1812 йылғы Ватан һуғышы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Перейти к навигации Перейти к поиску
1812 йылғы Ватан һуғышы
Рәсем
Урынлашыу Рәсәй империяһы
Башланыу датаһы 24 июнь 1812
Тамамланыу датаһы 14 декабрь 1812
Участник(и) Рәсәй империяһы һәм Первая французская империя[d]
Commons-logo.svg 1812 йылғы Ватан һуғышы Викимилектә
1812 йылдағы Ватан һуғышы
Төп конфликт: Наполеон һуғыштары
French invasion of Russia collage.jpg
Сәғәт тәүлек әйләнеһенә: «Мәскәү өсөн көрәш» (Л.-Ф.Лежен); «Наполеон янған Мәскәүҙә» (А.Адам); «Мишель Ней Каунасе янында көрәштә» (Д.-О.-М.Раффе); «1812 йылда» (И.М.Прянишников).
Дата

12 (24) июнь — 14 (26) декабрь 1812 года

Урыны

Рәсәй империяһы

Һөҙөмтә

Рәсәй еңеүе

Ҡаршы тороусылар
Франция флагы Франция
Союздаштар[1]

Flag of the Habsburg Monarchy.svg Австрия
Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg Пруссия
Flag of Switzerland.svg Швейцария

Вассалдар[П 1]

Flag of the Duchy of Warsaw.svg Варшава герцоглығы[П 2]
Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg Испания[П 3]
Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg Италия[П 4]
Рейн союзы[П 5]

Рәсәй флагы Рәсәй империяһы
Союздаштар

Бөйөк Британия Британия империяһы
Швеция Швеция
(Рәсәй территорияһында һуғышта ҡатнашмағандар)

Командующийҙар
Imperial Standard of Napoléon I.svg Наполеон I

Flag of the Kingdom of Westphalia.svg Жером Бонапарт
Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg Евгений Богарне
Франция Луи Даву
Франция Жак Макдональд
Франция Мишель Ней
Франция Клод-Виктор Перрен
Франция Никола Удино
Франция Иоахим Мюрат
Австрия империяһы Карл Шварценберг

Standard of the Emperor of Russia (1858).svg Александр I

Рәсәй Кутузов М. И.
Рәсәй Барклай-де-Толли М. Б.
Рәсәй Багратион П. И. †
Рәсәй Витгенштейн П. Х.
Рәсәй Тормасов А. П.
Рәсәй Чичагов П. В.

Ҡаршы тороусы көстәр
610 мең һалдат
1370 ҡорал 		600 мең һалдат[П 6]
1600 ҡорал

400 мең граждандар

Юғалтыуҙар
яҡынса 580 мең кеше

1200 ҡорал

210 мең кеше

1812 йылғы Ватан һуғышы — Рәсәй империяһы[П 7] (франц. Сampagne de Russie pendant l'année 1812[П 8]) һәм Француз империяһының 1812 йылда Рәсәй территорияһында барған һуғышы, Рәсәй халыҡтарының Наполеон Францияһына ҡаршы азатлыҡ һуғышы.

Һуғыштың сәбәбе булып, Рәсәйҙең Бөйөк Британия һәм Ирландия берләшкән короллегенә ҡаршы Наполеон тәҡдим иткән блокадаһын хупламауында, шулай уҡ Наполеондың европа дәүләттәре менән, Рәсәй мәнфәғәттәре менән иҫпләмәшмәй, алып барған сәйәсәте.

Һуғыштың беренсе этабында ([[1812 йылдың июненән сентябренә тиклем) урыҫ армияһы, һуғыша-алыша, Рәсәй империяһы сиктәренән Мәскәүгә сигенгән, һәм Мәскәү ваҡиғалары алдынан Бородино ҡаты алышы пәйҙә булған.

Һуғыштың икенсе этабында (1812 йылдың октябренән декабренә тиклем) наполеон армияһы, һуғыш бөлгөнлөгө барып етмәгән урындарҙа ҡышҡы фатирҙарға урынлашып, көс йыймаҡсы булып, башта хәйләләшергә маневрировала маташҡан, ә һуңғараҡ урыҫ армияһы, аслыҡ, ҡыш һыуығы эҙәрлекләүенән ҡасып, кире сигенгән.

Һуғыш Наполеондың Бөйөк армияһының тулыһынса тиерлек тар-мар ителеүе, Рәсәй территорияһының азат ителеүе, һуғыш хәрәкәттәренең 1813 йылда Варшава герцоглығы һәм Германия биләмәләренә күсерелеүе менән тамамланған. Наполеонармияһының еңелеү сәбәптәре араһында, рәсәй тарихсыһы билдәләгәнсә, Н. Троицкий һуғышта бөтөн халыҡ ҡатнашыуын һәм армияның ҡаһарманлығын атап киткән, француз армияһының Рәсәйҙең ҙур биләмәләрендә һәм ҡырыҫ тәбиғәт-климат шарттарында һуғышырға әҙер булмағанлығында күргән, баш командующий Михаил Илларионович Кутузов һәм башҡа генералдарҙың полководец һәләттәрендә, тип билдәләгән.

Йөкмәткеһе

Конфликттан элгәрге ваҡиғалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

1807 йылдың 7 июлендә Рәсәй императоры Александр I Франция императоры Наполеон I менән Тильзит тыныслыҡ килешеүен төҙөй, уға ярашлы Рәсәй Британия империяһын континенталь блокадалауға ҡушылырға тейеш булған[2]. Рәсәй хөкүмәте был килешеүҙе Наполеон армияһы менән һуғышҡа әҙерләнеү һәм көс йыйыу өсөн файҙалана[3].

Тильзит тыныслыҡ килешеүе һәм Эрфурт конгрессы һөҙөмтәләре буйынса, 1808 йылда Рәсәй империяһы Швециянан Финляндияны тартып ала һәм тағы ла бер нисә территорияны ала; шулай итеп, Наполеонға бөтә Европаны тиерлек яулап алыу мөмкинлеге бирелә [4].

1811 йылда Наполеон бөтә донъяны, шул иҫәптән Рәсәйҙе лә баҫып аласағын белдерә[5]. Бөйөк Француз ғәскәре, австрия биләмәләрен көслөк менән тартып алғандан һуң, (ҡара: Бишенсе коалиция һуғышы), Рәсәй империяһы сиктәренә терәлеп килеп еткән[6].

Сәбәптәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Франция яғынан[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

1807 йылдан һуң Наполеондың берҙән-бер төп дошманы булып Ҡушылған Бөйөк Британия һәм Ирландия короллеге ҡалған. Бөйөк Британия Францияның Америкалағы һәм Һиндостандағы колонияларын баҫып алған булған һәм шуның менән француз сауҙаһына аяҡ салған. Англия диңгеҙҙә хужа булғанын иҫәпкә алһаҡ, Наполеондың тормошҡа ашырҙай берҙән-бер ҡоралы ул Бөйөк Британияны континенталь ҡамау[П 9], уның һөҙөмтәлелеге башҡа европа илдәренең санкцияларҙы үтәргә теләгәненән торған. Наполеон Александр I-нән континенталь блокаданы тағы ла эҙмә-эҙлекле тормошҡа ашырыуҙы ныҡышып талап иткән, ләкин Рәсәй, үҙенең иң төп сауҙа партнёры булған Бөйөк Британия менән мөнәсәбәт өҙөргә теләмәүенә барып терәлгән.

1810 йылда урыҫ хөкүмәте нейтраль илдәр менән ирекле сауҙа индергән, һәм был Рәсәйгә Бөйөк Британия менән сауҙаны аралашсылар аша алып барыу мөмкинлеген биргән, һәм, илгә индерелгән тауарҙарға тотҡарлыҡ күрһәтеүсе тариф урынлаштырған, ә был таможня ставкаларын, бигерәк тә француз тауарҙарына, күтәргән[7]. Был хәл Это вызвало негодование француз хөкүмәтенең ризаһыҙлығын тыҙырған[8].

Наполеон, нәҫелдән күскән монарх булмағанлыҡтан, үҙенең тәхеткә ултырыуының легитимлығын раҫлау маҡсатында Европаның бөйөк монарх йорттары вәкиле менән никахлашыуға ынтылған. 1808 йылда рәсәйҙең батшалыҡ иткән йортона Наполеон менән Александр I-нең һеңлеһе, бөйөк кенәз ҡыҙы Екатерина Павловнаның никахы тураһында тәҡдим яһалған. Был тәҡдим Екатеринаны принц Саксен-Кобургский йәрәшеүе һылтауы менән кире ҡағылған. 1810 йылда Наполеондың тәҡдиме, был юлы икенсе бөйөк кенәз ҡыҙы — 14 йәшлек Анна Павловнаға ҡағылышлы (һуңғараҡ Нидерланд королеваһы) икенсе тапҡыр кире ҡағыла. Шул уҡ 1810 йылда Наполеон Австрия империяһы императоры Франц IIнең ҡыҙы, принцесса Мария-Луиза Австриялыға, өйләнгән. Тарихсы Евгений Викторович Тарле фекеренсә, «австрия никахы» Наполеонға «Рәсәй менән һуғышырға тура килгәндә, бик шәп тыл һағы булып торған». Александр I тарафынан Наполеондың тәҡдимен ике тапҡыр кире ҡағыу һәм Наполеондың австрия принцессаһы менән никахлашыуы рәсәй-француз мөнәсәбәттәрендә ышаныстың киҫкенләшеүенә һәм насарайыуыеа килтергән[9].

1811 йылдың башында Рәсәй, Польшның аяҡҡа баҫыуынан ҡурҡып, бер нисә дивизияһын Варшава герцоглығы сиктәренә тартып килтергән, һәм Наполеон быны герцоглыҡҡа һуғыш менән янау тип ҡабул иткән[10].

1811 йылда Наполеон үҙенең Варшавалағы илсеһе аббат Дюфур де Прадтҡа (Доминик де Прадт): «Биш йылдан һуң мин бөтөн ерҙең хакимы буласаҡмын. Бер Рәсәй генә ҡала, — мин уны тар-мар итәсәкмен…» тип әйтә[11]

Рәсәй яғынан[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Файл:Карта продовольственных запасов армии в 1812 году.jpg
1812 йылдың апреленә алдынғы аҙыҡ-түлек запастарын һәм 1812 йылғы Ватан һуғышы башына тыл запастарын бүлеү картаһы.

Рәсәй фәнендәге традицион ҡараштарға ярашлы, 1807 йылғы Тильзит килешеүе шарттары буйынса Рәсәйҙең континенталь блокадаға ҡушылыу эҙемтәһенән урыҫ ер биләүселәре һәм сауҙагәрҙәре, һәм шуның эҙемтәһе булараҡ, Рәсәйҙең дәүләт финанстары интеккән. Әгәр 1801—1806 йылдарҙа Тильзит килешеүенә ҡул ҡуйғанға саҡлы, Рәсәй йыл һайын 2,2 млн (сирек- күләм үлсәме) икмәк сығарһа, һуңыраҡ — 1807—1810 йылдарҙа — экспорт 600 мең сирек тәшкил иткән. Икмәк сығарыуҙың кәмеүе икмәк хаҡының кинәт төшөүенә алып килгән. 1804 йылда 40 көмөш тин торған 1 бот икмәк копеек серебром, 1810 йылда 22 тингә генә һатылған[12]. Шул уҡ ваҡытта алтынды Франциянан килтерелгән зиннәтле йыһаздарға алмаштырыу етеҙләтелгән. Быларҙың барыһы ла һум хаҡының төшөүенә һәм урыҫ ҡағыҙ аҡсаһының арзанайыуына алып килгән [13]. Урыҫ хөкүмәте илдең иҡтисадын һаҡлау буйынса саралар күрергә мәжбүр була. 1810 йылда ул нейтраль илдәр менән ирекле сауҙа индергән (был рәсәйҙең Бөйөк Британия менән аралашсылар аша сауҙаһына алып килгән), индерелгән зиннәтле әйберҙәргә һәм шарапҡа, фәҡәт шул француз экспорты әйберҙәренә, таможня ставкалары артҡан[14].

Әммә ҡайһы бер тикшеренеүселәр төп яһаҡ түләүсе ҡатламдарҙың, улар араһында сауҙагәрҙәр һәм крәҫтиәндәр була, блокада осоронда тормош хәле артыҡ үҙгәрештәр кисермәгән тип раҫлайҙар. Бының турала, атап әйткәндә, бюджетҡа һалымдың түләнмәй ҡалған өлөшөн түләүҙәрҙең динамикаһы буйынса фекер йөрөтөргә була: ошо ҡатламдарҙың ҡаралған мөҙҙәттә хатта өҫтәлгән һалымдарҙы ла түләү мөмкинлеген табыуын күрһәтә. Шул уҡ авторҙар сит ил тауарҙарын индереүҙе сикләү ватан сәнәғәте үҫешенә арттырғн, тип иҫәпләй. Ул дәүер тураһында аноним әңгәмәсе ирекһеҙҙән мәжбүр ителгән был протекционизм эҙемтәләрен былай ҡылыҡһырлай: «Буҫтау фабрикалары бер ҙә булмаҫ ине. Затрапезалар, ебәк материялар, киндер, полотно һәм башҡа туҡымалар, тарала башлағанда ғына, инглиз ҡул эштәре менән баҫылды. Уларҙы һатыу тыйылғандан һуң ғына, был сауҙа яңы баш ҡалҡыта башлаған. Ситса һәм туҡымаға биҙәк төшөрөү фабрикалары ла шул яҙмышҡа дусар ителгәйне». Бынан тыш, Англияны ҡамап алыныуы һәм мөмкинлеге сикләнеүе арҡаһында, көндәлек ҡулланыш тауарҙары булмаған: шәкәр һәм кофе киң ҡулланылышҡа әле инмәгән булған, етмәгән тауар тип күрһәтелгән тоҙ артығы менән Рәсәйҙең үҙендә етештерелгән һәм сик аръяғынан бары тик балтиҡ буйы губернияларына ғына индерелгән. Пошлиналар, хатта 1803 йылда иң ҙур максималь дәүмәленә, 13,1 млн һумға, еткәнендә лә, улар өлөшөнә бюджеттың бары тик 12,9 % табышы тура килгәнлектән һәм уның әһәмиәтле статьяһы булмағанлыҡтан, блокада осоронда күҙәтелгән таможня йыйымдары кәмеүе Ватан бюджетына ҙур йоғонто яһамаған. Шуның өсөн, был ҡарашҡа ярашлы, Англияны континенталь ҡамау Александр I өсөн Франция менән мөнәсәбәттәрҙе өҙөүгә сәбәп кенә булып торған[15].

1807 йылда Речь Посполитаяны икенсе бүлеү һәм Речь Посполитаяны өсөнсө тапҡыр бүлеүгә ярашлы, Наполеон польша ерҙәренән Пруссия һәм Австрия составында Бөйөк Варшава герцоглығы булдырған. Наполеон, Варшава герцоглығының элекке сиктәренә саҡлы, Речь Посполитаяны йәки бойондороҡһоҙ Польшаны яңынан тергеҙеү хыялын хуплаған, һәм был, уның территорияһын Рәсәйҙән тартып алғандан һуң ғына, мөмкин булған. 1810 йылда Наполеон Александр I-нең туғаны Ольденбург герцогынан Ольденбург кенәзлеге биләмәләрен тартып алған, һәм Петербург был ваҡиғаға ҡарата үҙенең ризаһыҙлығын белдергән[16]. Александр I Варшава герцоглығынан тартып алынған биләмәләре өсөн компенсация сифатында герцог Ольденбургскийға Варшава герцоглығын биреүҙе йәки уны, үҙаллы берәмек булараҡ, юҡҡа сығарыуҙы талап иткән[17].

Тильзит килешеүе шарттарына ҡарамай, Наполеон үҙ ғәскәрҙәре менән Пруссия территорияһын оккупациялауҙы дауам итеп, Александр I ғәскәрен сығарыуын талап иткән.

1810 йылдың аҙағынан европа дипломатик даирәләрендә Франция һәм Рәсәй империялары араһында тоҡанасаҡ һуғыш тураһында хәбәрҙәр ҡуйырған[18]. 1811 йылдың көҙөнә рәсәйҙең Париждағы илсеһе кенәз Александр Борисович Куракин Санкт-Петербургта ҡотолғоһоҙ һуғыштың билдәләре хаҡында еткергән[19].

Һуғыш алдынан дипломатия һәм разведка торошо[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Император Александр I
Император Наполеон I

1811 йылдың 17 декабрендә Парижда Карл Филипп Шварценберг йөҙөндә Наполеон һәм Австрия империяһы араһында 1812 йылдың 14 мартында Париж франк-австрия килешеүе төҙөлгән. Әгәр Австрия, Рәсәйгә ҡаршы француз командованиеһы директиваларына ярашлы эшмәкәрлек иткән австрия генералы командалығы аҫтындағы 30 меңлек корпусты хәрәкәт иттерһә, ә Наполеон, әгәр һуғыш уңышлы тамамлана ҡалһа, Австрияның һуғыш һөҙөмтәһендә күтәргән бар сығымдарын һәм юғалтыуҙарын ҡапларға һәм уға биләмәләрен киңәйтеү мөмкинлеген бирергә вәғәҙә биргән. Оговаривалось, что в случае восстановления Польша дәүләте тергеҙелә ҡалһа, Австрия Галицияны һаҡлап ҡала алған һәм уны 1809 йылғы Шёнбрунн килешеүе буйынса Наполеон тартып алған Иллирий провинцияларына һәм башҡа бер нисә территорияға алыштырыу хоҡуғына эйә булған [20].

1812 йылдың 24 февралендә шулай уҡ прус-француз союз килешеүе (5 мартта ратификацияланған) төҙөлгән. Пруссактар согласились предоставить 20 мең һалдат бирергә һәм француз армияһын кәрәк-яраҡ менән тәьмин итергә риза булған, һәм прус короле Фридрих Вильгельм III быларға алмашҡа тартып алынасаҡ рус ерҙәрен (Курляндия, Лифляндия, Эстляндия)[21][22] талап иткән.

Наполеон, кампанияны башлар алдынан, Рәсәйҙең сәйәси, хәрби һәм иҡтисади хәлен өйрәнгән. Француздар разведка эшмәкәрлеген киң йәйелдергән. 1810 йылдан, артистар, монахтар, сәйәсәтселәр, сауҙагәрҙәр, отставкаға сыҡҡан рус офицерҙары битлегендә, Рәсәйгә шпиондар индерелгән. Разведка француздарҙы һәм башҡа сит ил вәкилдәрен — гувернёрҙар, врачтарҙы, уҡытыусыларҙы, йорт хеҙмәтселәрен файҙаланған. Бөйөк Варшава герцоглығы ғәскәре штабы начальнигы генерал Станислав Фишер етәкләгән поляк разведкаһы ла әүҙемлек күрһәткән. Рәсми рәүештә Рәсәйгә дуҫ булған Пруссия ла хатта үҙенең Петербургтағы илселегендә шымсылар тотҡан. Һуғыш алдынан ғына француздар «йөҙ биттән торған» рус картаһы һүрәтләнгән гравировка таҡтаһын ҡулына төшөргән. Ундағы яҙыуҙар француз теленә тәржемә ителә, һәм һуғыш ваҡытында француз генералитеты тап ошо картаны файҙаланған. Рсәйҙәге Франция илселәре Луи маркиз де Коленкур һәм Жак Александр Ло де Лористон француз разведкаһының «1-се һанлы резиденттары» булған[23][24]. Француз армияһы командованиеһы рус ғәскәрҙәренең составын һәм һанын алдан белгән.

Рәсәй ҙә, һуғышҡа әҙерләнгәндә, шундай уҡ әүҙем дипломатия һәм разведка эшмәкәрлеген алып барған. Австрийлылар, 1812 йылдың яҙында алып барылған йәшерен һөйләшеүҙәр һөҙөмтәһендә, Наполеон һәм уның армияһы өсөн артыҡ ныҡ тырышлыҡ һалмаясаҡтарын, австрия-рус сиктәренән ары үтмәйәсәктәрен белдергән[25].

Швед тәхете вариҫы принцы (элекке наполеон маршалы) Карл XIV Юхан Бернадотҡа ике тәҡдим эшләнгән. Наполеон, әгәр ҙә улар Рәсәйгә ҡаршы сыҡһалар, шведтарға Финляндияны (күптән түгел Рәсәй тарафынан Швециянан яулап алынған) вәғәҙәләгән, ә Александр шведтар Наполеонға ҡаршы сыҡһалар — Норвегияны (Даниянан Норвегияны тартып алыуҙа ярҙам итеү, быға саҡлы Норвегия менән бәйләнеш инглиздәрҙең хәрәкәтенән зыян күргән булған), бирергә вәғәҙә иткән. Бернадот, ике тәҡдимде лә үлсәүгә һалып, склонился на сторону Александр яғына ауған — Норвегия Финляндиянан бай булғаны өсөн генә түгел, бигерәк тә Швецияны Наполеондан диңгеҙ айырыуы, ә Рәсәйҙән — бер нәмә лә айырмауы өсөн[26]. 1812 йылдың ғинуарында Наполеон Швецияны Рәсәй менән союзға этәреп,[27], Швед Померанияһын оккупациялаған. Шул уҡ йылдың {{{4}}} (24) мартында (5 апрелендә) Карл XIV Юхан Бернадот 1812 йылда Рәсәй менән заключил Петербург союз килешеүен төҙөгән[28].

1812 йылдың 22 майында Молдавия армияһы баш командующийы Михаил Илларионович Кутузов Молдавия өсөн биш йыллыҡ (1806—1812) Рус-төрөк һуғышын башлаған һәм Төркиә менән 1812 йылғы Бухарест тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйған. Рәсәйҙең адмирал Павел Васильевич Чичагов командалығындағы Дунай армияһы Наполеон менән союзда торған Австрия империяһынан ышыҡ булған.

Аҙағыраҡ Наполеон, Төркиә лә, Швеция ла Рәсәй менән һуғышмаясағын белеү менән үк, Рәсәй менән һуғыштан баш тартырға кәрәк булған тигән [26].

Рус разведкаһының уңышлы һөҙөмтәһендә рус армияһы командованиеһына Бөйөк армияның торошо детально билдәле булған. Айҙың 1-се һәм 15-се числоһында француз хәрби министры Анри-Жак-Гильом Кларк императорға бөтә француз армияһының "Торошо тураһында отчёты"н төҙөй, бында ул ҡайһы бер частарҙың һаны үҙгәреүен, уларҙы таратып фатирҙарға урынлаштырыуҙағы үҙгәрештәрҙе, команда постарына яңы тәғәйенләүҙәр иҫәбен һ.б. күрһәтә. Париждағы рус илселегенә ебәрелгән Француз баш штабындағы агент аша был отчёт кисекмәҫтән полковник Александр Иванович Чернышёвҡа, ә унан — Петербургҡа килеп эләгә [29].

Дошмандарҙың ҡораллы көстәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

1812 йылдың 24 июненә Армияларҙың һанын баһалау (мең кеше)
Сығанаҡ Йыл 1812 йылда Рус армияһы Бөйөк армия
1-се линия1) 2-се линия2) Нәтижәлә 1-се линия3) 2-се линия4) Нәтижәлә
Карл Клаузевиц[30] 1815 [31] 180 220 4005) 440 170 610
Модест Иванович Богданович[32] 1859 280 200 480 күрһәтелмәгән күрһәтелмәгән күрһәтелмәгән6)
Евгений Викторович Тарле[33] 1937 Ленц[fr][34] Ленц[fr][34] 153 ~250 ~4005) 420 — 440 150 570 — 590
Любомир Григорьевич Бескровный[35] 1962 күрһәтелмәгән күрһәтелмәгән 597 (480 регуляр) күрһәтелмәгән күрһәтелмәгән 638
frҠалып:Ref-Thierry Lentzбаш.[34] 2004 280 343 623 455 223 678
Доминик Ливен[36] 2009 200 200-ҙән артыҡ 400-ҙән артыҡ5) 450 күрһәтелмәгән күрһәтелмәгән
1) Сик буйы армияларында — 2) Рус армияһының башҡа частары — 3) Баҫып инеүсе армияларҙа — 4) Бөйөк армияның башҡа частары (Бөйөк армиға Франция һәм Испания ғәскәрҙәре инмәгән) — 5) Авторҙар ысын һан түгел, ә исемлек буйынса һан 600 мең тәшкил итә тиҙәр — 6) 1812 йылда Рәсәйгә ингән наполеон ғәскәрҙәренең дөйөм һаны — 608 мең тип күрһәтә авторҙар

Франция яғында[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Великая армия
1812 йылғы Европа картаһы

1811 йылға Беренсе француз империяһы, вассал дәүләттәре менән, ул саҡтағы 172 миллионлы Европаның 71 млн халҡын үҙенең эсенә алған [37]. Башланғыс этапта Рәсәйгә ҡаршы походҡа, төрлө мәғлүмәт сығанаҡтары буйынса, Наполеон 400-ҙән 450 меңгә саҡлы һалдат әҙерләгән[38][39][40], шуларҙың араһынан француздар яртыһын тәшкил иткән. Бөйөк армияның 1-се һыҙығында ысынбарлыҡта һуғышсылар һаны (атап әйткәндә, генерал Пьер Бертезен буйынса) командирҙар частарҙың ысын составын йәшергән. Әйтеп китер кәрәк, ул саҡтағы рус разведкаһы мғлүмәте лә шул уҡ һанды биргән[41]. Походта 16 төрлө милләт халҡы ҡатнашҡан: иң күбеһе немецтар һәм поляктар[П 10]. Франция менән союз нигеҙендә Австрия империяһы һәм Пруссия (короллек) 30 һәм 20 мең ғәскәр бүлгәндәр. Баҫып ингәндән һуң Бөйөк армияға элекке Литва Бөйөк кенәзлегендә йыйылған 20 мең яугирҙан торған подразделениелар өҫтәлгән.

Наполеондың түбәндәге резервтары булған: Үҙәк Европа гарнизондарында 130 меңдән алып[40] 220[42] меңгә саҡлы, Пруссиялағы резерв корпустарында һалдат (9-сыһында 70 мең (Клод-Виктор Перрен) һәм 11-сеһендә (Пьер-Франсуа-Шарль Ожеро) [42]) Францияның, закон буйынса Беренсе француз империяһы сиктәренән сығып һуғышырға тейеш түгел Милли гвардияһындағы 100 мең һалдат.

Хәрби бәрелеш алдынан француз командованиеһы Висла йылғаһы буйлап Варшаванан Данцигҡа саҡлы ҙур артиллерия һәм аҙыҡ-түлек келәттәре төҙөлә. Ғәскәрҙәрҙе тәьмин итеүсе иң ҙур үҙәктәрҙең береһе Данциг булған, уларҙа 1812 йылдың ғинуарына 400 мең кешегә һәм 50 мең атҡа етерлек аҙыҡ-түлек запасы урынлаштырылған була.[43].

Наполеон төп ғәскәрҙе 3 төркөмгә туплаған, план буйынса был төркөмдәр Барклай һәм Багратион армияларын ҡамап алырға һәм, өлөшәргә бүлеп, ҡыйратырға тейеш була. Һул төркөмдө (218[44] мең кеше) Наполеон үҙе, үҙәк төркөмдө (82[44] мең кеше) — үгәй улы, Италияның вице-короле Евгений Богарне, уң төркөмдө (78[44] мең кеше) — Бонапарттар ғаиләһенең кесе туғаны, Вестфалия короле Жером Бонапарт етәкләгән. Төп көстәрҙән тыш, һул флангта, (32,5 мең) Пётр Витгенштейнға ҡаршы Жак Макдональд урынлашҡан[44], ә көньяҡта — уң флангта — 34 мең яугирҙан торған мең кеше иҫәбендәге союздашы Карл Шварценбергтың корпусы[44][44]

Бөйөк армияның көслө яҡтары булып ғәскәр һанының күплеге, яҡшы матди һәм техник тәьмин ителеүе, хәрби тәжрибәһе, армияның еңелмәҫлегенә ышаныу торған. Ә төрлө милли составлы булыуы көсһөҙ яғы булып торған[45].

Рәсәй яғында[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Русская армия 1812 года
Армияның һаны

1811 йылда Рәсәй Империяһында халыҡ һаны 40 миллиондан артыҡ тәшкил иткән [46]. Наполеон армияһының ҡаты һөжүмен көнбайыш сиктә урынлашҡан ғәскәрҙәр ҡабул иткән: Австрия империяһынан һаҡларлыҡ Михаил Богданович Барклай-де-Толлиҙың 1-се армияһы һәм Пётр Иванович Багратиондың 2-се армияһы, барлығы 153 мең һалдат һәм 758 орудие[47]. Волындан көньяҡҡараҡ (хәҙерге Украинаның төньяҡ-көнбайышы) тағы ла Александр Петрович Тормасовтың 3-сө армияһы (45 меңгә саҡлы һалдат, 168 орудие). Молдавия кенәзлегендә Төркиәгә ҡаршы адмирал Павел Васильевич Чичаговтың Дунай армияһы (55 мең, 202 орудие) торған. Бөйөк Финляндия кенәзлегендә Швецияға ҡаршы рус генералы Фаддей Фёдорович Штейнгелдең корпусы тора (19 мең, 102 орудие). Рига районында Иван Николаевич Эссендың айырым корпусы (18 меңгә) торған, 4 резерв корпусҡа яҡыны сиктән арыраҡ урынлашҡан[48][49].

Регуляр булмаған казак ғәскәрҙәренең исемлек буйынса 117 мең еңел кавалерияһы булған[50], әммә ысынбарлыҡта һуғышта 20—25 мең казак ҡатнашҡан[51][52].

Ҡоралланыуы

Ҡорал заводтары йыл һайын 1200—1300 орудие һәм 150 меңдән ашыу бот бомба һәм йәҙрә (сағыштырығыҙ: француз заводтары 900—1000 орудие эшләп сығарған). Тула ҡорал заводында, Сестрорецк ҡорал заводында һәм Ижевск ҡорал заводында йылына 43-тән алып 96 мең мылтыҡ яһалған[53], бынан тыш арсеналдар шул уҡ һандағы ҡорал йүнәтә алған[54], шул уҡ ваҡытта барса француз заводтарында йылына 100 меңгә яҡын мылтыҡ яһалған. Ул осорҙағы рус ҡоралы сағыштырмаса сифатлы булған һәм тактик-техник күрһәткестәре буйынса француз ҡоралынан ҡалышмаған. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, рәсәйҙең үҙенең етештереү ҡеүәте армияның мәнфәғәтен ҡәнәғәтләндерер өсөн етеңкерәмәгән. Ҡайһы бер полктар һәм хатта дивизиялар инглиз һәм австрия мылтыҡтары менән ҡоралланған булған[55]. Рус пехотаһы нигеҙҙә шыма көбәкле мылтыҡтар менән ҡоралланған булған; тик ҡайһы бер уҡсылар ғына һырлы штуцер йәки винтоваль мылтыҡтар менән ҡоралланған булған.

1805 й. өлгөһөндәге 1/4-ботло единорог

Артиллерия ҡарамағында 6- һәм 12-фунтлы пушка, һәм шулай уҡ ½ и ¼ бот ауырлығындағы гранаталар менән атҡан единорог (гаубица)лар булған. Ялан артиллерияһының өҫтөнлөклө тибы булып, ул замандың күпселек европа илдәрендәге кеүек[56], 6-фунтлы пушкалар торған[57].

Һуғыш башына рус армияһы келәттәрендә бер нисә йөҙ орудие запасы, шулай уҡ 175 меңгә яҡын мылтыҡ, 296 мең артиллерия һәм 44 млн мылтыҡ зарядтары тупланған[58][7][59]. Рус армияһын тәьмин итеүсе артиллерия келәттәре 3 һыҙатта урынлашҡан[60][61]:

  • Вильно — Динабург — Несвиж — Бобруйск — Полонное — Киев
  • Псков — Порхов — Шостка — Брянск — Смоленск
  • Новгород — Мәскәү — Калуга

Рәсәй армияһы техник-хәрби күрһәткестәр буйынса Бөйөк Франция армияһынан артта тормаған[62]. Рус армияһының көсһөҙ яғы булып «комиссионерҙар» һәм интендант чиндарының урлашыуы, бик күп полк, рота һәм башҡа чиндарының, довольствиены урлап, ҡаҙна иҫәбенә йәшәп байыуында[63], замандаштың мәргән билдәләүенсә, «яртылаш законлаштырылған» булған[52].

Армиялар менән идара итеү реформаһы

1811 йылдың мартынан Рәсәйҙә хәрби министр Михаил Богданович Барклай-де-Толли етәкселегендә армия менән идара итеү реформаһы башланған — «Хәрби уставтар һәм уложениелар төҙөү комиссияһы» барлыҡҡа килгән[64]. Комиссия төрлө илдәр тәжрибәһен — Австрияның 1807—1809 йылғы хәрби регламенттарын, Пруссияның 1807—1810 йылғы хәрби ҡарарҙарын иҫәпкә алған, Бөйөк француз армияһының өр яңы уставтарына һәм инструкцияларына ҙур иғтибар бүлгән.

Яңы устав буйынса армия менән етәкселек итеү Баш командующийға тапшырылған, ул шулай уҡ баш штаб арҡылы уның менән идаралыҡ иткән. Армияның Генераль штабы (Баш штабы) дүрт бүлектән: баш штаб начальнигынан; инженер; артиллерия; интендант бүлнктәренән торған. Баш штаб бүлектәре начальниктары туранан-тура баш командующийға буйһонған. Улар араһында баш штаб начальнигы өҫтөнлөклө әһәмиәткә эйә булған. Баш штаб начальнигы армияла икенсе вазифа булған, баш командующийҙың бөтә бойороҡтары уның аша еткерелгән, армияның баш командующийы вафат булһа йә сирләй ҡалһа, ул армия менән командалыҡты үҙ өҫтөнә алған. Баш штаб начальнигы бүлеге ике: армия буйынса квартирмейстер һәм дежур өлөштән торған. Армияның генерал-квартирмейстеры оператив өлөшө менән етәкселек иткән, дежур генерал ҡарамағына строевой, тыл, хәрби-санитар, хәрби-полиция һәм хәрби-суд хеҙмәттәренә ҡағылған бурыстарҙы хәл итеү ингән[65].

Рәсәй империяһының Хәрби министрлығы 1812 йылдың февралендә көнбайыш сиктә урынлашҡан ғәскәрҙәрҙән 1-се һәм 2-се Көнбайыш армияларын булдырған. Мартта Дөйөм ғәскәри Армияларға Хәрби уставтың баҫма экземплярҙары таратылған, уларҙың штабтарын формалаштыра башлағандар[66].

Рәсәйҙең союздаштары

1812 йылдың 18 июлендә Рәсәй менән Бөйөк Британия һәм Ирландия Берләштерелгән короллеге Эребрус тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйған, һәм был, Рәсәйҙең Англияға ҡаршы континенталь блокадаға ҡушылғанынан бирле, яйлап ҡына дауам иткән инглиз-рус һуғышын туҡтатҡан. Эребрус тыныслыҡ килешеүе «Сауҙаға бик ҙур уңайлылыҡтар булдырыу режимы» принципары нигеҙендә дуҫлыҡ һәм сауҙа мөнәсәттәрен тергеҙгән, өсөнсө бер держава һөжүм иткән осраҡта үҙ-ара ярҙам ҡараған. Инглиз армияһы Испанияла француздарға ҡаршы һуғышҡа йәлеп ителгән. 200 мең [67]—300[68] француз һалдатын партизан ҡаршылығына берләштергән Испания, Рәсәйгә ситләтеп ярҙам иткән. 8 (20) июля 1812 год ә Великие Луки ҡалаһында рус хөкүмәтенең тулы хоҡуҡлы вәкиле Родион Александрович Кошелев испан Юғары хунтаһы вәкиле Франсиско Зеа де Бермудес менән союз килешеүе төҙөгән[69][70].

1812 йылдың 24 июненә Ҡораллы көстәрҙең тупланыуы
Яҡтар Инфантерия,
мең 		Кавалерия,
мең 		Барлығы1),
мең 		Артиллерия
 Казактар,
мең 		Иҫкәрмә
1812 йылда Рус армияһы 4052)[71] 752)[72] 480 40 мең һалдат
1550—1620 пушка[73][74] 		117[50]

120[75]—1363)[76] мең Литвала Михаил Богданович Барклай-де-Толлиҙың 1-се армияһында,
49[75]—573)[76] мең Белоруссияла Пётр Иванович Багратионадың 2-се армияһында,
44[75]—493)[76] мең Украинала Александр Петрович Тормасовтың 3-сө армияһы,
593)[76] мең Дунайҙа,
313)[76] мең Бөйөк Финляндия кенәзлегендә,
423)[76] мең Кавказда,
ҡалғандары ил буйынса урынлашҡан резерв корпустары һәм гарнизондарында

Бөйөк Армия[63] 4922)[77] 962)[78] 588 21—35 мең һалдат, 1370 пушка[79][80] —

Төп көстәр:
218[44] мең — Наполеон туранан-тура командалыҡ иткән һул төркөм
82[44] мең — Эжен Богарненың үҙәк төркөмө
78[44] мең — Жером Бонапарттың уң төркөмө
Шулай уҡ:
32,5[44] мең — Рига районындағы һул флангыла Жак Макдональдтың прус-француз корпусы
34[44] мең — уң флангыла Карл Филипп Шварценбергтың австрия корпусы, Александр Петрович Тормасов армияһына ҡаршы.

Рәсәйгә 450—470 мең баҫып ингән[81], шуларҙан 50 меңе — Австриянан һәм Пруссиянан Наполеонға союздаш ғәскәрҙәр[П 11]. Һуғыш башланғандан һуң өҫтәмә көс булараҡ Рәсәйгә тағы ла 140[82] — 160 мең йәлеп ителгән[П 12]

1) Артиллерия, инженер һәм иррегуляр ғәскәрҙәрҙе индермәйсә — барлығы 2) Гвардияны индереп, исемлек буйынса һаны — 3) Мәғлүмәттәр частарҙағы хеҙмәткә ярамағандарҙың (сирлеләр һәм обозниктар) һанын да үҙ эсенә алған

Һуғыш хәрәкәттәре башланыр алдынан яҡтарҙың стратегик пландары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Наполеон
Файл:Stolistovaya Karta List 16 Vilna i Kurlyandiya.jpg
Йөҙ битле карта. 16-ы бит. Вильна һәм Курляндия губерниялары

Наполеон өсөн рус кампанияһының маҡсаты булып:

  • иң тәү сиртта Англияны континенталь ҡамауҙы ҡатыландырыу[83];
  • Рәсәй империяһына ҡаршы Литва, Белоруссия һәм Украина территорияларын индереп, Польша бойондороҡһоҙ дәүләтен тергеҙеү (тәү әҙер Наполеон һуғышты Икенсе польша тип тә билдәләгән[84]);
  • Рәсәй менән хәрби союз төҙөргә һәм Һиндостанға берҙәм поход ойоштороу[85].

Наполеон Варшава бөйөк герцоглығына Александр тәүге булып һөжүм итер тип иҫәп тотҡан, рус армияһын польша-литва территорияһында, Вильно йәки Варшава районындағы генераль алышта, тар-мар итергә планлаштырған [86], где население было настроено антироссийски[87]. Наполеондың иҫәбе ябай булған — поражение рус армияһының бер-ике алышта еңелеүе Александр I-не уның шарттарын ҡабул итергә әжбүр итеренә ышанған[П 13].

Рус кампанияһы алдынан Наполеон Клемент Венцель Лотар|Меттернихҡа: «Тантана түҙемленең генә өлөшө. Мин кампанияны Неман йылғаһын кисеп асам. Һәм уны Смоленскиҙа һәм Минскиҙа тамамлаясаҡмын. Һәм шунда туҡтаясаҡмын» тигән[89]. Европала алып барылған сәйәсәттән айырмалы, Наполеон Рәсәйҙәге сәйәсәтте үҙгәртеү бурысын (атап әйткәндә, крәҫтиәндәрҙе крепостной бойондороҡлоҡтан ҡотҡарыу бурысын) ҡуймаған[90][91].

1812 йыл башындағы йәшерен белдереүҙәрен анализлап, тарихсы Олег Валерьевич Соколов Наполеон, сик буйындағы бер алышта еңеүгә өлгәшеп, кампанияны тиҙ тамамларға иҫәп тотҡан, тигән һығымта яһаған[86]. Рус армияһының Рәсәй төпкөлөнә сигенеүе уны, аптыраулы ҡыйыуһыҙлыҡ менән Вильнола 18 көнгә туҡталып торорға мәжбүр итеп, ҡыйын хәлгә ҡуйған: император быға саҡлы икеләнеүҙәргә юл ҡуймаған[86].

Йылдар, ҡайһы саҡта унар йылдар дауамында яҙған мемуарҙарында Наполеонға Мәскәүҙе яулап алыу бьуйынса бөйөк пландар төҙөүе япһарыла. Шулай, Наполеон Рәсәйгә һөжүм итер алдынан Варшавалағы француз илсеһе Доминик Жорж Фредерик де Риом де Пролиак де Фур де Прадт менән һөйләшкәндә: «Мин Мәскәүгә баҫып инәм һәм бер-ике алышта бөтөрәм. Император Александр тубыҡланып килешеү һораясаҡ. Мин Туланы яндырам һәм Рәсәйҙе ҡоралһыҙландырам»[92]. Наполеондың тмғы бер әйткәне: «Әгәр мин Киевты алһам, мин Рәсәйҙең аяғын эләктерәм; әгәр ҙә Петербургты баҫып алһам, мин уның башына хужа булам; Мәскәүҙе ҡамаһам, мин уның йөрәгенә тоҫҡайым»[93].

Рус командованиеһы

Франция менән һуғыштың стратегик — һаҡланыу, һөжүм итеү характерындағы (һуңғылары Варшава герцоглығын, бәлки, Силезияны, шулай уҡ Пруссияны (башҡа пландарҙа Пруссия союздаш булыуы мөмкин тип ҡарала) пландары — Рәсәй империяһында 1810 йылдың февраленән ҡарала башлаған; әлеге мәлгә 30-ҙан артыҡ төрлө авторҙар исеме (әйтер кәрәк, туранан-тура шуларҙың бер нисәһе генә стратегик пландар эшләүҙә ҡатнашҡан) һәм төрлө дәрәжәлә деталләштерелгән 40 документ атала[94].

Рәсәй командованиеһы һуғыш башланыр алдынан күпкә алдараҡ, бары тик ҡаты алышта армияны юғалтыу хәүефлеген булдырмау маҡсатында, оҙайлы ойошторолған сигенеү мөмкинлеген күҙаллаған. Сигенеү стратегияһының дөйөм принциптарын прус хәрби теоретигы Дитрих Генрих Бюлов эшләгән; 1810 йылдың авгусында Евгений Вюртембергский тәҡдиме менән Людвиг фон Вольцоген эшләгән бер йыл алдан төҙөлгән нығытылған терәк пункттар һәм айырылып киткән йүнәлештә ике армияның сигенеү стратегияһы планы кенәз Пётр Михайлович Волконскийға ҡарарға бирелгән[94]. 1811 йылдың майында император Александр I алда буласаҡ алышҡа мөнәсәбәтен Беренсе Француз империяһының Рәсәйҙәге илсеһе Луи маркиз де Арман Коленкурға белдергән:

Әгәр император Наполеон миңә ҡаршы һуғыш башлаһа, моғайын һәм хатта ихтимал, алышты ҡабул итһәк, ул беҙҙе туҡмар, ләкин был ғына уға тыныслыҡ бирмәйәсәк. … Беҙҙең артыбыҙҙа — иге-сиге булмаған биләмәләр, һәм беҙ яҡшы ойошторолған армияны һаҡлап ҡаласаҡбыҙ. … Әгәр ҡорал йәрәбәһе хәлде миңә ҡаршы үҙгәртһә, мин үҙемдең губерналарымды бирмәйәсәкмен һәм үҙемдең баш ҡаламда тыныу өсөн генә кәрәк булған килешеүҙәргә ҡул ҡуймайса, Камчаткаға саҡлы сигенәсәкмен. Француз ҡыйыу, әммә оҙаҡҡа һуҙылған мохтажлыҡ һәм насар климат уны ныҡ арыта һәм аптырата. Беҙҙең өсөн беҙҙең климат һәм беҙҙең ҡыш һуғышасаҡ[88].

Рәсәй императоры Александр I-гә күрһәтелгән һаҡланыу пландары араһында генерал Карл Людвиг Август Пфуль планы булған [П 14]. Пфуль планы буйынса һуғыш хәрәкәттәрен өс армия менән алып барыуы мөмкин тиелгән, бер армия фронттан дошманға ҡаршы торорға, ә башҡалары — флангтан һәм тылдан хәрәкәт итергә тейеш була. Әгәр француздар 1-се армияға ҡаршы һөжүм итергә тейеш булһа, ул тайпылырға һәм Дрисск нығытылға лагерынан һаҡланырға, һәм шул ваҡытта хәрәкәт итеүсе 2-се армия француздарҙың флангыһына һәм тылына һөжүм итергә тейеш булған. План ҡороусы, ике армияның француздарҙың коммуникация һыҙаттарында әүҙем һаҡланыу хәрәкәттәре арҡаһында, ул бөлгөнлөккә төшкән территорияла оҙаҡ ваҡытҡа ҡала алмаҫын белгәнлектән, дошманды сигенергә мәжбүр итергә тейеш булған. Был план буйынса, 3-сө армия, 2-се армия һәм киев йүнәлеше флангтарын ҡапларға тейеш булған[95]. Һуғыш барышында Карл Людвиг Август Пфуль планы ул ваҡыттағы манёврлы һуғыш шарттарында булмай торған тип кире ҡағылған.

Һуғышты алып барыу стратегияһы буйынса башҡа күрһәтмәләр ҙә бирелгән. Атап әйткәндә, 2-се Көнбайыш армияһы командующийы генерал Багратион Наполеонға ҡаршы һөжүм итеү планын тәҡдим иткән, ул 1812 йылдың яҙында Варшаваны яулап алып, рус ғәскәрҙәрен Висла һыҙығына урынлаштырырға тәҡдим иткән[96]. Был мәлдә Наполеон рус сиктәрендәге нығытмаларында 220 мең һалдатын теҙеп ҡуйғанлыҡтан, батша был планды хупламаған[97].

Наполеондың баҫып инеүе (1812 йылдың июне — сентябре)[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

9 мая 1812 года Наполеон выехал из Сен-Клу в Дрезден, где встречался с «союзными» монархами Европы[98]. Из Дрездена император отправился к Великой Армии на реку Неман, разделявшую Пруссию и Россию. 22 июня Наполеон обратился с воззванием к войскам, в котором обвинил Россию в нарушении Тильзитского соглашения и назвал нападение на Россию второй польской войной[84]. Воззвание было включено во 2-й бюллетень Великой армии — эти пропагандистские выпуски выходили в течение всей войны. Вечером 11 (23) июня 1812 года разъезд лейб-гвардии Казачьего полка в трёх верстах вверх по реке Неман, неподалёку от Ковно (Литва), заметил подозрительное движение на противоположном берегу. Когда совсем стемнело, через реку с возвышенного и лесистого берега на русский берег на лодках и паромах переправилась рота французских сапёров, произошла первая перестрелка.

После полуночи 12 (24) июня 1812 года по четырём наведённым выше Ковно мостам началась переправа французских войск через пограничный Неман[99][100]. В 6 часов утра 12 (24) июня 1812 года авангард французских войск вошёл в российскую крепость Ковно[101]. Вечером 24 июня император Александр I находился на балу у Беннигсена в Вильне, где ему и доложили о вторжении Наполеона[102].

Переправа 220 тысяч солдат Великой армии под Ковно заняла 4 дня. Реку форсировали 1-й, 2-й, 3-й пехотные корпуса, гвардия и кавалерия.

Первое боестолкновение с русской армией (русского арьергарда с атаковавшей его конницей Мюрата) произошло 25 июня возле селения Барбаришки (совр. Бабришкес[lt]). Такие же стычки случились при Румшишках (совр. Румшишкес) и Попарцах (совр. Папарцяй).

17 (29) июня—18 (30) июня около Прены южнее Ковно Неман перешла другая группировка (67 тысяч солдат: 4-й и 6-й пехотные корпуса, кавалерия) под командованием вице-короля Италии Евгения Богарне. Почти одновременно 18 (30) июня ещё южнее, около Гродно Неман пересекли 4 корпуса (78—79 тысяч солдат: 5-й, 7-й, 8-й пехотные и 4-й кавалерийский корпуса) под общим командованием короля Вестфалии Жерома Бонапарта[103][104].

На северном направлении возле Тильзита Неман пересёк 10-й корпус маршала Макдональда. На южном направлении со стороны Варшавы через Буг начал вторжение отдельный Австрийский корпус генерала Шварценберга (30—34 тысячи солдат)[105].

16 (28) июня была занята Вильна. 18 (30) июня к Наполеону прибыл генерал-адъютант Балашов, направленный Александром I с предложением вывести французские войска из России и заключить мир. Наполеон ответил отказом[106][107]. Устроив государственные дела в оккупированной Литве, он выехал из Вильны вслед за своими войсками лишь 4 (16) июля[108][109].

Переправа наполеоновской армии через Неман
Переправа наполеоновской армии через Неман. Неизвестный художник  
Переправа Итальянского корпуса Евгения Богарне через Неман 30 июня 1812 года. Адам  
Переход через Неман 12 июня 1812 (рис. из «Военной энциклопедии»)  
Переправа наполеоновских войск через Неман. Кларк (инг.)баш.  

Немандан Смоленскиға тиклем[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төньяҡ йүнәлеш[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәләләр: Сражение под Клястицами, Первое сражение под Полоцком (1812)

Наполеон нацелил 10-й корпус (32 тысячи) маршала Макдональда на Петербург. Предварительно корпусу предстояло занять Ригу, а затем, соединившись с 2-м корпусом маршала Удино (28 тысяч), двинуться дальше. Основу корпуса Макдональда составлял 20-тысячный прусский корпус под командованием генерала Граверта (позже Йорка)[110].

Маршал Макдональд подступил к укреплениям Риги, однако, не имея осадной артиллерии, остановился на дальних подступах к городу. Военный губернатор Риги генерал Эссен сжёг предместья и заперся в городе с сильным гарнизоном (18 тысяч)[111]. Стараясь поддержать Удино, Макдональд захватил оставленный город Динабург на реке Западной Двине и прекратил активные действия, поджидая осадную артиллерию из Восточной Пруссии[112][113]. Пруссаки корпуса Макдональда избегали активных боевых столкновений в этой чужой для них войне[114][115].

Маршал Удино, заняв город Полоцк, решил обойти с севера отдельный корпус генерала Витгенштейна (25 тысяч), выделенный главнокомандующим 1-й армией Барклаем-де-Толли при отступлении через Полоцк для обороны петербургского направления[116]. Опасаясь соединения Удино с Макдональдом, Витгенштейн 18 (30) июля атаковал не ожидавший нападения и ослабленный маршем корпус Удино под Клястицами, отбросил его обратно к Полоцку[117] и попытался захватить город 5 (17) августа—6 (18) августа[118], однако корпус генерала Сен-Сира, своевременно направленный Наполеоном в поддержку корпусу Удино[119], помог отбить атаку и восстановить равновесие[120].

Маршалы Макдональд и Удино завязли в вялотекущих боевых действиях, оставаясь на месте[121][122].

Үҙәк (Мәскәү) йүнәлеше[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәләләр: Стычка у Гродно (1812), Бой под Миром (1812), Бой под Салтановкой, Бой под Островно
Французы атакуют. 1812 йылғы Рус кампанияһы. 1896 йылдағы һүрәт

Части 1-й Западной армии были раскиданы от Балтики до Лиды, штаб находился в Вильне. Командующим 1-й армией был генерал от инфантерии Барклай-де-Толли, начальником его штаба — генерал-майор А. П. Ермолов; генерал-квартирмейстером — полковник квартирмейстерской части К. Ф. Толь[65].

Ввиду стремительного наступления Наполеона для разбросанных русских корпусов создалась угроза быть разбитыми по частям. Корпус Дохтурова оказался в оперативном окружении, но смог вырваться и прибыть в сборный пункт Свенцяны. Французы отрезали конный отряд Дорохова, который присоединился к армии Багратиона[123]. После того, как 1-я армия соединилась, Барклай-де-Толли начал постепенно отступать к Вильне и далее к Дриссе.

16 (28) июня армия вышла из Вильны и 27 июня (9 июля) прибыла в Дрисский укреплённый лагерь, в котором по плану Пфуля русская армия должна была измотать противника. Генералам удалось убедить царя в абсурдности этого плана, и 5 (17) июля армия отошла через Полоцк на Витебск[124], оставив для защиты Петербурга 1-й корпус Витгенштейна[125].

В Полоцке вред от пребывания Александра I при армии стал настолько очевиден, что в начале июля ближайшие доверенные лица царя (А. С. Шишков, А. А. Аракчеев и А. Д. Балашов) убедили его отбыть под предлогом необходимости присутствия в столице для подготовки резервов[65][126].

2-я Западная армия (до 45 тысяч) в начале вторжения располагалась под Гродно (на западе Белоруссии) около 150 км от 1-й армии. Во главе 2-й Западной армии стоял П. И. Багратион, должность начальника штаба занимал генерал-майор Э. Ф. Сен-При, генерал-адъютант Александра I; генерал-квартирмейстера — генерал-майор М. С. Вистицкий 2-й[65].

Багратион попытался соединиться с основной 1-й армией, но достигнув Лиды (100 км от Вильно), понял, что французы не позволят этого сделать. 2-я армия отступила на юг. Казаки атамана Платова, прикрывая тылы отступающей армии, успешно задержали французов в боях у Гродно и под Миром. Чтобы отрезать 2-ю армию от основных сил и уничтожить, Наполеон послал маршала Даву с силами до 50 тысяч солдат. Даву двинулся из Вильно на Минск, который занял 8 июля. С запада на Багратиона наступал также Жером Бонапарт с 4 корпусами. Багратион стремительными маршами и успешными арьергардными боями оторвался от войск Жерома и через Новогрудок, Несвиж и Слуцк, обойдя Минск с юга, двинулся на Бобруйск[127].

Схема соединения русских армий под Смоленском в начале августа 1812 года

19 июля 2-я армия находилась в Бобруйске на реке Березине, в то время как корпус Даву 21 июля расположился передовыми частями в Могилёве. Багратион, подойдя к Днепру в 60 километрах ниже Могилёва, послал 23 июля корпус Раевского с целью отбросить Даву от Могилёва и выйти на прямую дорогу в Витебск, где по планам должны были соединиться русские армии. В результате боя под Салтановкой Раевский задержал продвижение Даву на восток к Смоленску, но путь на Витебск оказался закрыт. Багратион смог без помех 24 — 25 июля форсировать Днепр в местечке Новое Быхово и направился к Смоленску. У Даву не оставалось сил преследовать 2-ю армию, в то время как безнадёжно отставшая от 2-й армии группировка Жерома Бонапарта (смещённого с командования к тому времени), была перенацелена Наполеоном на другие направления[128].

1-я армия 23 июля пришла в Витебск, где Барклай-де-Толли хотел дождаться 2-ю армию. Чтобы воспрепятствовать продвижению французов, он выслал 4-й корпус Остермана-Толстого навстречу авангарду противника. 25—26 июля в 26 верстах от Витебска произошёл бой под Островно. 27 июля Барклай-де-Толли отступил из Витебска к Смоленску, узнав о приближении Наполеона с основными силами и невозможности для Багратиона прорваться к Витебску[129].

3 августа 1-я и 2-я русские армии соединились под Смоленском, достигнув таким образом первого стратегического успеха. В войне наступила небольшая передышка, обе стороны приводили в порядок войска, утомлённые беспрерывными маршами[130].

По достижении Витебска Наполеон сделал остановку, чтобы дать отдых войскам, расстроенным после 400 км наступления. 13 августа, после долгих колебаний[П 15], Наполеон выступил из Витебска на Смоленск[131][132].

Көньяҡ йүнәлеш[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәләләр: Бой под Кобрином, Сражение под Городечно

7-й Саксонский корпус под командованием генерала Ренье (17-22 тысяч) должен был прикрывать правый фланг главных сил Наполеона от 3-й русской армии под командованием генерала Тормасова (46 тысяч человек при 164 орудиях). Ренье занял расположение по линии Брест—Кобрин—Пинск, распылив на протяжении 170 км и так небольшой корпус. 27 июля Тормасов окружил Кобрин, саксонский гарнизон под командованием Кленгеля (до 5 тысяч) был полностью разбит. Также были очищены от французских гарнизонов Брест и Пинск[133].

Поняв, что ослабленный Ренье не сможет удержать Тормасова, Наполеон принял решение не привлекать на главное направление Австрийский корпус генерала Шварценберга (30 тысяч) и оставил его на юге против Тормасова. Ренье, собрав свои войска и соединившись со Шварценбергом, атаковал Тормасова 12 августа у Городечны, заставив русских отступить к Луцку. На этом направлении в основном воюют саксонцы, австрийцы стараются ограничиться артиллерийскими обстрелами и манёврами[134][135][136].

До конца сентября на южном направлении велись вялотекущие боевые действия в малонаселённой болотистой местности в районе Луцка[137].

Кроме генерала Тормасова на южном направлении находился 2-й русский резервный корпус генерала Эртеля, сформированный в Мозыре и оказывавший поддержку блокированному гарнизону Бобруйска. Для блокады Бобруйска, а также для прикрытия коммуникаций от Эртеля Наполеон оставил польскую дивизию генерала Домбровского (8 тысяч) из 5-го польского корпуса[138].

Смоленскиҙан Мәскәүгә тиклем[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәләләр: Смоленское сражение (1812), Бой у Валутиной горы
Сражение при Смоленске 5 (17) августа 1812 года. Гесс (1846 год)

После соединения русских армий генералитет стал настойчиво требовать от формально исполняющего обязанности[П 16] главнокомандующего Барклая-де-Толли генерального сражения. Воспользовавшись разбросанным положением французских корпусов, Барклай-де-Толли решил разбить их поодиночке и выступил 27 июля (8 августа) на Рудню, где квартировала кавалерия маршала Мюрата[140].

Однако Наполеон, использовав медленное продвижение русской армии, собрал свои корпуса в кулак и попробовал зайти Барклаю-де-Толли в тыл, обойдя его левый фланг с юга, для чего форсировал реку Днепр западнее Смоленска. На пути авангарда французской армии оказалась 27-я дивизия генерала Неверовского, прикрывающая левый фланг русской армии под Красным. Упорное сопротивление Неверовского дало время перебросить корпус генерала Раевского к Смоленску[141].

Битва при Смоленске. Ланглуа (1839 год)

К 4 (16) августа Наполеон подошёл к Смоленску с 180 тысячами. Багратион поручил генералу Раевскому (15 тысяч солдат), в 7-й корпус которого влились остатки дивизии Неверовского, оборонять Смоленск. Барклай-де-Толли был против ненужного на его взгляд сражения, но на тот момент в русской армии царило фактическое двуначалие. В 6 часов утра 4 (16) августа Наполеон начал штурм города с марша. Упорное сражение за Смоленск продолжалось до утра 6 (18) августа, когда Барклай-де-Толли отвёл войска из горевшего города, чтобы избежать большой битвы без шансов на победу[142]. Барклай располагал 76 тысячами, ещё 34 тысячи (армия Багратиона) прикрывали путь отхода русской армии на Дорогобуж, который Наполеон мог перерезать обходным манёвром (подобным тому, который не удался под Смоленском).

Маршал Ней преследовал отступающую армию. 7 (19) августа в кровопролитном сражении у Валутиной горы русский арьергард задержал маршала Нея, понёсшего значительные потери. Наполеон послал генерала Жюно обходным путём зайти в тыл русских, но тот не сумел выполнить задачу, и русская армия в полном порядке ушла в сторону Москвы к Дорогобужу[143]. Сражение за Смоленск, разрушившее немалый город, ознаменовало развёртывание всенародной войны русского народа с неприятелем, что сразу почувствовали как рядовые французские снабженцы, так и маршалы Наполеона. Населённые пункты на пути следования французской армии сжигались, население по мере возможности уходило. Наполеон сразу после Смоленского сражения сделал замаскированное предложение мира царю Александру I, пока с позиции сильного, но ответа не получил[П 17][144].

Рус армияһы менән идара итеүҙе яңыртып ҡороу[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Оставив армию, император не позаботился назначить общего главнокомандующего. Отношения между Багратионом и Барклаем-де-Толли после отступления из Смоленска с каждым днём становились всё напряжённее. Отсутствие единоначалия могло привести к катастрофическим последствиям. Для решения вопроса был учреждён Чрезвычайный комитет, и 5 (17) августа на его заседании единогласно главнокомандующим был утверждён генерал от инфантерии Кутузов[145]. 17 (29) августа Кутузов в Царёво-Займище принял армию[146]. В этот день французы вошли в Вязьму. Кутузов сформировал свой штаб, используя штабы Западных армий. Генерал от кавалерии Беннигсен был определён на должность начальника главного штаба Кутузова, генерал-квартирмейстером всех армий стал Вистицкий, его помощником — Толь, дежурным генералом — полковник П. С. Кайсаров[65].

Бородино[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Бородинское сражение

Продолжая в общем стратегическую линию своего предшественника, Кутузов не мог избежать генерального сражения по политическим и моральным соображениям. К 3 сентября русская армия отступила к деревне Бородино. Дальнейшее отступление означало сдачу Москвы. Кутузов решился дать генеральное сражение. Чтобы выиграть время для подготовки укреплений на Бородинском поле, Кутузов приказал генералу Горчакову задержать противника у деревни Шевардино, где был воздвигнут пятиугольный редут. Бой за Шевардинский редут продолжался весь день 5 сентября, только к полуночи дивизия Компана ворвалась на его валы[147].

26 августа (7 сентября) у деревни Бородино (в 125 км западнее Москвы) произошло крупнейшее сражение Отечественной войны 1812 года между русской и французской армиями. Численности армий были сравнимы — 130—135 тысяч у Наполеона против 110—130 тысяч у Кутузова[148][149]. Русской армии не хватало вооружения — не было ружей, чтобы вооружить 31 тысячу ополченцев из Москвы и Смоленска[150]. Ратникам раздали пики, но использовать людей в качестве «пушечного мяса» Кутузов не стал (ратники выполняли вспомогательные функции, например, выносили раненых).

Бородино янында Рус кирасирҙарының һөжүме. Бородино алышының панорамаһы фрагменты. Франц Алексеевич Рубо (1912)

Фактически сражение представляло собой штурм французскими войсками линии русских укреплений (флешей, редутов и люнетов[151]). С обеих сторон, и при защите, и при атаке укреплений широко применялась артиллерия. Около полудня при восьмой атаке Багратионовых флешей Наполеон двинул 45 тысяч своих солдат и 400 орудий против 18 тысяч солдат и 300 орудий Багратиона — на фронте 1,5 км[152], что в сумме с обеих сторон даёт 470 орудий на 1 км фронта. Как замечает М. Адамс, «Бородино ознаменовало собой начало эпохи артиллерии»[153].

Гвардейские полки отражают атаки французской кавалерии. Фрагмент панорамы Бородинского сражения. Рубо (1912)

После кровопролитнейшей 12-часовой битвы, французы ценой 30 — 34 тысяч убитыми и ранеными прорвали, фактически уничтожив изначальный состав оборонявшихся, левый фланг и потеснили центр русских позиций, но развить наступление не смогли. Русская армия также понесла тяжёлые потери (40 — 45 тысяч убитыми и ранеными). Пленных почти не было ни с той, ни с другой стороны[154]. 8 сентября Кутузов приказал отступить на Можайск с твёрдым намерением сохранить армию.

Филиҙағы Хәрби совет[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Совет в Филях
Изба, где проходил Военный совет в Филях
Военный совет в Филях, 1(13) сентября 1812 г.

1 (13) сентября русская армия расположилась лагерем перед Москвой: правый фланг армии был у деревни Фили, центр между селениями Троицким и Волынским, левый фланг перед селом Воробьёвым. Арьергард армии располагался на реке Сетунь[155]. Протяжённость линии фронта составляла около четырёх километров. Сообщение между частями армии сильно затруднялось труднопроходимыми оврагами и речкой Карповкой. Осмотрев эту позицию с Поклонной горы, главнокомандующий и другие военачальники признали её неприемлемой для сражения.

В 5 часов того же дня в доме филёвского крестьянина Михаила Фролова собрался Военный совет, точное число участников которого неизвестно. По воспоминаниям участников войны, на совет были приглашены генералы: М. Б. Барклай-де-Толли, Л. Л. Беннигсен, Д. С. Дохтуров, А. П. Ермолов, П. П. Коновницын, А. И. Остерман-Толстой, Н. Н. Раевский, Ф. П. Уваров и полковник К. Ф. Толь. Присутствовал на совете также дежурный генерал П. С. Кайсаров[156]. Обсуждался один вопрос — дать сражение под Москвой, или оставить город без боя.

М. Б. Барклай-де-Толли указывал на вынужденность оставления Москвы для спасения армии: «Сохранив Москву, Россия не сохранится от войны, жестокой, разорительной. Но сберегши армию, ещё не уничтожаются надежды отечества»[157] Л. Л. Беннигсен настаивал на сражении, и большинство участников совещания склонялись на его сторону. Окончательное решение принял М. И. Кутузов: «Доколе будет существовать армия и находиться в состоянии противиться неприятелю, до тех пор сохраним надежду благополучно довершить войну, но когда уничтожится армия, погибнут Москва и Россия. Приказываю отступать»[158]. Кутузов прервал заседание и приказал отступать через Москву по Рязанской дороге[159][160].

После совета Кутузов, по воспоминаниям приближённых, плохо спал, долго ходил и произнёс знаменитое: «Ну, доведу же я проклятых французов… они будут есть лошадиное мясо»[161]. Ближе к вечеру 14 сентября в опустевшую Москву вступил Наполеон[162].

Мәскәүҙе ҡалдырыу[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәләләр: Захват Наполеоном Москвы, Московский пожар (1812)
Пожар Москвы. А. Ф. Смирнов (1813)

14 сентября Наполеон занял Москву без боя. Военным губернатором был назначен маршал Мортье, комендантом крепости и города — Дюронель, «интендантом города Москвы и Московской провинции» (гражданская власть) — Лессепс. Лессепс «выбрал», а Наполеон утвердил 22 человека из русского населения, которые и получили название муниципалитета, не имевшего никакой власти[163].

Уже в ночь с 14 на 15 сентября город был охвачен пожаром[164], который к ночи с 15 на 16 сентября усилился настолько, что Наполеон был вынужден покинуть Кремль.

До 400 горожан из низших сословий были расстреляны французским военно-полевым судом по подозрению в поджогах[165].

Существуют несколько версий возникновения пожара[166]:

  • организованный поджог при оставлении города (обычно связываемый с именем генерал-губернатора Москвы Ростопчина);
  • поджог русскими лазутчиками (несколько русских было расстреляно французами по такому обвинению) и уголовниками, намеренно выпущенными из московских тюрем Ростопчиным[167];
  • неконтролируемые действия французских войск, случайно возникший пожар, распространению которого способствовал общий хаос в оставленном городе.

Очагов у пожара было несколько, так что возможно, что в той или иной мере верны все версии.

Пожар бушевал до 18 сентября и уничтожил бо́льшую часть Москвы. Из 30 тысяч домов, бывших в Москве перед нашествием, после выхода Наполеона из города оставалось «навряд ли 5 тысяч»[168][169].

Наполеондың тыныслыҡ килешеүе төҙөүгә өс ынтылышы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Расстрел предполагаемых поджигателей Москвы французами. Верещагин (1898)

Овладение Москвой Наполеон рассматривал как приобретение прежде всего важной политической, а не военной позиции[П 18]. Отсюда Наполеон обсуждает дальнейший план военной кампании, в частности, поход на Петербург[171]. Этого похода опасались при петербургском дворе и в царской семье[172]. Но маршалы Наполеона возражали, они считали этот план невыполнимым — «идти навстречу зиме, на север» с уменьшившейся армией, имея в тылу Кутузова, немыслимо[168]. Наполеон не стал отстаивать этот план.

Также из Москвы Наполеон предпринимает попытки заключить мир с Александром I.

Наполеон и генерал Лористон (Мир во что бы то ни стало). Худ. Верещагин (ок. 1900)
  • 18 сентября Наполеон через начальника Воспитательного дома генерал-майора Ивана Акинфиевича Тутолмина передал, что почитает Александра по-старому и желал бы заключить мир. Наполеон, по-прежнему, намерен был требовать отторжения Литвы, подтверждения блокады и военного союза с Францией.
  • 20 сентября. Следующая попытка была предпринята через два дня. Письмо с предложением мира было доставлено Александру через И. А. Яковлева (отца А. И. Герцена). На донесение Тутолмина и на личное письмо Наполеона к Александру ответа не последовало.
  • 4 октября Наполеон направил генерала Лористона к Кутузову в Тарутино для пропуска к Александру I с предложением мира: «Мне нужен мир, он мне нужен абсолютно во что бы то ни стало, спасите только честь»[173]. 5 октября состоялось получасовое свидание Лористона с фельдмаршалом Кутузовым, после чего князь Волконский был отправлен к Александру I с донесением о предложении Наполеона[174], ответа на которое Наполеон от Александра не дождался.

Наполеонға ҡаршы халыҡ һуғышы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәләләр: Партизанское движение в Отечественной войне 1812 года, Земское ополчение 1812 года
Война русского народа против французов на карикатуре британца Крукшенка (1813 год)

Первоначально, при известии о наступлении наполеоновских войск, эта информация была воспринята среди простого народа неоднозначно. В том числе возникли серьёзные коллаборационистские настроения, по преимуществу среди крепостных крестьян и дворовых людей. Распространялись слухи о том, что Наполеон желает освободить крестьян, дать им волю и наделить землёй. Уже в ходе военной кампании часто случались нападения крестьянских отрядов на правительственные российские войска; во многих районах крепостные сами отлавливали скрывавшихся по лесам помещиков и приводили их во французский лагерь.[175]

Продвижение французской армии вглубь России, рост насилия над населением, пожары в Смоленске и Москве, падение дисциплины в армии Наполеона и превращение значительной её части в банду мародёров и грабителей привело к нарастающему сопротивлению со стороны населения России. Началась партизанская война и организация ополчения.

Армия партизан отрядтары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

С июня по август 1812 года армия Наполеона, преследуя отступающие русские армии, прошла около 1200 километров от Немана до Москвы. Как следствие, её коммуникационные линии оказались сильно растянуты. Командование русской армии приняло решение создать летучие партизанские отряды для действий в тылу и на коммуникационных линиях противника, с целью препятствовать его снабжению. Наиболее известными, но далеко не единственными командирами летучих отрядов были Денис Давыдов, Александр Сеславин, Александр Фигнер. Армейские партизанские отряды получали всестороннюю поддержку у крестьян.

Крәҫтиән партизан отрядтары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Бежавшие из плена русские солдаты, добровольцы из числа местного населения брали на себя инициативу по организации самообороны и формированию партизанских отрядов. Патриотизм как чувство принадлежности к нации был чужд крестьянам[176], но насилие и грабежи со стороны наполеоновских войск вызвали партизанскую войну. Ермолай Четвертаков, Семён Шубин, Герасим Курин и Егор Стулов, Василиса Кожина, Самусь, Прасковья и другие командиры из числа крестьян, дворян и горожан, смогли составить боеспособные партизанские отряды. Партизанская война сопровождалась беспримерным насилием и жестокостями с обеих сторон. Только за время пребывания в Москве французская армия от действий партизан потеряла более 25 тысяч человек[177].

На ход войны существенно повлиял отказ крестьян снабжать неприятеля провиантом и фуражом. Осенью 1812 года начальник полиции Березинской подпрефектуры Домбровский писал: «Мне приказывают всё доставлять, а взять неоткуда… На полях много хлеба, неубранного из-за неповиновения крестьян». Сопротивление крестьян вело к перебоям со снабжением Великой армии, система снабжения которой основывалась в значительной степени на заготовках продовольствия на месте[178].

Ополчение формалаштырыу[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Викитека логотибы

Партизаны составляли как бы первое кольцо окружения вокруг Москвы, занятой французами. Второе кольцо составляли ополченцы[179]. Ещё 6 июля 1812 года Александр I издал манифест, предписывавший дворянам формировать ополчение из своих крепостных, самим вступать в него и выбирать командующего над собой. В один день с манифестом вышло воззвание «Первопрестольной столице нашей Москве», содержащее призыв к москвичам организовать ополчение. Всего за время войны 1812 года было выставлено более 400 тысяч ополченцев[180], из которых были образованы три округа: 1-й — для обороны Москвы, 2-й — для обороны Петербурга и 3-й — резервный. Ратники ополчения были сведены в пешие и конные полки и дружины, делившиеся на батальоны, сотни и десятки.

После сдачи Москвы Кутузов, очевидно, избегал крупного сражения, армия накапливала силы. За это время народом для ведения войны было собрано 60 млн рублей. В российских губерниях (Ярославской, Владимирской, Тульской, Калужской, Тверской и других) набрано 205-тысячное ополчение, на Украине — 75 тысяч. Для вооружения ополченцев удалось изыскать только 90 тысяч ружей, причём около 50 тысяч ружей закупили в Англии[7]. Партизаны и ополченцы плотным кольцом окружили Москву, грозя превратить стратегическое окружение Наполеона в тактическое[181].

Тарутин манёвры[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Тарутинский бой
Сражение при Тарутино 6 (18) октября 1812 года. Гесс (1847 год)

2 (14) сентября, в то время как французы входили в Москву (около 5 часов пополудни), арьергард Милорадовича покидал Москву. Французская кавалерия Себастиани остановилась по просьбе[П 19] Милорадовича и пропустила без боя последние войска и обозы русских. 4 (16) сентября армия отступила к Боровскому перевозу и перешла на правый берег Москвы-реки. Помимо армии, через Боровский перевоз переправилось более 40 тысяч обозов и экипажей жителей Москвы[182]. Главная квартира армии расположилась в Кулакове. 5 (17) сентября Кутузов, двигаясь вдоль правого берега Пахры, пересёк Каширскую дорогу, 6 сентября достиг Подольска, а 9 сентября — селения Красной Пахры на старой Калужской дороге. До 14 (26) сентября Наполеон не знал, где находится русская армия. Казаки, отступая по Рязанской дороге, обманули и увлекли за собой отряд Мюрата на два перехода, до Бронниц. Французы потеряли русскую армию из виду, и только появление казаков на Можайской дороге побудило Наполеона в ночь на 10 (22) сентября выслать корпус Юзефа Понятовского к Подольску.

Расположение русской армии у Красной Пахры прикрывалось: авангардом Милорадовича — у деревни Десны, корпусом Раевского — у деревни Луковня, между Калужской и Тульской дорогами, кавалерией Васильчикова — у Подольска[183].

Из Красной Пахры Кутузов к 2 октября отвёл армию дальше на юг к селу Тарутино ближе к Калуге. Находясь на старой Калужской дороге, Русская армия прикрывала Тулу, Калугу, Брянск и хлебородные южные губернии, угрожала неприятельскому тылу между Москвой и Смоленском[183].

Английский генерал Р. Вильсон, находящийся при штабе русской армии, подталкивал русское командование к решительной схватке. Не уступая давлению, Кутузов в разговоре с Л. Л. Беннигсеном прямо заявил: «Мы никогда, голубчик мой, с тобой не согласимся. Ты думаешь только о пользе Англии, а по мне, если этот остров сегодня пойдёт на дно моря, я не охну»[184].

В Москве Наполеон оказался в западне, зимовать в разорённом пожаром городе не представлялось возможным: фуражировки за пределами города плохо удавались, растянутые коммуникации французов были очень уязвимы, армия начинала разлагаться. Наполеон стал готовиться к отступлению на зимние квартиры где-то между Днепром и Двиной.

18 октября русские войска атаковали под Тарутино французский заслон под командованием маршала Мюрата, следивший за русской армией. Потеряв до 4 тысяч солдат и 38 пушек[185], Мюрат отступил. Тарутинский бой стал знаковым событием, ознаменовавшим переход инициативы в войне к русской армии[186][187].

Наполеондың сигенеүе (1812 йылдың октябре — декабре)[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Главная армия Наполеона глубоко врезалась в Россию, подобно клину. В то время, когда Наполеон входил в Москву, над его левым флангом на севере в районе Полоцка висела армия генерала Витгенштейна, удерживаемая французскими корпусами маршалов Сен-Сира и Удино. Правый фланг Наполеона топтался близ границ Российской империи в Белоруссии. Армия генерала Тормасова связала своим присутствием австрийский корпус генерала Шварценберга и 7-й корпус генерала Ренье. Французские гарнизоны вдоль Смоленской дороги охраняли коммуникационную линию и тыл Наполеона.

Мәскәүҙән сигенгәндән һуң яҡтарҙың стратегик пландары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Наполеон

Һуғыш барышы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

1812 йылдың июнендә Наполеон ғәскәрҙәре Рәсәй империяһына үтеп инә. Рәсәй армияһы менән инфантериянан генерал М. Б. Барклай де Толли (июнь—август) һәм генерал фельдмаршал М. И. Кутузов (август—декабрь) етәкселек итә.

Был һуғышта Башҡортостандан барлығы 20 меңдән ашыу кеше ҡатнаша. Ырымбур губернаһында 1—20-се башҡорт полктары, Бутырск пехота полкы, Вильманстранд пехота полкы, 25-се, 26-сы, 29—31-се егерь полктары, 1-се һәм 2-се мишәр полктары, Ырымбур драгун полкы, 1—5-се Ырымбур казак полктары, Рыльск пехота полкы, 1-се һәм 2-се типтәр полктары, 1—5-се Урал казак полктары һәм Өфө пехота полкы ойошторола.

Башҡорттар армияға 4139 строевой ат тапшыра. Башҡорттар, мишәрҙәр һәм типтәрҙәр армия файҙаһына — 500 мең һум, Ырымбур губернаһы дворяндары — 65 мең, Өфө сауҙагәрҙәре һәм мещандары 2 мең һум аҡса йыя.

1812 йылдың 17 (29) ноябрендә француздарҙың Березина аша сигенеүе. Петер фон Гесс (1844)

Хәтер[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Лейпцигта 1813 йылдағы халыҡтар һуғышында ҡатнашҡан башҡорт яугирҙәре иҫтәлегенә таҡтаташ
  • 1812 йылғы Ватан һуғышы башҡорттарҙың фольклорында «Ҡаһым түрә» риүәйәтендә, "Француз яуы бәйете"ндә, «Ирәмәл», «Любизар», «Ҡаһым түрә», «Эскадрон» йырҙарында һ. б. сағылыш тапҡан.
  • Ырымбурҙағы Каруанһарай бинаһы 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан башҡорт яугирҙәренә арнап төҙөлә[188].
  • 2012 йылдың 4 сентябрендә Мәскәүҙә 1812 йылғы Ватан һуғышы музейы асыла.
  • Мәскәү өлкәһендә 1-се башҡорт полкына һәйкәл ҡуйылған.
  • Башҡортостандың Сибай ҡалаһында башҡорт полктарына һәйкәл ҡуйылған[189][190].

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. ↑ Австрия, Пруссия и Швейцария выставили в армию Наполеона по военному договору 30 тысяч, 20 тысяч и 8 тысяч солдат соответственно.
  2. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 442—443
  3. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 117—118
  4. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 5,11
  5. ↑ Pradt de. Histoire de l’ambassade dans le grand duché de Varsovie en 1812 — P.: Chez Pillet, 1815. — P. 24., цит. по: Федот Кудринский Вильна в 1812 году (1912). Тәүге сығанаҡтан архивланған 21 август 2012. 20 август 2012 тикшерелгән.
  6. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 446,448
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Бескровный Л. Г. Некоторые вопросы, 1962
  8. ↑ Гораций Верне. История Наполеона. Глава XXXIV. Разрыв с Россией. Тәүге сығанаҡтан архивланған 23 июнь 2012. 3 июнь 2012 тикшерелгән., оригинал см. fr:Paul-Mathieu Laurent. Chapitre XXXV // Histoire de Napoléon — Paris: J. J. Dubochet, 1840. — P. 537—538.
  9. ↑ Троицкий Н. А., 1994, с. 187
  10. ↑ Лависс Э., Рамбо А. История XIX века. Т. 2. (1800—1815). С. 154—155
  11. ↑ Pradt de. Histoire de l’ambassade dans le grand duché de Varsovie en 1812 — P.: Chez Pillet, 1815. — P. 24., цит. по: Федот Кудринский Вильна в 1812 году (1912). Тәүге сығанаҡтан архивланған 21 август 2012. 20 август 2012 тикшерелгән.
  12. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 118
  13. ↑ Подмазо А. А., 2003
  14. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 447
  15. ↑ Трошин Н. Н. Континентальная блокада и Россия (к вопросу об экономических причинах Отечественной войны 1812 года) // Отечественная война 1812 года. Источники. Памятники. Проблемы. Материалы XVI Международной научной конференции, 6—7 сентября 2010 г. — Можайск, 2011. — С. 278—297.
  16. ↑ Esdaile [Ebook edition], 2009, p. 8044
  17. ↑ Brégeon, 2012, p. 157
  18. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 441—442
  19. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 454
  20. ↑ Энциклопедия Отечественной войны, 2004, с. 15
  21. ↑ Энциклопедия Отечественной войны, 2004, с. 592
  22. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 456
  23. ↑ Безотосный В. М., 2004
  24. ↑ Безотосный В. М., 1982
  25. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 457
  26. ↑ 26,0 26,1 История дипломатии, 1941, с. 373
  27. ↑ Французы занимают Штральзунд и берега Шведской Померании (31 января 1812 года). Тәүге сығанаҡтан архивланған 23 июнь 2012. 3 июнь 2012 тикшерелгән.
  28. ↑ Энциклопедия Отечественной войны, 2004, с. 565
  29. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 458
  30. ↑ Клаузевиц К., 2004 (с издания 1937 года), с. 17,196
  31. ↑ Снесарев А. Е., 2007
  32. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 59,60,512-513
  33. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 471,487,726
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 Lentz, 2004, p. 305,314
  35. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 157,193
  36. ↑ Lieven, 2009, p. 2459,2553,2642
  37. ↑ Жилин П. А., 1956
  38. ↑ Lentz, 2004, p. 304
  39. ↑ Brégeon, 2012, p. 196
  40. ↑ 40,0 40,1 Тарле Е. В., 1961, с. 692
  41. ↑ Zamoyski, 2005, p. 143
  42. ↑ 42,0 42,1 Lentz, 2004, p. 305
  43. ↑ Дюпюи Р. Э., Дюпюи Т. Н., 2000, с. 109—110
  44. ↑ 44,00 44,01 44,02 44,03 44,04 44,05 44,06 44,07 44,08 44,09 44,10 Отечественная война 1812 — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә (3-е издание)
  45. ↑ Дюпюи Р. Э., Дюпюи Т. Н., 2000, с. 110
  46. ↑ Безотосный В. М., 2012, с. 190
  47. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 487
  48. ↑ Керсновский А. А., 1992
  49. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 492
  50. ↑ 50,0 50,1 Бескровный Л. Г., 1962, с. 188
  51. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 485
  52. ↑ 52,0 52,1 Клаузевиц К., 2004 (с издания 1937 года), с. 16
  53. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 228—229
  54. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 229
  55. ↑ Ульянов И., 2008
  56. ↑ Смирнов А. А., 1998
  57. ↑ Слезин О. А., 2012, с. 228—230
  58. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 63
  59. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 230
  60. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 62
  61. ↑ Фёдоров В. П., 1911
  62. ↑ Дюпюи Р. Э., Дюпюи Т. Н., 2000, с. 124
  63. ↑ 63,0 63,1 Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 489
  64. ↑ Военно-исторический архив, 2006, с. 58
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 65,3 65,4 Валькович Л. М., 1982
  66. ↑ Русская армия накануне Отечественной войны 1812 г.. Научно-исследовательский институт (военной истории) Военной академии Генерального штаба ВС РФ. Тәүге сығанаҡтан архивланған 23 июнь 2012. 30 май 2012 тикшерелгән.
  67. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 472
  68. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 260
  69. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 147
  70. ↑ Подмазо А. А. Краткая хронология войны 1812-1814 гг. и кампании 1815 г.. Тәүге сығанаҡтан архивланған 6 август 2012. 5 август 2012 тикшерелгән.
  71. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 184
  72. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 187
  73. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 57
  74. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 191
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 Троицкий Н. А., 1987
  76. ↑ 76,0 76,1 76,2 76,3 76,4 76,5 Шведов С. В., 1987
  77. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 254
  78. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 255
  79. ↑ Клаузевиц К., 2004 (с издания 1937 года), с. 197
  80. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 257
  81. ↑ Меринг Ф., 2000, с. 319
  82. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 726
  83. ↑ Троицкий Н. А., 1994, с. 202
  84. ↑ 84,0 84,1 Brégeon, 2012, p. 52
  85. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 441
  86. ↑ 86,0 86,1 86,2 Соколов О. В., 1999, с. 250—251
  87. ↑ Попов А. И. Партизаны и народная война в 1812 году. Отечественная война 1812 года. Источники. Памятники. Проблемы. Тәүге сығанаҡтан архивланған 4 август 2012. 18 июнь 2012 тикшерелгән.
  88. ↑ 88,0 88,1 Коленкур А., 1994
  89. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 159
  90. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 440,529
  91. ↑ Esdaile [Ebook edition], 2009, p. 8770
  92. ↑ Данилевич А. А., 2000, с. 89
  93. ↑ Дюпюи Р. Э., Дюпюи Т. Н., 2000, с. 125
  94. ↑ 94,0 94,1 А. М. Лукашевич. Российские планы ведения войны на западе (февраль 1810—июнь 1812 г.) // Wieki Stare i Nowe. — 2014. — № 6(11). — S.84—100.
  95. ↑ Дюпюи Р. Э., Дюпюи Т. Н., 2000
  96. ↑ Ростунов И. И., 1970
  97. ↑ Lieven, 2009, p. 2757
  98. ↑ Lentz, 2004, p. 296
  99. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 270—271
  100. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 475
  101. ↑ Ковна // Военная энциклопедия : в 18 т. / под ред. В. Ф. Новицкого и др.. — СПб. : Товарищество И. Д. Сытина, 1911—1915.
  102. ↑ Lieven, 2009, p. 2919
  103. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 512—513
  104. ↑ Клаузевиц К., 2004 (с издания 1937 года), с. 161
  105. ↑ Клаузевиц К., 2004 (с издания 1937 года), с. 161—162
  106. ↑ Безотосный В. М., 2012, с. 65
  107. ↑ Энциклопедия Отечественной войны, 2004, с. 45
  108. ↑ Михайловский-Данилевский А. И., 1843, с. 230
  109. ↑ Троицкий Н. А., 1988, с. 84
  110. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 340,512
  111. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 342—343
  112. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 349—350
  113. ↑ Михайловский-Данилевский А. И., 1843, с. 409
  114. ↑ Михайловский-Данилевский А. И., 1843, с. 411—412
  115. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 330—331
  116. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 339,349
  117. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 353—359
  118. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 387—393
  119. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 373
  120. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 393—404
  121. ↑ Михайловский-Данилевский А. И., 1843, с. 412
  122. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 406
  123. ↑ Lieven, 2009, p. 2938—2949
  124. ↑ Lieven, 2009, p. 3022
  125. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 338—339
  126. ↑ Zamoyski, 2005, p. 172
  127. ↑ Zamoyski, 2005, p. 166
  128. ↑ Троицкий Н. А., 1988, с. 87—91
  129. ↑ Lieven, 2009, p. 3098
  130. ↑ Lieven, 2009, p. 3077
  131. ↑ Lentz, 2004, p. 325
  132. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 524—531
  133. ↑ Михайловский-Данилевский А. И., 1843, с. 339—341
  134. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 525
  135. ↑ Lentz, 2004, p. 329
  136. ↑ Михайловский-Данилевский А. И., 1843, с. 348—351
  137. ↑ Михайловский-Данилевский А. И., 1843, с. 352
  138. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 335—337
  139. ↑ Биографический словарь, 2011, с. 15—16
  140. ↑ Троицкий Н. А., 1988, с. 106—107
  141. ↑ Троицкий Н. А., 1988, с. 108—109
  142. ↑ Троицкий Н. А., 1988, с. 110—115
  143. ↑ Троицкий Н. А., 1988, с. 115—117
  144. ↑ Троицкий Н. А., 1988, с. 118—119
  145. ↑ Постановление Чрезвычайного комитета, 1954, с. 71—73
  146. ↑ Хлёсткин В. Канун Бородина. Военно-исторический очерк. Русское Воскресение. Тәүге сығанаҡтан архивланған 23 июнь 2012. 20 май 2012 тикшерелгән.
  147. ↑ Троицкий Н. А., 1988, с. 139
  148. ↑ Esdaile [Ebook edition], 2009, p. 8842
  149. ↑ Lieven, 2009, p. 3939
  150. ↑ Lieven, 2009, p. 3936
  151. ↑ Земцов В. Н., Попов А. И., 2010, с. 6
  152. ↑ Микаберидзе А. Лев русской армии. Тәүге сығанаҡтан архивланған 23 июнь 2012. 30 май 2012 тикшерелгән.
  153. ↑ Adams, 2006, p. 343
  154. ↑ Esdaile [Ebook edition], 2009, p. 8852
  155. ↑ Романовский В. Е., 1912, с. 23
  156. ↑ Синодальный Отдел Московского Патриархата по взаимодействию с Вооружёнными Силами и правоохранительными учреждениями
  157. ↑ Война 1812 года: Хроника. Ровно 200 лет назад: 85-й день войны
  158. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959
  159. ↑ Троицкий Н. А., 1988, с. 183—185
  160. ↑ Кожевников А. А., 1911
  161. ↑ Романовский В. Е., 1912, с. 29
  162. ↑ Brégeon, 2012, p. 209,244-245
  163. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 652
  164. ↑ Земцов В. Н., 2010, с. 67
  165. ↑ Земцов В. Н., 2010, с. 3
  166. ↑ Земцов В. Н., 2010, с. 95
  167. ↑ Земцов В. Н., 2010, с. 41
  168. ↑ 168,0 168,1 Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 653
  169. ↑ Катаев И. М., 1911
  170. ↑ Сегюр Ф. де, 2003, с. 186
  171. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 665
  172. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 612
  173. ↑ Сегюр Ф. де, 2003, с. 181
  174. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 660
  175. ↑ Семевский В.И. Волнения крестьян в 1812 г. и связанные с Отечественной войною (1912). Тәүге сығанаҡтан архивланған 26 февраль 2013.
  176. ↑ Маркин А. С. Г. М. Курин и отряд самообороны вохонских крестьян в 1812 году (1999). Тәүге сығанаҡтан архивланған 23 июнь 2012. 7 июнь 2012 тикшерелгән.
  177. ↑ Быкадоров И. Ф., 2008, с. 167
  178. ↑ Нафзайгер Дж. Ф., 1997
  179. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 487
  180. ↑ Троицкий Н. А., 1997, с. 47
  181. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 488
  182. ↑ Переправа у Боровского перевоза, 1994, с. 97—98
  183. ↑ 183,0 183,1 Андрианов П. М., Михневич Н. П., Орлов Н. А. и др., 2003
  184. ↑ Крайденов В. Ф., 2011
  185. ↑ Предтеченский А. В., Васильев А. И., Фраткин Б. Б., 1941
  186. ↑ Клаузевиц К., 2004 (с издания 1937 года), с. 180—181
  187. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 500
  188. ↑ Кульшарипов М. М. К истории Караван-сарая — башкирского народного дома // Ватандаш. — 2012. — № 3. — ISSN 1683-3554.
  189. ↑ В Башкирии открыт памятник участникам Отечественной войны 1812 года. Телеканал «Россия-Культура»]] (2012-10-12). 17 август 2015 тикшерелгән.
  190. ↑ В Сибае открыт памятник «Башкирским полкам — участникам Отечественной войны 1812 года». «Литературная газета»]] (2012-10-17). 17 август 2015 тикшерелгән.
  1. ↑ Наполеон являлся сюзереном 7 вассальных королевств (Испания, Италия, Неаполь короллеге, Вюртемберг, Бавария, Вестфалия, Саксония) и 30 монархов (германские герцогства и княжества). Бельгия, Голландия, Иллирийские провинции, ганзейские города Германии считались не в числе вассалов, а в составе Французской империи.
  2. ↑ Поляктар Наполеон әрмиәғә 90 мең ғалдат тапшырҙылар.
  3. ↑ После отречения последнего испанского короля из династии Бурбонов Наполеон провозгласил королём Испании своего брата Жозефа, но фактически в стране шла партизанская война против французской оккупации (см. Пиренейские войны).
  4. ↑ Италия ике өләштәрғә бүленғән булды: северным королевством Италия, где королём был сам Наполеон, и южным Неаполитанским королевством, где королём был маршал Наполеона Мюрат.
  5. ↑ Рейн союзы 37 дәүләттәрҙе берләштергән. Иң эреһеләре: Бавария һәм Саксония.
  6. ↑ Списочная численность.
  7. ↑ В официозной России войну также называли «нашествием галлов и с ними двунадесяти [то есть двенадцати] языков» (см. манифест Александра I).
  8. ↑ «Русская кампания 1812 года».
  9. ↑ Согласно Словарю Брокгауза и Ефрона, «причины Отечественной войны заключались во властолюбии Наполеона, который, стремясь к владычеству над миром и убедясь в недостаточности континентальной системы для уничтожения могущества Англии, мечтал нанести ей смертельный удар походом в Индию, для чего ему предварительно необходимо было сделать Россию послушным своим орудием»
  10. ↑ См. раздел по национальному составу в статье Великая армия.
  11. ↑ Наполеон Рәсәйгә баҫып ингән ғәскәрҙәрҙән башҡа, тағы ла Европа гарнизондарында 90 мең һалдаты һәм Испанияла 200—300 мең һалдаты булған. Францияла закон буйынса сит илдә һуғышырға хоҡуғы булмаған милли гвардияла 100 меңгә яҡын тәшкил иткән.
  12. ↑ Указанные значения включают все войска под началом Наполеона, в том числе солдат из германских государств Рейнского союза, Пруссии, итальянских королевств, Герцогства Варшавского.
  13. ↑ В своих мемуарах Коленкур вспоминает фразу Наполеона: «Он заговорил о русских вельможах, которые в случае войны боялись бы за свои дворцы и после крупного сражения принудили бы императора Александра подписать мир»[88].
  14. ↑ Прусский генерал на русской службе.
  15. ↑ Наполеон в Витебске колебался между выбором: остаться зимовать на захваченной территории и продолжить войну в следующем году, или же следовать за русской армией вглубь России. С надеждой решить кампанию одним сражением под Москвой Наполеон сделал выбор в пользу преследования русской армии.
  16. ↑ По уставу император назначал главнокомандующего или сам исполнял его обязанности, находясь при армии. Однако летом 1812 года Александр I покинул армию, не назначив главнокомандующего. В этом случае устав возлагает командование на старшего в чине начальника (в случае, если несколько генералов или офицеров находятся в одном чине, командование принимает имеющий старшинство — то есть, произведённый в чин раньше остальных). И Барклай, и Багратион (как самые старшие командиры) находились в чине генерала от инфантерии (полного генерала), присвоенном им в один год (1809) и даже одним приказом. Однако старшинство в чине имел Багратион — его фамилия по алфавиту стояла раньше. Таким образом, возникла опасная коллизия — Багратион формально признавал права Барклая на командование, но в любой момент мог апеллировать к требованиям устава и не подчиняться Барклаю[139].
  17. ↑ Наполеон попросил захваченного в плен при Валутиной горе генерала Тучкова 3-го написать письмо своему брату, командиру русского 3-го корпуса, где доводилось до сведения царя желание Наполеона заключить мир.
  18. ↑ Слова Наполеона: «Ах, разве я не знаю, что Москва в военном отношении ничего не стоит! Но Москва и не является военной позицией, это позиция политическая. Меня считают там генералом, а между тем я остаюсь там только императором! В политике никогда не надо отступать, никогда не надо возвращаться назад, нельзя сознаваться в своей ошибке, потому что от этого теряется уважение, и если уж ошибся, то надо настаивать на своём, потому что это придаёт правоту!»[170]
  19. ↑ Милорадович угрожал французам уличными боями, если те не дадут обозам спокойно покинуть Москву.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Асфатуллин С. Г. Северные амуры в Отечественной войне 1812 года — Уфа: Уфимский полиграфкомбинат, 2000. — 160 б. — ISBN 5-85051-181-4.

  • Вклад Башкирии в победу России в Отечественной войне 1812 года: сб. док. и материалов. — Уфа, 2012.
  • История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН — С.-Пб.: Наука, 2011. — Т. IV. — 400 б. — ISBN 978-5-02-038276-3.
  • «Любезные вы мои…»: сборник /сост. А. З. Асфандияров. — Уфа, 1992.
  • Усманов А. Н. Башкирский народ в Отечественной войне 1812 года — Уфа, 1964.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

commons: 1812 йылғы Ватан һуғышы Викимилектә
n: 1812 йылғы Ватан һуғышы Викияңылыҡтарҙа
https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=1812_йылғы_Ватан_һуғышы&oldid=853127 ҡабул ителгән