Каруанһарай мәсете

Каруанһарай
	Мәсет
	Каруанһарай
	; ХХ быуат башында
Ил	Рәсәй Федерацияһы
Регион	Ырымбур өлкәһе
Местоположение	Ырымбур ҡалаһы
Адресы	Парк проспекты, 6
Проект авторы	А. П. Брюллов
Төҙөлөштө башлаусы	В. А. Перовский
Төҙөлөш	1838—1844 йылдар
Үлсәмдәре	12,6*12,6 м
Бейеклек	18,9 м

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Каруанһарай (мәғәнәләр).

1844

Каруанһарай мәсете (Ырымбурҙың 2-се йәмиғ мәсете) — Ырымбур ҡалаһының Каруанһарай тарихи-архитекутра комплексындағы мәсет.

Тарих[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1836 йылдың 20 апрелендә Ырымбур генерал-губернаторы В. А. Перовский Башҡорт-мишәр ғәскәре идаралығы өсөн ҡалала таш биналары комплексын — Каруанһарайҙы һәм уның янында мәсет төҙөү инициативаһын күтәреп сыға. Генерал-губернатор был ҡарарын башҡорттарҙың 1812 йылғы Ватан һуғышында әүҙем ҡатнашҡандары өсөн рәхмәт әйтеү ниәтендә ҡабул итә^[1].

Р. З. Йәнғужин фекеренсә, В. А. Перовский ҡушыуы буйынса, комплексты төҙөр өсөн 1836 йылдың яҙынан 1838 йылдың көҙөнә ҡәҙәр Үрге Себенле ауылы муллаһы А. Дәүләтшин барлыҡ башҡорт һәм мишәр кантондары буйлап йөрөп иғәнә йыя. Башҡорттарҙан ассигнациялар менән барлығы 804 мең һум йыя. В. В. Дорофеев буйынса, 1838—1839 йылдарҙа Бүкәй Урҙаһы ханы Йыһангир Каруанһарайҙы төҙөү өсөн 9512,9 һум аҡса йыйған. Каруанһарай комплексын төҙөү менән башлыса башҡорттар шөғөлләнгән, мәҫәлән 1838 йылдың майынан октябренә тиклем был төҙөлөштә 4861 һыбайлы һәм 2307 йәйәүле башҡорт эшләгән^[1]. 1844 йылда мәсет төҙөлөп бөтә. 1846 йылдың 30 авгусында Каруанһарай комплексы тантаналы рәүештә асыла.

Мәсет янында мәктәп эшләй, 1878 йылда ул мәҙрәсә итеп үҙгәртелә^[2].

1930 йылда мәсет совет власы вәкилдәре менән ябыла. 1932 йылда мәсет бинаһы клубҡа бирелә, ә 1954 йылда — планетарий итеп үҙгәртелә. 1991 йылда мосолмандарға ҡайтарыла^[2].

Тасуирлама[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мәсеттең бинаһы Каруанһарай комплексы композицияһының үҙәге булып уның эске ихатаһының уртаһында урынлашҡан. Мәсеттең бейеклеге — 18,9 м, ә киңлеге — 12,6 м. Бинаһы 8 мөйөшлө, көмбәҙ менән ҡапланған. Көмбәҙ уртаһында 6 ҡырлы гәлсәр призмалы алтын ялатылған шәмдәл эленгән. Мәсет бинаһы һигеҙ ҡырлы ҙур тирмәне хәтерләтә, риүәйәт буйынса был башҡорт йәйләүҙәрен сағылдырыу өсөн эшләнгән. Бинаға инеү урыны төньяҡта урынлашҡан. Тәҙрәһеҙ аҡ стеналар аҡ мәрмәр менән көпләнгән, орнаменттар башҡорт халыҡ ижадында нигеҙләнеп эшләнгән. Намаҙ бүлмәһенең стеналары ла мәрмәрле, пилястралар менән биҙәлеп улар араһына алтын ялатылған ғәрәп хәрефтәре менән Ҡөрьән сүрәләре яҙылған.

Эске ихатаға инеү арауығында манара урынлашҡан. Уның бейеклеге яҡынса 38,8 метр, уның осондағы көмөш ай ҡиблаға ҡаратып ҡуйылған. Манараның олоно кәрниз менән биҙәлеп, 24 ҡырҙан тора. 136 баҫмалы бормалы таш баҫҡыс бар.

Имам-хатиптары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ғатаулла Алтынғужин (1846—1865)
Сөләймән Дауытов (1866—1886)
Ф. С. Дауытов (1887—1893)
Мөхәммәтфәтих Ғәйнетдинов (1893—1906)
Н. Ф. Тимошев (1906 йылдан)^[3]
Х. Буранбаев — әлеге ваҡытта

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

↑ ^1,0 ^1,1 Кульшарипов М. М. К истории Караван-Сарая — Башкирского народного дома // Ватандаш. — 2012. — № 3. — ISSN 1683-3554.
↑ ^2,0 ^2,1 Оренбургские соборные мечети // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-306-8. (рус.)
↑ Денисов Д. Н. 2-я соборная мечеть Оренбурга (Караван-Сарайская) // Ислам на Урале : Энциклопедический словарь / Сост. и отв. редактор Д. З. Хайретдинов. — М.: Медина, 2009. — С. 9—10. — ISBN 978-5-9756-0054-7.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Денисов Д. Н. Мусульманская община Караван-Сарайской мечети // Этническая история и духовная культура башкир Оренбуржья (к 160-летию основания Караван-Сарая). / Под общ. ред. В. В. Амелина. — Оренбург, 2007. — С. 7—13.
Дорофеев В. В. Символ города: К 250-летию Оренбурга. — Оренбург, 1993.
Караван-Сарай / Авт.-сост. Ф. Б. Калимуллин. — Уфа, 1995.
Танатов А. Влияние эпохи на причины и цели создания Караван-сарая. // Ватандаш. — 2004. № 8.
Утягулов Р. Звезда Караван-Сарая // Ватандаш. — 2001. № 12. — С. 159—162.
Янгузин Р. З. Караван-Сарай — национальная святыня башкирского народа // Оренбургской губернии — 250 лет: проблемы истории и культуры. — Оренбург, 1994.
Янгузин Р. З., Данилова Г. Б. Караван-Сарай. — Уфа: «Китап», 1996.
Янгузин Р. З. Караван-сарай — 150 лет. // Ватандаш. — 1996. — № 2. — С. 79—83.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Вәлиева М. Ғ., Ҡотошов Р. Н. Каруанһарай (Ырымбур) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
Денисов Д. Н. 2-я соборная мечеть Оренбурга (Караван-Сарайская) // Ислам на Урале : Энциклопедический словарь / Сост. и отв. редактор Д. З. Хайретдинов. — М.: Медина, 2009. — С. 9—10. — ISBN 978-5-9756-0054-7.
Кульшарипов М. М. К истории Караван-Сарая — Башкирского народного дома // Ватандаш. — 2012. — № 3. — ISSN 1683-3554.
Оренбургские соборные мечети // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-306-8. (рус.)

[Кульшарипов_М._М.-1] 1,0 ^1,1 Кульшарипов М. М. К истории Караван-Сарая — Башкирского народного дома // Ватандаш. — 2012. — № 3. — ISSN 1683-3554.

[Оренбургские_соборные_мечети-2] 2,0 ^2,1 Оренбургские соборные мечети // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-306-8. (рус.)

[Денисов_Д._Н.-3] Денисов Д. Н. 2-я соборная мечеть Оренбурга (Караван-Сарайская) // Ислам на Урале : Энциклопедический словарь / Сост. и отв. редактор Д. З. Хайретдинов. — М.: Медина, 2009. — С. 9—10. — ISBN 978-5-9756-0054-7.

[1]

[2]

[3]