәки күрһәтеү алмашы аша сағылыуы мөмкин: Anak makan «Бала бар»; Ini pintu «Был ишек».

Хәбәр ҡылымдан килеүе мөмкин: Anak ini makan  «Был бала бар».

makam («бар, ашарға») һәм minum («эсергә»)  ҡылымынан һуң йәнәшәлек менән бәйләнгән тултырыусы килеүе мөмкин: Kami minum kopi «Беҙ кофе эсәбеҙ»; Anak itu makan ikan «Теге бала балыҡ ашай».

Хәбәр исемдән булыуы мөмкин: Ini kota «Был ҡала».

Һүҙҙәр тәртибе

Индонезия һөйләмендә һүҙ тәртибе һүҙҙәр араһындағы мөнәсәбәттәрҙе белдергән төп сараларының береһе булып тора.

Аныҡлаусыны айырыусы төп билдә булып позиция тора. Аныҡлаусы һәр саҡ туранан-тура аныҡланыусы һүҙ артынан килә һәм исем ҡылым, сифат йәки алмаш һүҙ төркөмдәре аша билдәләнеүе мөмкин. Мәҫәлән: paman anak («баланың бабаһы»); kaki kanan («уң аяғы»); anak ini («был бала»).

Аныҡлаусы сифатында ҡулланылған ini һәм itu күрһәтеү алмаштары һәр ваҡыт аныҡланыусы артынан йөрөй йәки улар ҡараған һүҙҙәр төркөмөн тәшкил итә. Мәҫәлән: anak itu kakak  («өлкән ағайҙың балаһы»).

Эйә, үҙенә ҡараған һүҙҙәр менән, эйә төркөмөн тәшкил итә. Хәбәр, үҙенә ҡараған һүҙҙәр менән хәбәр төркөмөн тәшкил итә. Һөйләмдә эйә төркөмө ғәҙәттә хәбәр төркөмө алдынан килә һәм унан пауза менән айырыла, мәҫәлән:

Toko ini  / tutup «Был магазин ябылған»;

Kakek ini/ paman anak itu «Был теге баланың олатаһы».

ini һәм itu күрһәтеү алмаштары йыш ҡына эйә төркөмөн хәбәр төркөмөнән сикләй һәм үҙҙәре йыш ҡына эйә төркөмөнә инә. 

Һүҙ төркөмдәре

Исемдәрҙең килештә үҙгәреүе буйынса түгел. Килеш мөнәсәбәтен күрһәтеүсе һүҙҙәр тәртибе. Мәҫәлән: orang laut «кеше диңгеҙ, диңгеҙ кеше (ҡара Баджас)», negeri orang «ил кешеһе», Indonesia orang «үҫтереләсәк» — хәрефе.: «индонезия кеше».

Ябай (тамыр) төркөмдәре непроизводный структураға эйә. Был һөйләмдә уларҙың функцияларын үтәп тейеш, ниндәй ҙә булһа сара ярҙамсы.

Күплек һан барлыҡҡа редупликация: orangorang «кеше», tuantuan «раббы» (tuan «а»).

Ҡылымдар

Ҡылым төр һәм залог категорияларына эйә. Күсемле һәм күсемһеҙ ҡылымдар төр буйынса бүленә. Йүнәлештәр: действительный, страдательный, средний урта, взаимно-совместный. Зат менән үҙгәреш спряжение үҫешмәгән. Ваҡыт «әле, хәҙер», «кисә», «иртәгә» рәүештәре менән күрһәтелә.

Ябай тамыр ҡылымдар непроизводный һүҙ булып торалар. Улар, бер ниндәй ярҙамсы сараларҙан башҡа, һөйләмдә хәбәр функцияһын үтәй. Ҡайһы бер непроизводный ҡылымдар, мәҫәлән: minum «эсергә», makan «ашарға» предлогһыҙ тултырыусы ҡушырға мөмкин:

 Aku minum кopi «Мин кофе эсәм»;

 Dia makan ikan «Ул балыҡ ашай».

Хәбәр һөйләмдә mau «теләргә, ниәтләнергә» ҡылымы, ҡағиҙә булараҡ, мәғәнәүи ҡылым алдынан килә. Мәҫәлән, Aku mau makan «Мин ашарға теләйем».

Сифаттар

Сифаттар үҙ аллы булыуы мөмкин (besar «ҙур», putih «аҡ») йәки үрҙә тасуирланған аффиксация методтары менән барлыҡҡа килә. Исем, бер ниндәй үҙгәрешһеҙ, сифат ролендә ҡулланыла ала (ҡара: Конверсия), мәҫәлән: Bahasa Indonesia «индонезия теле».

Алмаштар

Зат алмаштары:

• «мин» — hamba, saya (рәсми), aku (формаль булмаған);
• «һин» — anda, saudara (рәсми), kamu (формаль булмаған);
• «ул» — dia, ia, beliau;
• «ул» — dia;
• «ул» — dia;
• «беҙ» — kami (тыңлаусыны ҡыҫтырмай), kita (тыңлаусыны ҡыҫтырып);
• «һеҙ» — saudara-saudara, sekalian saudara;
• «улар» — mereka.

Энклитиктар (суффикстар) эйәлек алмаштары ролен уйнай:

• «минең» (рәсми) — ... saya;
• «минең» (формаль булмаған) — ...транспондеры/...aku;
• «һинең» (рәсми) — anda/saudaraa;
• «һинең» (формаль булмаған) — ...kamu/...mu;
• «уның/уның» — ...dia; nya;
• «уларҙың» — ...mereka.

Миҫалдар:

• «минең ризығым» — makanan saya; makananku;
• «һинең ризығың» — makanan Anda; makananmu;
• «уның/уның ризығы» — makanan dia;
• «уларҙың ризығы» — makanan mereka;
• rumahku — «минең йортом»;
• rumahmu — «һинең йортоң»;
• rumahnya — «уның, уның йорто».

Относительно (сағыштырмаса)-һорау:

• «кем» — siapa;
• «нимә» — apa;
• «который» — mana янь.

Возвратный (ҡайтым):

• sendiri — «үҙе, үҙен (бөтә кеше өсөн)»;
• diriku — „мине, мин үҙем“;
• dirimu — „һине, һин үҙең“;
• dirinya — „уның, уның, ул үҙе, ул үҙе“.

Күрһәтеү алмаштары:

• itu „, шул, теге“, ini „был, бынау“.

Күрһәтеү алмаштары ini „был, был, был“ һөйләүсе өлкәһенә инә, йәғни һөйләүсе янындағы предметтарға күрһәтеү өсөн ҡулланыла. Күрһәтеү алмаштары itu „шул, шул, шул“ — әңгәмәләшсе өлкәһендә.

Билдәһеҙлек:

• semua „бөтәһе“,
• segala „бөтәһе, бөтәһе“,
• masing-masing „һәр“,
• tiap „һәр бер“ һәр»,
• apa-apa «нимәлер, нимәлер»,
• apa pun «нимә була ҡалһа ла».

Һандар

1-ҙән 10-ға тиклем: satu, dua, tiga, empat, lima, enam, tujuh, delapan, sembilan, sepuluh (puluh).

11-ҙән 19-ға тиклем суффикс ҡушып барлыҡҡа килә -belas, 11 — sebelas, 12 — duabelas, 13 — tigabelas һ. б.

Тиҫтәләр суффикс ҡушып барлыҡҡа килә -puluh, 20 — duapuluh, 30 — tigapuluh, 40 — empatpuluh, һ. б.

100 — seratus, 500 — limaratus һ. б.

1000 — seribu, 5000 — limaribu.

82 — lapanpuluhdua.

Рәт һандары ke- префиксына эйә: pertama («беренсе», {{comment|сығарма|исключение}}), kedua («икенсе»), kelima («бишенсе») һ. б.

Әҙәбиәт һәм халыҡ ауыҙ-тел ижады 

Малай шиғриәтенең  традицион жанрҙары урта быуаттарҙа барлыҡҡа килгән, улар бөгөн дә популяр. Уларға пантундар, шаирҙар, гуриндамдар һәм төрлө вариациялары ҡарай. Хәҙерге индонезия әҙәбиәтенә XIII—XV быуаттарҙа малайҙар ҡабул иткән ислам дине ҡанундары тағы ла нығыраҡ йоғонто яһай, шул уҡ ваҡытта көнбайыш йоғонтоһо ла һиҙелә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Индонезийско-малайско-русская практическая транскрипция