Моголдар (халыҡ)

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Моголдар.
Моголдар
Һаны һәм йәшәгән урыны

Барлығы: 3,450,100[1]
Һиндостан Һиндостан: 2,063,000[1]
Пакистан Пакистан: 1,336,000[1]
Бангладеш Бангладеш: 45,000[1]
Афғанстан Афғанстан: 2,400[1]
Непал Непал: 2,300[1]
Шри-Ланка Шри-Ланка: 1,200[1]
Бутан Бутан: 200[1]

Тел

могол, урду теле, һинд-иран теле, бенгал, дари, ассам
тәүҙә фарсы, сығатай

Дин

ислам

Раса тибы

монголоид

Халыҡ

һинд-иран халыҡтары, монгол халыҡтары

Туғандаш халыҡтар

Афганистан моголдары, хазарейҙар, чараймаҡтар, теймурҙар, һинд-ирандар

Килеп сығышы

монгол, төрки

Моголдар, могулдар, могáлдар, мугалдар, маголдар, (монг. Могол, фарсы теле. مغول‬‎, урд. مغل‬‎, һин. मुगल, ингл. Mughal) — Һинд субконтиненты территорияһында йәшәүсе этномәҙәни община (этник төркөм)[2]. XIV быуаттан башлап Төньяҡ Һиндостанға үтеп ингән монгол[3] һәм төрки яулап алыусыларҙың нәҫелдәре[4]. Моголдарҙың формалашыуында монгол, төрки, урындағы һинд-иран халыҡтары ҡатнаша. Джошуа Проекты мәғлүмәттәре буйынса (АҠШ миссионер ойошмаларының эшен координациялыусы), уларҙың һаны 3 миллион кеше тип баһалана[1].

Бабур нәҫелдәре. Падишаһ ғаиләһе. Дели. XIX быуат
Моголдар. Уҡтан атыу буйынса ярыштар

Этнонимы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Фарсы теленән тәржемәлә могул (могул, могал, мугал, магол) атамаһы һүҙмә-һүҙ монгол тигәнде аңлата[5].

Һинд һәм һинд-фарсы сығанаҡтарында монгол баҫҡынсылары моголдар тип йөрөтөлгән[6]. «Могол» термины Һиндостан халҡы тарафынан Төньяҡ Һиндостан һәм Урта Азия мосолмандарына ҡарата ҡулланыла[7].

Ҙур Рәсәй энциклопедияһына ярашлы, могол термины Моголстан менән бәйле[8].]. В. В. Бартольд фекеренсә, Урта Азиялағы монголдарҙың халыҡ исеме н-һыҙ әйтелгән. Бартольд яҙғанса, XVI быуат башында "мугал теле монгол теле булған тигән ҡайһы бер фараздар бар[9]. В. П. Юдин фекеренсә, могул этнонимы төрки телле халыҡты билдәләй башлаған. Артабан могулдар XIV—XVII быуаттарҙа Урта Азия халыҡтары тарихында мөһим роль уйнай[10].

Ҡайһы бер тикшеренеүселәр уларҙы төркиләшкән монголдар тип һанай[11], икенселәре — төрки һәм монгол ҡәбиләләре конгломераты[12], өсөнсөләре — Сығатай улусы хандарына хеҙмәт итеүсе өҫтөн хәрби синыф[13].

Совет осоронан һуңғы осор тарихсыһы Т. И. Солтанов фекеренсә, Үҙәк Евразияла бөгөнгө көндә этноним тип һаналған күп терминдар башта сәйәси йә ижтимағи хәлен, әммә уларҙы йөрөтөүселәрҙең милләтен сағылдырмаған[14].

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Монгол империяһы ваҡытында Сыңғыҙхан армияһы Хорезмшах дәүләте территорияһын баҫып ала[15]. Унан һуңғы быуаттарҙа ситтән килгән монгол һәм төрки ҡәбиләләренең тоҡомдары, урындағы төркиҙәр менән ҡушылып, телде, мәҙәниәтте һәм динде үҙләштерә.

1221 йылда Дели солтанлығының төньяҡ-көнбайыш сигендә Сыңғыҙхан монголдары тарафынан тәүге хәүеф янай. Әммә Сыңғыҙхан 1222 йылда индуистар Гиндукуш аша кире ҡайта.

1221 йылда Сыңғыҙхан һалдаттары Хорезм хакимы Йәләл әд-Дин армияһын эҙәрлекләйҙәр. 9 декабрҙә Инд йылғаһы буйында һуғыш була, Сыңғыҙхан ғәскәрҙәре Йәләл әд-Дин армияһын ҡыйрата. Бынан һуң монголдар Мултан, Лахор һәм Пешавар райондарын ҡыйрата.

1235 йылда монголдар Кәшмирҙе яулап ала[16]. 1241 йылда улар Һиндостанға баҫып инә. 1246 йылда Мултан менән Усаны алған. Бынан һуң, башҡа маҡсатты күҙ уңында тотоп, монголдар Һиндостанға ҡаршы эре операцияларҙы ваҡытлыса туҡтата.

1398 йылда Делиға ҡаршы походты төрки-монгол[17][18][19] хәрби етәксеһе һәм яулап алыусыһы[20]] Бабурҙың ата-бабаһы Тимер[6], ул — боронғо барлас ырыуынан[21]. 1399 йылда Тимер Ганг ярҙарына етә, ҡайтышлай тағы ла бер нисә ҡаланы һәм ҡәлғәне ала һәм Сәмәрҡәндкә ҙур табыш менән ҡайта.

XVI быуат дауамында төрки-монгол (барлас)[21] хакимы Бабур Төньяҡ Һиндостандың күпселек өлөшөн баҫып ала һәм XIX быуат уртаһына тиклем дауам иткән Бөйөк Моголдар империяһын төҙөй[6]. Бабур далала, цивилизациянан ситтә йәшәгән күсмә халыҡҡа ҡарата могул, монгол атамаһын ҡуллана[22]. Бабурҙың туған теле төрки булған (иҫке үзбәк). Иҫтәлектәрендә ул былай тип яҙа: «Андижан халҡы — бөтәһе лә төркиҙәр; Ҡалала ла, баҙарҙа ла төрки телен белмәгән кеше юҡ. Халыҡтың һөйләше әҙәби телгә яҡын»[23].

«Бөйөк моголдар» исеме инглиз колониалистары ваҡытында барлыҡҡа килә[24]. Артабан «могол» һүҙе, башҡаса «мугхал», «мугул» (йәғни монгол) Һиндостанда мосолман хәрби-феодаль элитаһының бер өлөшө, ә Һиндостандан ситтә — Дели тәхете династияһы атамаһына әйләнә[25]. Хакимлыҡ итеүсе синыфтың бер өлөшө булараҡ, моголдар башлыса ҡалаларҙа башҡа мосолмандар менән бергә йәшәгән. Улар һыбай йөрөүҙә, йәйә атыуҙа һәм көрәштә оҫта булған. Моголдарҙың аш-һыуы төрлө ит ризыҡтарына бай монгол аш-һыуына оҡшаш[6]. Ваҡыт үтеү менән, могол кухняһында вегетариан аш-һыу арта.

Теле һәм урынлашыуы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Могол (монгол) телен Афғанстанда йәшәгән ҙур булмаған моголдар төркөмө һаҡлап ҡалған. Шулай уҡ моголдар дари, пушту, фарсы, һинд, урду һәм ғәрәп телдәрен төрлө дәрәжәлә белә.

Һиндостан, Пакистан, Непал һәм Шри-Ланка моголдары урду һәм һинд телдәрендә һөйләшә. Бангладешта йәшәүсе моголдар — бенгал телендә, Бутанда ассам телендә аралашалар[1].

Могол империяһының рәсми тел фарсы теле була[26][27]. XVIII быуатҡа тиклем сығатай теле киң таралған була, ахыр сиктә урду теле уны ҡыҫырыҡлап сығара.

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 Joshua Project. Moghal &124; Joshua Project (ингл.). joshuaproject.net. Дата обращения: 26 октябрь 2018. Архивировано 28 июнь 2021 года.
  2. ↑ Dictionary Of Geography. — Wisconsin: Houghton Mifflin, 1997. — ISBN 0-395-86448-8.
  3. ↑ Liz Wyse and Caroline Lucas. Atlas Of World History. — Scotland: Geddes & Grosset. — 1997.
  4. ↑ Большая историческая энциклопедия / Ред. С. В. Новиков. — М.: АСТ, 2003. — 842 с.
  5. ↑ Collins Compact Dictionary. — Glasgow: HarperCollins, 2002. — ISBN 0-00-710984-9.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 John Keay. India: A History. — New Delhi: HarperCollins, 2000. — ISBN 0-00-255717-7.
  7. ↑ Синха Н. К., Банерджи А. Ч. История Индии / Перевод с английского Степанова Л. В., Ястребовой И. П. и Княжинской Л. А. Редакция и предисловие Антоновой К. А. — М.: Издательство Иностранной литературы, 1954. — С. 216.
  8. ↑ ВЕЛИ́КИЕ МОГО́ЛЫ // Большой Кавказ — Великий канал. — М. : Большая российская энциклопедия, 2006. — С. 739—740. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 4). — ISBN 5-85270-333-8.
  9. ↑ Бартольд В. В. Сочинения. Том V. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. — Москва: Наука, 1968. — С. 169—170. — 759 с.
  10. ↑ Юдин В. П. О родоплеменном составе могулов Могулистана и Могулии и их этнических связях с казахским и другими соседними народами // «Известия АН КазССР. Серия общественных наук», вып. 3. 1965.
  11. ↑ Бартольд В. В. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. Дата обращения: 2012. Архивировано 21 октябрь 2012 года.
  12. ↑ Петров К. И. К истории движения киргизов на Тянь-Шань и их взаимоотношений с ойратами в XIII—XV вв.. — Фрунзе: ИАН Кирг. ССР. Т. III, вып. 2., 1961. — С. 175. Архивная копия от 6 декабрь 2020 на Wayback Machine
  13. ↑ Аристов Н. А. Заметки об этническом составе тюркских племён и народностей и сведения об их численности // Живая старина. — 1896. — № Год шестой. Выпуск III—IV. — С. 277—456.
  14. ↑ Султанов Т. И. К историографии этнополитической истории улусов Джучи и Чагатая // Золотоордынское обозрение. — 2017. — Т. 5. — № 1. — С. 74—92. Архивировано из первоисточника 15 февраль 2020.
  15. ↑ Петрушевский И. П. Поход монгольских войск в Среднюю Азию в 1219—1224 гг. и его последствия // Тихвинский С. Л. Татаро-монголы в Азии и Европе — М.: Наука, 1977, С. 108.
  16. ↑ Thomas T. Allsen-Culture and Conquest in Mongol Eurasia, p. 84.
  17. ↑ Josef W. Meri. Medieval Islamic Civilization: Volume 1. — New York, London: Routledge, Taylor & Francis Group, 2005. — 1088 с.
  18. ↑ Timurid dynasty &124; Asian history  (инг.), Encyclopedia Britannica. 29 октябрь 2018 тикшерелгән.
  19. ↑ On this day in history - Tamerlane - History Hop  (инг.), History Hop. 29 октябрь 2018 тикшерелгән. 2018 йыл 29 октябрь архивланған.
  20. ↑ Тимур. Большая советская энциклопедия: в 30 т / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969—1978.
  21. ↑ 21,0 21,1 Annette S. Beveridge. The Haydarabad Codex of the Babar-Nama or Waqi’at-i-Babari of Zahiru-d-Din Muhammad Babar, Barlas Turk in Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, (Jan., 1906), pp. 79.
  22. ↑ Dale, S. (1996). The Poetry and Autobiography of the Bâbur-nâma. The Journal of Asian Studies, 55(3), р. 637.
  23. ↑ Бабур-наме. Перевод М. Салье. Ташкент. Главная редакция энциклопедий. 1992. С. 30—31.
  24. ↑ The Baburnama: Memoirs of Babur, Prince and Emperor, Zahir-ud-din Mohammad Babur, Translated, edited and annotated by Wheeler M. Thackston. 2002 Modern Library Palang-faack Edition, New York. ISBN 0-375-76137-3. P. xlvi.
  25. ↑ Ванина Е. Ю. Расцвет и падение империи Великих Моголов // Вопросы истории. — 1997. — № 2. — С. 20—33.
  26. ↑ Elizabeth A. Bohls. Romantic Literature and Postcolonial Studies. — Edinburgh: Edinburgh University Press, 2013. — С. 128. — 206 с. — ISBN 0-7486-4199-8.
  27. ↑ Candice Goucher, Linda Walton. World History: Journeys from Past to Present. — Edinburgh: Routledge, 2013. — С. 401. — 768 с. — ISBN 1-135-08828-4.

Ҡалып:Монгол халыҡтары

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Моголдар_(халыҡ)&oldid=1266375» битенән алынған