1812 йылғы Ватан һуғышы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
1812 йылғы Ватан һуғышы
Рәсем
Урынлашыу Рәсәй империяһы
Башланыу датаһы 24 июнь 1812
Тамамланыу датаһы 14 декабрь 1812
Ҡатнашыусылар Рәсәй империяһы һәм Первая французская империя[d]
Порядок битвы Order of battle of the French invasion of Russia[d] һәм Q3355543?
 1812 йылғы Ватан һуғышы Викимилектә
1812 йылдағы Ватан һуғышы
Төп конфликт: Наполеон һуғыштары
Сәғәт тәүлек әйләнеһенә: «Мәскәү өсөн көрәш» (Л.-Ф.Лежен); «Наполеон янған Мәскәүҙә» (А.Адам); «Мишель Ней Каунасе янында көрәштә» (Д.-О.-М.Раффе); «1812 йылда» (И.М.Прянишников).
Дата

12 (24) июнь — 14 (26) декабрь 1812 года

Урыны

Рәсәй империяһы

Нәтижә

Рәсәй еңеүе

Ҡаршы тороусылар

Франция флагы Франция

Союздаштар[1]

Австрия
Пруссия
Швейцария

Вассалдар[П 1]

Варшава герцоглығы[П 2]
Испания[П 3]
Италия[П 4]
Рейн союзы[П 5]

Рәсәй флагы Рәсәй империяһы

Союздаштар

Бөйөк Британия Британия империяһы
Швеция Швеция
(Рәсәй территорияһында һуғышта ҡатнашмағандар)

Командирҙар

Наполеон I
Жером Бонапарт
Евгений Богарне
Франция Луи Даву
Франция Жак Макдональд
Франция Мишель Ней
Франция Клод-Виктор Перрен
Франция Никола Удино
Франция Иоахим Мюрат
Австрия империяһы Карл Шварценберг

Александр I
Рәсәй Федерацияһы Кутузов М. И.
Рәсәй Федерацияһы Барклай-де-Толли М. Б.
Рәсәй Федерацияһы Багратион П. И. †
Рәсәй Федерацияһы Витгенштейн П. Х.
Рәсәй Федерацияһы Тормасов А. П.
Рәсәй Федерацияһы Чичагов П. В.

Ҡаршы тороусы көстәр

610 мең һалдат
1370 ҡорал

600 мең һалдат[П 6]
1600 ҡорал
400 мең граждандар

Юғалтыуҙар

яҡынса 580 мең кеше
1200 ҡорал

210 мең кеше

 1812 йылғы Ватан һуғышы Викимилектә
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

1812 йылғы Ватан һуғышы — Рәсәй империяһы[П 7] (франц. Сampagne de Russie pendant l'année 1812[П 8]) һәм Француз империяһының 1812 йылда Рәсәй территорияһында барған һуғышы, Рәсәй халыҡтарының Наполеон Францияһына ҡаршы азатлыҡ һуғышы.

Һуғыштың сәбәбе булып, Рәсәйҙең Бөйөк Британия һәм Ирландия берләшкән короллегенә ҡаршы Наполеон тәҡдим иткән блокадаһын хупламауында, шулай уҡ Наполеондың европа дәүләттәре менән, Рәсәй мәнфәғәттәре менән иҫпләмәшмәй, алып барған сәйәсәте.

Һуғыштың беренсе этабында (1812 йылдың июненән сентябренә тиклем) урыҫ армияһы, һуғыша-алыша, Рәсәй империяһы сиктәренән Мәскәүгә сигенгән, һәм Мәскәү ваҡиғалары алдынан Бородино ҡаты алышы пәйҙә булған.

Һуғыштың икенсе этабында (1812 йылдың октябренән декабренә тиклем) наполеон армияһы, һуғыш бөлгөнлөгө барып етмәгән урындарҙа ҡышҡы фатирҙарға урынлашып, көс йыймаҡсы булып, башта хәйләләшергә маневрировала маташҡан, ә һуңғараҡ урыҫ армияһы, аслыҡ, ҡыш һыуығы эҙәрлекләүенән ҡасып, кире сигенгән.

Һуғыш Наполеондың Бөйөк армияһының тулыһынса тиерлек тар-мар ителеүе, Рәсәй территорияһының азат ителеүе, һуғыш хәрәкәттәренең 1813 йылда Варшава герцоглығы һәм Германия биләмәләренә күсерелеүе менән тамамланған. Наполеонармияһының еңелеү сәбәптәре араһында, рәсәй тарихсыһы билдәләгәнсә, Н. Троицкий һуғышта бөтөн халыҡ ҡатнашыуын һәм армияның ҡаһарманлығын атап киткән, француз армияһының Рәсәйҙең ҙур биләмәләрендә һәм ҡырыҫ тәбиғәт-климат шарттарында һуғышырға әҙер булмағанлығында күргән, баш командующий Михаил Илларионович Кутузов һәм башҡа генералдарҙың полководец һәләттәрендә, тип билдәләгән.

Конфликттан элгәрге ваҡиғалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

1807 йылдың 7 июлендә Рәсәй императоры Александр I Франция императоры Наполеон I менән Тильзит тыныслыҡ килешеүен төҙөй, уға ярашлы Рәсәй Британия империяһын континенталь блокадалауға ҡушылырға тейеш булған[2]. Рәсәй хөкүмәте был килешеүҙе Наполеон армияһы менән һуғышҡа әҙерләнеү һәм көс йыйыу өсөн файҙалана[3].

Тильзит тыныслыҡ килешеүе һәм Эрфурт конгрессы һөҙөмтәләре буйынса, 1808 йылда Рәсәй империяһы Швециянан Финляндияны тартып ала һәм тағы ла бер нисә территорияны ала; шулай итеп, Наполеонға бөтә Европаны тиерлек яулап алыу мөмкинлеге бирелә [4].

1811 йылда Наполеон бөтә донъяны, шул иҫәптән Рәсәйҙе лә баҫып аласағын белдерә[5]. Бөйөк Француз ғәскәре, австрия биләмәләрен көслөк менән тартып алғандан һуң, (ҡара: Бишенсе коалиция һуғышы), Рәсәй империяһы сиктәренә терәлеп килеп еткән[6].

Сәбәптәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Франция яғынан[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

1807 йылдан һуң Наполеондың берҙән-бер төп дошманы булып Ҡушылған Бөйөк Британия һәм Ирландия короллеге ҡалған. Бөйөк Британия Францияның Америкалағы һәм Һиндостандағы колонияларын баҫып алған булған һәм шуның менән француз сауҙаһына аяҡ салған. Англия диңгеҙҙә хужа булғанын иҫәпкә алһаҡ, Наполеондың тормошҡа ашырҙай берҙән-бер ҡоралы ул Бөйөк Британияны континенталь ҡамау[П 9], уның һөҙөмтәлелеге башҡа европа илдәренең санкцияларҙы үтәргә теләгәненән торған. Наполеон Александр I-нән континенталь блокаданы тағы ла эҙмә-эҙлекле тормошҡа ашырыуҙы ныҡышып талап иткән, ләкин Рәсәй, үҙенең иң төп сауҙа партнёры булған Бөйөк Британия менән мөнәсәбәт өҙөргә теләмәүенә барып терәлгән.

1810 йылда урыҫ хөкүмәте нейтраль илдәр менән ирекле сауҙа индергән, һәм был Рәсәйгә Бөйөк Британия менән сауҙаны аралашсылар аша алып барыу мөмкинлеген биргән, һәм, илгә индерелгән тауарҙарға тотҡарлыҡ күрһәтеүсе тариф урынлаштырған, ә был таможня ставкаларын, бигерәк тә француз тауарҙарына, күтәргән[7]. Был хәл Это вызвало негодование француз хөкүмәтенең ризаһыҙлығын тыҙырған[8].

Наполеон, нәҫелдән күскән монарх булмағанлыҡтан, үҙенең тәхеткә ултырыуының легитимлығын раҫлау маҡсатында Европаның бөйөк монарх йорттары вәкиле менән никахлашыуға ынтылған. 1808 йылда рәсәйҙең батшалыҡ иткән йортона Наполеон менән Александр I-нең һеңлеһе, бөйөк кенәз ҡыҙы Екатерина Павловнаның никахы тураһында тәҡдим яһалған. Был тәҡдим Екатеринаны принц Саксен-Кобургский йәрәшеүе һылтауы менән кире ҡағылған. 1810 йылда Наполеондың тәҡдиме, был юлы икенсе бөйөк кенәз ҡыҙы — 14 йәшлек Анна Павловнаға ҡағылышлы (һуңғараҡ Нидерланд королеваһы) икенсе тапҡыр кире ҡағыла. Шул уҡ 1810 йылда Наполеон Австрия империяһы императоры Франц IIнең ҡыҙы, принцесса Мария-Луиза Австриялыға, өйләнгән. Тарихсы Евгений Викторович Тарле фекеренсә, «австрия никахы» Наполеонға «Рәсәй менән һуғышырға тура килгәндә, бик шәп тыл һағы булып торған». Александр I тарафынан Наполеондың тәҡдимен ике тапҡыр кире ҡағыу һәм Наполеондың австрия принцессаһы менән никахлашыуы рәсәй-француз мөнәсәбәттәрендә ышаныстың киҫкенләшеүенә һәм насарайыуыеа килтергән[9].

1811 йылдың башында Рәсәй, Польшның аяҡҡа баҫыуынан ҡурҡып, бер нисә дивизияһын Варшава герцоглығы сиктәренә тартып килтергән, һәм Наполеон быны герцоглыҡҡа һуғыш менән янау тип ҡабул иткән[10].

1811 йылда Наполеон үҙенең Варшавалағы илсеһе аббат Дюфур де Прадтҡа (Доминик де Прадт): «Биш йылдан һуң мин бөтөн ерҙең хакимы буласаҡмын. Бер Рәсәй генә ҡала, — мин уны тар-мар итәсәкмен…» тип әйтә[11]

Рәсәй яғынан[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Файл:Карта продовольственных запасов армии в 1812 году.jpg
1812 йылдың апреленә алдынғы аҙыҡ-түлек запастарын һәм 1812 йылғы Ватан һуғышы башына тыл запастарын бүлеү картаһы.

Рәсәй фәнендәге традицион ҡараштарға ярашлы, 1807 йылғы Тильзит килешеүе шарттары буйынса Рәсәйҙең континенталь блокадаға ҡушылыу эҙемтәһенән урыҫ ер биләүселәре һәм сауҙагәрҙәре, һәм шуның эҙемтәһе булараҡ, Рәсәйҙең дәүләт финанстары интеккән. Әгәр 1801—1806 йылдарҙа Тильзит килешеүенә ҡул ҡуйғанға саҡлы, Рәсәй йыл һайын 2,2 млн (сирек- күләм үлсәме) икмәк сығарһа, һуңыраҡ — 1807—1810 йылдарҙа — экспорт 600 мең сирек тәшкил иткән. Икмәк сығарыуҙың кәмеүе икмәк хаҡының кинәт төшөүенә алып килгән. 1804 йылда 40 көмөш тин торған 1 бот икмәк копеек серебром, 1810 йылда 22 тингә генә һатылған[12]. Шул уҡ ваҡытта алтынды Франциянан килтерелгән зиннәтле йыһаздарға алмаштырыу етеҙләтелгән. Быларҙың барыһы ла һум хаҡының төшөүенә һәм урыҫ ҡағыҙ аҡсаһының арзанайыуына алып килгән [13]. Урыҫ хөкүмәте илдең иҡтисадын һаҡлау буйынса саралар күрергә мәжбүр була. 1810 йылда ул нейтраль илдәр менән ирекле сауҙа индергән (был рәсәйҙең Бөйөк Британия менән аралашсылар аша сауҙаһына алып килгән), индерелгән зиннәтле әйберҙәргә һәм шарапҡа, фәҡәт шул француз экспорты әйберҙәренә, таможня ставкалары артҡан[14].

Әммә ҡайһы бер тикшеренеүселәр төп яһаҡ түләүсе ҡатламдарҙың, улар араһында сауҙагәрҙәр һәм крәҫтиәндәр була, блокада осоронда тормош хәле артыҡ үҙгәрештәр кисермәгән тип раҫлайҙар. Бының турала, атап әйткәндә, бюджетҡа һалымдың түләнмәй ҡалған өлөшөн түләүҙәрҙең динамикаһы буйынса фекер йөрөтөргә була: ошо ҡатламдарҙың ҡаралған мөҙҙәттә хатта өҫтәлгән һалымдарҙы ла түләү мөмкинлеген табыуын күрһәтә. Шул уҡ авторҙар сит ил тауарҙарын индереүҙе сикләү ватан сәнәғәте үҫешенә арттырғн, тип иҫәпләй. Ул дәүер тураһында аноним әңгәмәсе ирекһеҙҙән мәжбүр ителгән был протекционизм эҙемтәләрен былай ҡылыҡһырлай: «Буҫтау фабрикалары бер ҙә булмаҫ ине. Затрапезалар, ебәк материялар, киндер, полотно һәм башҡа туҡымалар, тарала башлағанда ғына, инглиз ҡул эштәре менән баҫылды. Уларҙы һатыу тыйылғандан һуң ғына, был сауҙа яңы баш ҡалҡыта башлаған. Ситса һәм туҡымаға биҙәк төшөрөү фабрикалары ла шул яҙмышҡа дусар ителгәйне». Бынан тыш, Англияны ҡамап алыныуы һәм мөмкинлеге сикләнеүе арҡаһында, көндәлек ҡулланыш тауарҙары булмаған: шәкәр һәм кофе киң ҡулланылышҡа әле инмәгән булған, етмәгән тауар тип күрһәтелгән тоҙ артығы менән Рәсәйҙең үҙендә етештерелгән һәм сик аръяғынан бары тик балтиҡ буйы губернияларына ғына индерелгән. Пошлиналар, хатта 1803 йылда иң ҙур максималь дәүмәленә, 13,1 млн һумға, еткәнендә лә, улар өлөшөнә бюджеттың бары тик 12,9 % табышы тура килгәнлектән һәм уның әһәмиәтле статьяһы булмағанлыҡтан, блокада осоронда күҙәтелгән таможня йыйымдары кәмеүе Ватан бюджетына ҙур йоғонто яһамаған. Шуның өсөн, был ҡарашҡа ярашлы, Англияны континенталь ҡамау Александр I өсөн Франция менән мөнәсәбәттәрҙе өҙөүгә сәбәп кенә булып торған[15].

1807 йылда Речь Посполитаяны икенсе бүлеү һәм Речь Посполитаяны өсөнсө тапҡыр бүлеүгә ярашлы, Наполеон польша ерҙәренән Пруссия һәм Австрия составында Бөйөк Варшава герцоглығы булдырған. Наполеон, Варшава герцоглығының элекке сиктәренә саҡлы, Речь Посполитаяны йәки бойондороҡһоҙ Польшаны яңынан тергеҙеү хыялын хуплаған, һәм был, уның территорияһын Рәсәйҙән тартып алғандан һуң ғына, мөмкин булған. 1810 йылда Наполеон Александр I-нең туғаны Ольденбург герцогынан Ольденбург кенәзлеге биләмәләрен тартып алған, һәм Петербург был ваҡиғаға ҡарата үҙенең ризаһыҙлығын белдергән[16]. Александр I Варшава герцоглығынан тартып алынған биләмәләре өсөн компенсация сифатында герцог Ольденбургскийға Варшава герцоглығын биреүҙе йәки уны, үҙаллы берәмек булараҡ, юҡҡа сығарыуҙы талап иткән[17].

Тильзит килешеүе шарттарына ҡарамай, Наполеон үҙ ғәскәрҙәре менән Пруссия территорияһын оккупациялауҙы дауам итеп, Александр I ғәскәрен сығарыуын талап иткән.

1810 йылдың аҙағынан европа дипломатик даирәләрендә Франция һәм Рәсәй империялары араһында тоҡанасаҡ һуғыш тураһында хәбәрҙәр ҡуйырған[18]. 1811 йылдың көҙөнә рәсәйҙең Париждағы илсеһе кенәз Александр Борисович Куракин Санкт-Петербургта ҡотолғоһоҙ һуғыштың билдәләре хаҡында еткергән[19].

Һуғыш алдынан дипломатия һәм разведка торошо[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Император Александр I
Император Наполеон I

1811 йылдың 17 декабрендә Парижда Карл Филипп Шварценберг йөҙөндә Наполеон һәм Австрия империяһы араһында 1812 йылдың 14 мартында Париж франк-австрия килешеүе төҙөлгән. Әгәр Австрия, Рәсәйгә ҡаршы француз командованиеһы директиваларына ярашлы эшмәкәрлек иткән австрия генералы командалығы аҫтындағы 30 меңлек корпусты хәрәкәт иттерһә, ә Наполеон, әгәр һуғыш уңышлы тамамлана ҡалһа, Австрияның һуғыш һөҙөмтәһендә күтәргән бар сығымдарын һәм юғалтыуҙарын ҡапларға һәм уға биләмәләрен киңәйтеү мөмкинлеген бирергә вәғәҙә биргән. Оговаривалось, что в случае восстановления Польша дәүләте тергеҙелә ҡалһа, Австрия Галицияны һаҡлап ҡала алған һәм уны 1809 йылғы Шёнбрунн килешеүе буйынса Наполеон тартып алған Иллирий провинцияларына һәм башҡа бер нисә территорияға алыштырыу хоҡуғына эйә булған [20].

1812 йылдың 24 февралендә шулай уҡ прус-француз союз килешеүе (5 мартта ратификацияланған) төҙөлгән. Пруссактар согласились предоставить 20 мең һалдат бирергә һәм француз армияһын кәрәк-яраҡ менән тәьмин итергә риза булған, һәм прус короле Фридрих Вильгельм III быларға алмашҡа тартып алынасаҡ рус ерҙәрен (Курляндия, Лифляндия, Эстляндия)[21][22] талап иткән.

Наполеон, кампанияны башлар алдынан, Рәсәйҙең сәйәси, хәрби һәм иҡтисади хәлен өйрәнгән. Француздар разведка эшмәкәрлеген киң йәйелдергән. 1810 йылдан, артистар, монахтар, сәйәсәтселәр, сауҙагәрҙәр, отставкаға сыҡҡан рус офицерҙары битлегендә, Рәсәйгә шпиондар индерелгән. Разведка француздарҙы һәм башҡа сит ил вәкилдәрен — гувернёрҙар, врачтарҙы, уҡытыусыларҙы, йорт хеҙмәтселәрен файҙаланған. Бөйөк Варшава герцоглығы ғәскәре штабы начальнигы генерал Станислав Фишер етәкләгән поляк разведкаһы ла әүҙемлек күрһәткән. Рәсми рәүештә Рәсәйгә дуҫ булған Пруссия ла хатта үҙенең Петербургтағы илселегендә шымсылар тотҡан. Һуғыш алдынан ғына француздар «йөҙ биттән торған» рус картаһы һүрәтләнгән гравировка таҡтаһын ҡулына төшөргән. Ундағы яҙыуҙар француз теленә тәржемә ителә, һәм һуғыш ваҡытында француз генералитеты тап ошо картаны файҙаланған. Рсәйҙәге Франция илселәре Луи маркиз де Коленкур һәм Жак Александр Ло де Лористон француз разведкаһының «1-се һанлы резиденттары» булған[23][24]. Француз армияһы командованиеһы рус ғәскәрҙәренең составын һәм һанын алдан белгән.

Рәсәй ҙә, һуғышҡа әҙерләнгәндә, шундай уҡ әүҙем дипломатия һәм разведка эшмәкәрлеген алып барған. Австрийлылар, 1812 йылдың яҙында алып барылған йәшерен һөйләшеүҙәр һөҙөмтәһендә, Наполеон һәм уның армияһы өсөн артыҡ ныҡ тырышлыҡ һалмаясаҡтарын, австрия-рус сиктәренән ары үтмәйәсәктәрен белдергән[25].

Швед тәхете вариҫы принцы (элекке наполеон маршалы) Карл XIV Юхан Бернадотҡа ике тәҡдим эшләнгән. Наполеон, әгәр ҙә улар Рәсәйгә ҡаршы сыҡһалар, шведтарға Финляндияны (күптән түгел Рәсәй тарафынан Швециянан яулап алынған) вәғәҙәләгән, ә Александр шведтар Наполеонға ҡаршы сыҡһалар — Норвегияны (Даниянан Норвегияны тартып алыуҙа ярҙам итеү, быға саҡлы Норвегия менән бәйләнеш инглиздәрҙең хәрәкәтенән зыян күргән булған), бирергә вәғәҙә иткән. Бернадот, ике тәҡдимде лә үлсәүгә һалып, склонился на сторону Александр яғына ауған — Норвегия Финляндиянан бай булғаны өсөн генә түгел, бигерәк тә Швецияны Наполеондан диңгеҙ айырыуы, ә Рәсәйҙән — бер нәмә лә айырмауы өсөн[26]. 1812 йылдың ғинуарында Наполеон Швецияны Рәсәй менән союзға этәреп,[27], Швед Померанияһын оккупациялаған. Шул уҡ йылдың {{{4}}} (24) мартында (5 апрелендә) Карл XIV Юхан Бернадот 1812 йылда Рәсәй менән заключил Петербург союз килешеүен төҙөгән[28].

1812 йылдың 22 майында Молдавия армияһы баш командующийы Михаил Илларионович Кутузов Молдавия өсөн биш йыллыҡ (1806—1812) Рус-төрөк һуғышын башлаған һәм Төркиә менән 1812 йылғы Бухарест тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйған. Рәсәйҙең адмирал Павел Васильевич Чичагов командалығындағы Дунай армияһы Наполеон менән союзда торған Австрия империяһынан ышыҡ булған.

Аҙағыраҡ Наполеон, Төркиә лә, Швеция ла Рәсәй менән һуғышмаясағын белеү менән үк, Рәсәй менән һуғыштан баш тартырға кәрәк булған тигән [26].

Рус разведкаһының уңышлы һөҙөмтәһендә рус армияһы командованиеһына Бөйөк армияның торошо детально билдәле булған. Айҙың 1-се һәм 15-се числоһында француз хәрби министры Анри-Жак-Гильом Кларк императорға бөтә француз армияһының "Торошо тураһында отчёты"н төҙөй, бында ул ҡайһы бер частарҙың һаны үҙгәреүен, уларҙы таратып фатирҙарға урынлаштырыуҙағы үҙгәрештәрҙе, команда постарына яңы тәғәйенләүҙәр иҫәбен һ.б. күрһәтә. Париждағы рус илселегенә ебәрелгән Француз баш штабындағы агент аша был отчёт кисекмәҫтән полковник Александр Иванович Чернышёвҡа, ә унан — Петербургҡа килеп эләгә [29].

Дошмандарҙың ҡораллы көстәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

1812 йылдың 24 июненә Армияларҙың һанын баһалау (мең кеше)
Сығанаҡ Йыл 1812 йылда Рус армияһы Бөйөк армия
1-се линия1) 2-се линия2) Нәтижәлә 1-се линия3) 2-се линия4) Нәтижәлә
Карл Клаузевиц[30] 1815 [31] 180 220 4005) 440 170 610
Модест Иванович Богданович[32] 1859 280 200 480 күрһәтелмәгән күрһәтелмәгән күрһәтелмәгән6)
Евгений Викторович Тарле[33] 1937 153 ~250 ~4005) 420 — 440 150 570 — 590
Любомир Григорьевич Бескровный[34] 1962 күрһәтелмәгән күрһәтелмәгән 597 (480 регуляр) күрһәтелмәгән күрһәтелмәгән 638
Тьерри Ленц[35] 2004 280 343 623 455 223 678
Доминик Ливен[36] 2009 200 200-ҙән артыҡ 400-ҙән артыҡ5) 450 күрһәтелмәгән күрһәтелмәгән
1) Сик буйы армияларында — 2) Рус армияһының башҡа частары — 3) Баҫып инеүсе армияларҙа — 4) Бөйөк армияның башҡа частары (Бөйөк армиға Франция һәм Испания ғәскәрҙәре инмәгән) — 5) Авторҙар ысын һан түгел, ә исемлек буйынса һан 600 мең тәшкил итә тиҙәр — 6) 1812 йылда Рәсәйгә ингән наполеон ғәскәрҙәренең дөйөм һаны — 608 мең тип күрһәтә авторҙар

Франция яғында[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Великая армия
1812 йылғы Европа картаһы

1811 йылға Беренсе француз империяһы, вассал дәүләттәре менән, ул саҡтағы 172 миллионлы Европаның 71 млн халҡын үҙенең эсенә алған [37]. Башланғыс этапта Рәсәйгә ҡаршы походҡа, төрлө мәғлүмәт сығанаҡтары буйынса, Наполеон 400-ҙән 450 меңгә саҡлы һалдат әҙерләгән[38][39][40], шуларҙың араһынан француздар яртыһын тәшкил иткән. Бөйөк армияның 1-се һыҙығында ысынбарлыҡта һуғышсылар һаны (атап әйткәндә, генерал Пьер Бертезен буйынса) командирҙар частарҙың ысын составын йәшергән. Әйтеп китер кәрәк, ул саҡтағы рус разведкаһы мғлүмәте лә шул уҡ һанды биргән[41]. Походта 16 төрлө милләт халҡы ҡатнашҡан: иң күбеһе немецтар һәм поляктар[П 10]. Франция менән союз нигеҙендә Австрия империяһы һәм Пруссия (короллек) 30 һәм 20 мең ғәскәр бүлгәндәр. Баҫып ингәндән һуң Бөйөк армияға элекке Литва Бөйөк кенәзлегендә йыйылған 20 мең яугирҙан торған подразделениелар өҫтәлгән.

Наполеондың түбәндәге резервтары булған: Үҙәк Европа гарнизондарында 130 меңдән алып[40] 220[42] меңгә саҡлы, Пруссиялағы резерв корпустарында һалдат (9-сыһында 70 мең (Клод-Виктор Перрен) һәм 11-сеһендә (Пьер-Франсуа-Шарль Ожеро) [42]) Францияның, закон буйынса Беренсе француз империяһы сиктәренән сығып һуғышырға тейеш түгел Милли гвардияһындағы 100 мең һалдат.

Хәрби бәрелеш алдынан француз командованиеһы Висла йылғаһы буйлап Варшаванан Данцигҡа саҡлы ҙур артиллерия һәм аҙыҡ-түлек келәттәре төҙөлә. Ғәскәрҙәрҙе тәьмин итеүсе иң ҙур үҙәктәрҙең береһе Данциг булған, уларҙа 1812 йылдың ғинуарына 400 мең кешегә һәм 50 мең атҡа етерлек аҙыҡ-түлек запасы урынлаштырылған була.[43].

Наполеон төп ғәскәрҙе 3 төркөмгә туплаған, план буйынса был төркөмдәр Барклай һәм Багратион армияларын ҡамап алырға һәм, өлөшәргә бүлеп, ҡыйратырға тейеш була. Һул төркөмдө (218[44] мең кеше) Наполеон үҙе, үҙәк төркөмдө (82[44] мең кеше) — үгәй улы, Италияның вице-короле Евгений Богарне, уң төркөмдө (78[44] мең кеше) — Бонапарттар ғаиләһенең кесе туғаны, Вестфалия короле Жером Бонапарт етәкләгән. Төп көстәрҙән тыш, һул флангта, (32,5 мең) Пётр Витгенштейнға ҡаршы Жак Макдональд урынлашҡан[44], ә көньяҡта — уң флангта — 34 мең яугирҙан торған мең кеше иҫәбендәге союздашы Карл Шварценбергтың корпусы[44][44]

Бөйөк армияның көслө яҡтары булып ғәскәр һанының күплеге, яҡшы матди һәм техник тәьмин ителеүе, хәрби тәжрибәһе, армияның еңелмәҫлегенә ышаныу торған. Ә төрлө милли составлы булыуы көсһөҙ яғы булып торған[45].

Рәсәй яғында[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Русская армия 1812 года
Армияның һаны

1811 йылда Рәсәй Империяһында халыҡ һаны 40 миллиондан артыҡ тәшкил иткән [46]. Наполеон армияһының ҡаты һөжүмен көнбайыш сиктә урынлашҡан ғәскәрҙәр ҡабул иткән: Австрия империяһынан һаҡларлыҡ Михаил Богданович Барклай-де-Толлиҙың 1-се армияһы һәм Пётр Иванович Багратиондың 2-се армияһы, барлығы 153 мең һалдат һәм 758 орудие[47]. Волындан көньяҡҡараҡ (хәҙерге Украинаның төньяҡ-көнбайышы) тағы ла Александр Петрович Тормасовтың 3-сө армияһы (45 меңгә саҡлы һалдат, 168 орудие). Молдавия кенәзлегендә Төркиәгә ҡаршы адмирал Павел Васильевич Чичаговтың Дунай армияһы (55 мең, 202 орудие) торған. Бөйөк Финляндия кенәзлегендә Швецияға ҡаршы рус генералы Фаддей Фёдорович Штейнгелдең корпусы тора (19 мең, 102 орудие). Рига районында Иван Николаевич Эссендың айырым корпусы (18 меңгә) торған, 4 резерв корпусҡа яҡыны сиктән арыраҡ урынлашҡан[48][49].

Регуляр булмаған казак ғәскәрҙәренең исемлек буйынса 117 мең еңел кавалерияһы булған[50], әммә ысынбарлыҡта һуғышта 20—25 мең казак ҡатнашҡан[51][52].

Ҡоралланыуы

Ҡорал заводтары йыл һайын 1200—1300 орудие һәм 150 меңдән ашыу бот бомба һәм йәҙрә (сағыштырығыҙ: француз заводтары 900—1000 орудие эшләп сығарған). Тула ҡорал заводында, Сестрорецк ҡорал заводында һәм Ижевск ҡорал заводында йылына 43-тән алып 96 мең мылтыҡ яһалған[53], бынан тыш арсеналдар шул уҡ һандағы ҡорал йүнәтә алған[54], шул уҡ ваҡытта барса француз заводтарында йылына 100 меңгә яҡын мылтыҡ яһалған. Ул осорҙағы рус ҡоралы сағыштырмаса сифатлы булған һәм тактик-техник күрһәткестәре буйынса француз ҡоралынан ҡалышмаған. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, рәсәйҙең үҙенең етештереү ҡеүәте армияның мәнфәғәтен ҡәнәғәтләндерер өсөн етеңкерәмәгән. Ҡайһы бер полктар һәм хатта дивизиялар инглиз һәм австрия мылтыҡтары менән ҡоралланған булған[55]. Рус пехотаһы нигеҙҙә шыма көбәкле мылтыҡтар менән ҡоралланған булған; тик ҡайһы бер уҡсылар ғына һырлы штуцер йәки винтоваль мылтыҡтар менән ҡоралланған булған.

1805 й. өлгөһөндәге 1/4-ботло единорог

Артиллерия ҡарамағында 6- һәм 12-фунтлы пушка, һәм шулай уҡ ½ и ¼ бот ауырлығындағы гранаталар менән атҡан единорог (гаубица)лар булған. Ялан артиллерияһының өҫтөнлөклө тибы булып, ул замандың күпселек европа илдәрендәге кеүек[56], 6-фунтлы пушкалар торған[57].

Һуғыш башына рус армияһы келәттәрендә бер нисә йөҙ орудие запасы, шулай уҡ 175 меңгә яҡын мылтыҡ, 296 мең артиллерия һәм 44 млн мылтыҡ зарядтары тупланған[58][7][59]. Рус армияһын тәьмин итеүсе артиллерия келәттәре 3 һыҙатта урынлашҡан[60][61]:

  • Вильно — Динабург — Несвиж — Бобруйск — Полонное — Киев
  • Псков — Порхов — Шостка — Брянск — Смоленск
  • Новгород — Мәскәү — Калуга

Рәсәй армияһы техник-хәрби күрһәткестәр буйынса Бөйөк Франция армияһынан артта тормаған[62]. Рус армияһының көсһөҙ яғы булып «комиссионерҙар» һәм интендант чиндарының урлашыуы, бик күп полк, рота һәм башҡа чиндарының, довольствиены урлап, ҡаҙна иҫәбенә йәшәп байыуында[63], замандаштың мәргән билдәләүенсә, «яртылаш законлаштырылған» булған[52].

Армиялар менән идара итеү реформаһы

1811 йылдың мартынан Рәсәйҙә хәрби министр Михаил Богданович Барклай-де-Толли етәкселегендә армия менән идара итеү реформаһы башланған — «Хәрби уставтар һәм уложениелар төҙөү комиссияһы» барлыҡҡа килгән[64]. Комиссия төрлө илдәр тәжрибәһен — Австрияның 1807—1809 йылғы хәрби регламенттарын, Пруссияның 1807—1810 йылғы хәрби ҡарарҙарын иҫәпкә алған, Бөйөк француз армияһының өр яңы уставтарына һәм инструкцияларына ҙур иғтибар бүлгән.

Яңы устав буйынса армия менән етәкселек итеү Баш командующийға тапшырылған, ул шулай уҡ баш штаб арҡылы уның менән идаралыҡ иткән. Армияның Генераль штабы (Баш штабы) дүрт бүлектән: баш штаб начальнигынан; инженер; артиллерия; интендант бүлнктәренән торған. Баш штаб бүлектәре начальниктары туранан-тура баш командующийға буйһонған. Улар араһында баш штаб начальнигы өҫтөнлөклө әһәмиәткә эйә булған. Баш штаб начальнигы армияла икенсе вазифа булған, баш командующийҙың бөтә бойороҡтары уның аша еткерелгән, армияның баш командующийы вафат булһа йә сирләй ҡалһа, ул армия менән командалыҡты үҙ өҫтөнә алған. Баш штаб начальнигы бүлеге ике: армия буйынса квартирмейстер һәм дежур өлөштән торған. Армияның генерал-квартирмейстеры оператив өлөшө менән етәкселек иткән, дежур генерал ҡарамағына строевой, тыл, хәрби-санитар, хәрби-полиция һәм хәрби-суд хеҙмәттәренә ҡағылған бурыстарҙы хәл итеү ингән[65].

Рәсәй империяһының Хәрби министрлығы 1812 йылдың февралендә көнбайыш сиктә урынлашҡан ғәскәрҙәрҙән 1-се һәм 2-се Көнбайыш армияларын булдырған. Мартта Дөйөм ғәскәри Армияларға Хәрби уставтың баҫма экземплярҙары таратылған, уларҙың штабтарын формалаштыра башлағандар[66].

Рәсәйҙең союздаштары

1812 йылдың 18 июлендә Рәсәй менән Бөйөк Британия һәм Ирландия Берләштерелгән короллеге Эребрус тыныслыҡ килешеүенә ҡул ҡуйған, һәм был, Рәсәйҙең Англияға ҡаршы континенталь блокадаға ҡушылғанынан бирле, яйлап ҡына дауам иткән инглиз-рус һуғышын туҡтатҡан. Эребрус тыныслыҡ килешеүе «Сауҙаға бик ҙур уңайлылыҡтар булдырыу режимы» принципары нигеҙендә дуҫлыҡ һәм сауҙа мөнәсәттәрен тергеҙгән, өсөнсө бер держава һөжүм иткән осраҡта үҙ-ара ярҙам ҡараған. Инглиз армияһы Испанияла француздарға ҡаршы һуғышҡа йәлеп ителгән. 200 мең [67]—300[68] француз һалдатын партизан ҡаршылығына берләштергән Испания, Рәсәйгә ситләтеп ярҙам иткән. 8 (20) июля 1812 год ә Великие Луки ҡалаһында рус хөкүмәтенең тулы хоҡуҡлы вәкиле Родион Александрович Кошелев испан Юғары хунтаһы вәкиле Франсиско Зеа де Бермудес менән союз килешеүе төҙөгән[69][70].

1812 йылдың 24 июненә Ҡораллы көстәрҙең тупланыуы
Яҡтар Инфантерия,
мең 		Кавалерия,
мең 		Барлығы1),
мең 		Артиллерия
 Казактар,
мең 		Иҫкәрмә
1812 йылда Рус армияһы 4052)[71] 752)[72] 480 40 мең һалдат
1550—1620 пушка[73][74] 		117[50]

120[75]—1363)[76] мең Литвала Михаил Богданович Барклай-де-Толлиҙың 1-се армияһында,
49[75]—573)[76] мең Белоруссияла Пётр Иванович Багратионадың 2-се армияһында,
44[75]—493)[76] мең Украинала Александр Петрович Тормасовтың 3-сө армияһы,
593)[76] мең Дунайҙа,
313)[76] мең Бөйөк Финляндия кенәзлегендә,
423)[76] мең Кавказда,
ҡалғандары ил буйынса урынлашҡан резерв корпустары һәм гарнизондарында

Бөйөк Армия[63] 4922)[77] 962)[78] 588 21—35 мең һалдат, 1370 пушка[79][80] —

Төп көстәр:
218[44] мең — Наполеон туранан-тура командалыҡ иткән һул төркөм
82[44] мең — Эжен Богарненың үҙәк төркөмө
78[44] мең — Жером Бонапарттың уң төркөмө
Шулай уҡ:
32,5[44] мең — Рига районындағы һул флангыла Жак Макдональдтың прус-француз корпусы
34[44] мең — уң флангыла Карл Филипп Шварценбергтың австрия корпусы, Александр Петрович Тормасов армияһына ҡаршы.

Рәсәйгә 450—470 мең баҫып ингән[81], шуларҙан 50 меңе — Австриянан һәм Пруссиянан Наполеонға союздаш ғәскәрҙәр[П 11]. Һуғыш башланғандан һуң өҫтәмә көс булараҡ Рәсәйгә тағы ла 140[82] — 160 мең йәлеп ителгән[П 12]

1) Артиллерия, инженер һәм иррегуляр ғәскәрҙәрҙе индермәйсә — барлығы 2) Гвардияны индереп, исемлек буйынса һаны — 3) Мәғлүмәттәр частарҙағы хеҙмәткә ярамағандарҙың (сирлеләр һәм обозниктар) һанын да үҙ эсенә алған

Һуғыш хәрәкәттәре башланыр алдынан яҡтарҙың стратегик пландары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Наполеон
Файл:Stolistovaya Karta List 16 Vilna i Kurlyandiya.jpg
Йөҙ битле карта. 16-ы бит. Вильна һәм Курляндия губерниялары

Наполеон өсөн рус кампанияһының маҡсаты булып:

  • иң тәү сиртта Англияны континенталь ҡамауҙы ҡатыландырыу[83];
  • Рәсәй империяһына ҡаршы Литва, Белоруссия һәм Украина территорияларын индереп, Польша бойондороҡһоҙ дәүләтен тергеҙеү (тәү әҙер Наполеон һуғышты Икенсе польша тип тә билдәләгән[84]);
  • Рәсәй менән хәрби союз төҙөргә һәм Һиндостанға берҙәм поход ойоштороу[85].

Наполеон Варшава бөйөк герцоглығына Александр тәүге булып һөжүм итер тип иҫәп тотҡан, рус армияһын польша-литва территорияһында, Вильно йәки Варшава районындағы генераль алышта, тар-мар итергә планлаштырған [86], где население было настроено антироссийски[87]. Наполеондың иҫәбе ябай булған — поражение рус армияһының бер-ике алышта еңелеүе Александр I-не уның шарттарын ҡабул итергә әжбүр итеренә ышанған[П 13].

Рус кампанияһы алдынан Наполеон Клемент Венцель Лотар|Меттернихҡа: «Тантана түҙемленең генә өлөшө. Мин кампанияны Неман йылғаһын кисеп асам. Һәм уны Смоленскиҙа һәм Минскиҙа тамамлаясаҡмын. Һәм шунда туҡтаясаҡмын» тигән[89]. Европала алып барылған сәйәсәттән айырмалы, Наполеон Рәсәйҙәге сәйәсәтте үҙгәртеү бурысын (атап әйткәндә, крәҫтиәндәрҙе крепостной бойондороҡлоҡтан ҡотҡарыу бурысын) ҡуймаған[90][91].

1812 йыл башындағы йәшерен белдереүҙәрен анализлап, тарихсы Олег Валерьевич Соколов Наполеон, сик буйындағы бер алышта еңеүгә өлгәшеп, кампанияны тиҙ тамамларға иҫәп тотҡан, тигән һығымта яһаған[86]. Рус армияһының Рәсәй төпкөлөнә сигенеүе уны, аптыраулы ҡыйыуһыҙлыҡ менән Вильнола 18 көнгә туҡталып торорға мәжбүр итеп, ҡыйын хәлгә ҡуйған: император быға саҡлы икеләнеүҙәргә юл ҡуймаған[86].

Йылдар, ҡайһы саҡта унар йылдар дауамында яҙған мемуарҙарында Наполеонға Мәскәүҙе яулап алыу бьуйынса бөйөк пландар төҙөүе япһарыла. Шулай, Наполеон Рәсәйгә һөжүм итер алдынан Варшавалағы француз илсеһе Доминик Жорж Фредерик де Риом де Пролиак де Фур де Прадт менән һөйләшкәндә: «Мин Мәскәүгә баҫып инәм һәм бер-ике алышта бөтөрәм. Император Александр тубыҡланып килешеү һораясаҡ. Мин Туланы яндырам һәм Рәсәйҙе ҡоралһыҙландырам»[92]. Наполеондың тмғы бер әйткәне: «Әгәр мин Киевты алһам, мин Рәсәйҙең аяғын эләктерәм; әгәр ҙә Петербургты баҫып алһам, мин уның башына хужа булам; Мәскәүҙе ҡамаһам, мин уның йөрәгенә тоҫҡайым»[93].

Рус командованиеһы

Франция менән һуғыштың стратегик — һаҡланыу, һөжүм итеү характерындағы (һуңғылары Варшава герцоглығын, бәлки, Силезияны, шулай уҡ Пруссияны (башҡа пландарҙа Пруссия союздаш булыуы мөмкин тип ҡарала) пландары — Рәсәй империяһында 1810 йылдың февраленән ҡарала башлаған; әлеге мәлгә 30-ҙан артыҡ төрлө авторҙар исеме (әйтер кәрәк, туранан-тура шуларҙың бер нисәһе генә стратегик пландар эшләүҙә ҡатнашҡан) һәм төрлө дәрәжәлә деталләштерелгән 40 документ атала[94].

Рәсәй командованиеһы һуғыш башланыр алдынан күпкә алдараҡ, бары тик ҡаты алышта армияны юғалтыу хәүефлеген булдырмау маҡсатында, оҙайлы ойошторолған сигенеү мөмкинлеген күҙаллаған. Сигенеү стратегияһының дөйөм принциптарын прус хәрби теоретигы Дитрих Генрих Бюлов эшләгән; 1810 йылдың авгусында Евгений Вюртембергский тәҡдиме менән Людвиг фон Вольцоген эшләгән бер йыл алдан төҙөлгән нығытылған терәк пункттар һәм айырылып киткән йүнәлештә ике армияның сигенеү стратегияһы планы кенәз Пётр Михайлович Волконскийға ҡарарға бирелгән[94]. 1811 йылдың майында император Александр I алда буласаҡ алышҡа мөнәсәбәтен Беренсе Француз империяһының Рәсәйҙәге илсеһе Луи маркиз де Арман Коленкурға белдергән:

Әгәр император Наполеон миңә ҡаршы һуғыш башлаһа, моғайын һәм хатта ихтимал, алышты ҡабул итһәк, ул беҙҙе туҡмар, ләкин был ғына уға тыныслыҡ бирмәйәсәк. … Беҙҙең артыбыҙҙа — иге-сиге булмаған биләмәләр, һәм беҙ яҡшы ойошторолған армияны һаҡлап ҡаласаҡбыҙ. … Әгәр ҡорал йәрәбәһе хәлде миңә ҡаршы үҙгәртһә, мин үҙемдең губерналарымды бирмәйәсәкмен һәм үҙемдең баш ҡаламда тыныу өсөн генә кәрәк булған килешеүҙәргә ҡул ҡуймайса, Камчаткаға саҡлы сигенәсәкмен. Француз ҡыйыу, әммә оҙаҡҡа һуҙылған мохтажлыҡ һәм насар климат уны ныҡ арыта һәм аптырата. Беҙҙең өсөн беҙҙең климат һәм беҙҙең ҡыш һуғышасаҡ[88].

Рәсәй императоры Александр I-гә күрһәтелгән һаҡланыу пландары араһында генерал Карл Людвиг Август Пфуль планы булған[П 14]. Пфуль планы буйынса һуғыш хәрәкәттәрен өс армия менән алып барыуы мөмкин тиелгән, бер армия фронттан дошманға ҡаршы торорға, ә башҡалары — флангтан һәм тылдан хәрәкәт итергә тейеш була. Әгәр француздар 1-се армияға ҡаршы һөжүм итергә тейеш булһа, ул тайпылырға һәм Дрисск нығытылға лагерынан һаҡланырға, һәм шул ваҡытта хәрәкәт итеүсе 2-се армия француздарҙың флангыһына һәм тылына һөжүм итергә тейеш булған. План ҡороусы, ике армияның француздарҙың коммуникация һыҙаттарында әүҙем һаҡланыу хәрәкәттәре арҡаһында, ул бөлгөнлөккә төшкән территорияла оҙаҡ ваҡытҡа ҡала алмаҫын белгәнлектән, дошманды сигенергә мәжбүр итергә тейеш булған. Был план буйынса, 3-сө армия, 2-се армия һәм киев йүнәлеше флангтарын ҡапларға тейеш булған[95]. Һуғыш барышында Карл Людвиг Август Пфуль планы ул ваҡыттағы манёврлы һуғыш шарттарында булмай торған тип кире ҡағылған.

Һуғышты алып барыу стратегияһы буйынса башҡа күрһәтмәләр ҙә бирелгән. Атап әйткәндә, 2-се Көнбайыш армияһы командующийы генерал Багратион Наполеонға ҡаршы һөжүм итеү планын тәҡдим иткән, ул 1812 йылдың яҙында Варшаваны яулап алып, рус ғәскәрҙәрен Висла һыҙығына урынлаштырырға тәҡдим иткән[96]. Был мәлдә Наполеон рус сиктәрендәге нығытмаларында 220 мең һалдатын теҙеп ҡуйғанлыҡтан, батша был планды хупламаған[97].

Наполеондың баҫып инеүе (1812 йылдың июне — сентябре)[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

1812 йыдың 9 майында Наполеон Сен-Клу замогынан Дрезденға юллана, унда ул Европалағы «союздаш» монархтар менән осраша [98]. Дрездендан император Неман йылғаһына табан Бөйөк Армия ставкаһына китә, Неман йылғаһы Пруссия короллеген һәм Рәсәйҙе айырып аға. 22 июндә Наполеон ғәскәрҙәренә мөрәжәғәт итә, өндәүендә ул Рәсәйҙе Тильзит килешеүен боҙоуҙа ғәйепләй һәм Рәсәйгә ҡаршы һөжүмде икенсе поляк һуғышы тип атай[84]. Мөрәжәғәтнамә Бөйөк Армияның 2-се бюллетененә индерелә — әлеге пропагандистик бюллетендәр бөтә һуғыш дауамында сығарыла. 1812 йылдың 23 июнендә кискеһен Казак лейб-гвардия полкы разъезды Неман йылғаһынан үргә ҡарай өс километр алыҫлыҡта, Ковно (Каунас) ҡалаһы тирәһендә, кәмәләрҙә һәм һалдарҙа урыҫтар яғына француз сапёрҙарының бер ротаһы сыға, шунда тәүге атыш булып ала.

1812 йылдың 12 (24) июнендә ярты төн үткәргәндән һуң, Ковнонан өҫтәрәк һалынған дүрт күпер буйлап француз ғәскәрҙәрен Неманх113х114 сик буйы күперҙәре аша сығара башлай. 1812 йылдың 12 (24) июнендә иртәнге сәғәт 6-ла француз ғәскәрҙәре авангарды Рәсәйҙең Ковно ҡәлғәһенә инә[99][100]. 24 июндә кискеһен император Александр I Вильнала Леонтий Леонтьевич Беннигсен балында булған, унда уға Наполеондың баҫып инеүе тураһында хәбәр иткәндәр[101].

Бөйөк армияның 220 мең һалдатының Ковно йылғаһы аша сығыуы дүрт көн дауам итте. Йылға аша 1-се, 2-се, 3-сө пехота корпустары, Беренсе Француз гвардияһы һәм кавалерия үтә.

Рус армияһы (рус арьергардына һөжүм итеүсе Мюраттың атлылары менән) менән тәүге хәрби бәрелеш 25 июндә Барбаришки ауылы (хәҙерге Бабришкес[lt]) янында була. Румшишка (хәҙерге Румшишкес) һәм Попарцы (хәҙерге Папарцяй) эргәһендә лә шундай уҡ бәрелештәр булған.

17 (29) июнь-18 (30) июндә Ковнонан көньяҡтараҡ Прена янында Неман Италия вице-короле Евгений Богарне етәкселегендә икенсе төркөм (67 мең һалдат: 4-се һәм 6-сы пехота корпустары, кавалерия) аша сыға. Бер үк ваҡытта 18 (30) июндә тағы ла көньяҡтараҡ, Гродно янында Вестфалия короле Жером Бонапарттың дөйөм командованиеһы аҫтында дүрт корпус (78-79 мең һалдат: 5-се, 7-се, 8-се пехота һәм 4-се кавалерия корпустары) Неман йылғаһы аша сыға[102][103].

Төньяҡ йүнәлештә Тильзит янында Неман йылғаһын маршал Макдональдтың 10-сы корпусы аша сыға. Варшава яғынан көньяҡҡа ҡарай Буг аша генерал Шварценбергтың айырым Австрия корпусы (30-34 мең һалдат) баҫып инә башлай[104].

16 (28) июндә Вильна яулана. 18 (30) июндә Наполеонға Александр I ебәргән генерал-адъютант Балашов, француз ғәскәрҙәрен Рәсәйҙән сығарыу һәм тыныслыҡ урынлаштырыу тәҡдиме менән, килә. Наполеон баш тартҡан[105][106]. Баҫып алынған Литвала дәүләт эштәрен ойоштороп (Бөйөк Литва кенәзлеге тергеҙелә), 4 (16) июлдә генә ул үҙ ғәскәрҙәре артынан Вильнанан китә[107][108].

Наполеон армияһының Неман аша сығыуы
Наполеон армияһының Неман аша сығыуы. Билдәһеҙ рәссам
Наполеон армияһының Неман аша сығыуы. Билдәһеҙ рәссам  
1812 йылдың 30 июнендә Евгений Богарне Итальян корпусының Неман аша сығыуы. Адам Альбрехт
1812 йылдың 30 июнендә Евгений Богарне Итальян корпусының Неман аша сығыуы. Адам Альбрехт  
1812 йылдың 12 июнендә Неман аша сығыу («Хәрби энциклопедия» һүрәте)
1812 йылдың 12 июнендә Неман аша сығыу («Хәрби энциклопедия» һүрәте)  
Наполеон ғәскәрҙәренең Неман аша сығыуы. Кларк (John Clark)
Наполеон ғәскәрҙәренең Неман аша сығыуы. Кларк (John Clark)  

Немандан Смоленскиға тиклем[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төньяҡ йүнәлеш[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәләләр: Сражение под Клястицами, Первое сражение под Полоцком (1812)

Наполеон маршал Макдональдтың 10-сы корпусын (32 мең) Петербургка йүнәлтә. Яҡынса корпусҡа Риганы биләргә, һуңынан, маршал Шарль Никола Удиноның 2-се корпусы (28 мең) менән ҡушылып, артабан барырға кәрәк булған. 20 меңлек Макдональд корпусының генерал Юлиус Август Рейнгольд Граверт (һуңыраҡ Иоганн Давид Людвиг Йорк) етәкселегендәге ғәскәренең нигеҙен тәшкил итә[109].

Маршал Макдональд Рига нығытмаһына яҡынлаша, әммә ҡамау артиллерияһы булмағанлыҡтан, ҡалаға килеп етә. Риганың хәрби губернаторы генерал Иван Николаевич Эссен ҡала алды тирә-яғын яндырып, көслө гарнизонлы ҡалала (18 мең) бикләнә[110].

Удиноға булышлыҡ итергә тырышып, Макдональд ҡалдырылған Көнбайыш Двина йылғаһындағы Динабург (Даугавпилс) ҡалаһын баҫып ала һәм, Көнсығыш Пруссиянан ҡамау артиллерияһын көтөп, әүҙем эшмәкәрлеген туҡтата[111][112]. Макдональд корпусы пруссактары үҙе өсөн сит һуғышта әүҙем бәрелешмәҫкә тырыша[113][114].

Маршал Шарль Никола Удино, Полоцк ҡалаһын алған ваҡытта, төньяҡтан генерал Пётр Христианович Витгенштейндың (25 мең) 1-се армияның баш командующийы Михаил Богданович Барклай-де-Толли Петербург йүнәлешен обороналау өсөн Полоцк аша сигенгәндә бүлгән айырым корпусын урап үтергә ҡарар итә[115]. Удино менән Макдональдтың берләшеүенән ҡурҡып, Витгенштейн 18 (30) июлдә көтмәгән һөжүмде һәм марштан көсһөҙләнгән Удино корпусына һөжүм итә. [116] һәм 1812 йылдың 17 августында Полоцк ҡалаһын ала[117], әммә генерал Сен-Сирҙың Удино корпусына ярҙамға Наполеон ваҡытында йүнәлткән корпусы һөжүмде кире ҡағырға һәм тигеҙләнеште тергеҙергә ярҙам итә[118], помог отбить атаку и восстановить равновесие[119].

Маршал Макдональд һәм Удино һүлпән хәрби хәрәкәттәрҙә үҙ урынында ҡалды[120][121].

Балтик диңгеҙендә Рәсәй флоты 1812 йылдың июль-сентябрендә Ирбен боғаҙы киңлегендә крейсерлыҡ менән шөғөлләнә, ә 19 августан 4 сентябренә тиклем Данцигты демонстратив ҡамауҙа һәм бомбаға тота, Наполеонды яр буйын һаҡлауға байтаҡ көс түгергә мәжбүр итә. Көнбайыш Двинала урыҫ ишкәкле флотилияһы (120 берәмеккә тиклем) уңышлы эшләй.

Үҙәк (Мәскәү) йүнәлеше[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәләләр: Стычка у Гродно (1812), Бой под Миром (1812), Бой под Салтановкой, Бой под Островно
Француздар һөжүм итә. 1812 йылғы рус кампанияһы. 1896 йылғы һүрәт

1-се Көнбайыш армия частары Балтиканан Лидаға тиклем таралып тора, штаб Вильнала була. 1-се армия командующийы — инфантериянан генерал Барклай-де-Толли, уның штабы начальнигы — генерал-майор А. П. Ермолов; генерал-квартирмейстер — полковник К. Ф. Толь[65].

Наполеондың бик шәп һөжүм итеүе һөҙөмтәһендә ян-яҡҡа һибелгән рус корпустары өсөн өлөшләтә юҡҡа сығыу ҡурҡынысы янаған. Николай Михайлович Дохтуровтың корпусы оператив мөхиттә ҡалған, ләкин Свенцяндың (Швенчёнис) йыйылма пунктына килеп етә алған. Багратион армияһына ҡушылған Иван Семёнович Дороховтың атлы отрядын француздар алып ташлай[122]. 1-се армия ҡушылғандан һуң, Барклай-де-Толли яйлап Вильнаға һәм артабан Дриссаға сигенә.

16 (28) июндә армия Вильнанан сыға һәм 27 июндә (9 июлдә) Дрисс нығытылған лагерына килеп етә, унда Пфуль планы буйынса рус армияһы дошманды фаш итергә тейеш була. Генералдар батшаны был пландың мәғәнәһеҙ булыуына ышандыра алған, һәм 5 (17) июлдә[123] армия Петербургты һаҡлау өсөн Витгенштейндың 1-се корпусын ҡалдырып, Полоцк аша Витебскиға сигенгән [124].

Александр I армияла булыуҙан күргән зыяны Полоцкиҙа шул тиклем асыҡ күренә, хатта июль башында императорҙың ышаныслы кешеләре (А. С. Шишков, А. А. Аракчеев һәм А. Д. Балашов) резервтар әҙерләү өсөн баш ҡалала булыу кәрәклеге һылтауы менән уны үтергә күндерә[65].[125].

2-се Көнбайыш армия (45 меңгә тиклем) һөжүм башында Гродно эргәһендә (Белоруссияның көнбайышында) 1-се армиянан 150 км тирәһе алыҫлыҡта урынлашҡан. 2-се Көнбайыш армия башында П. И. Багратион тора, штаб начальнигы вазифаһын генерал-майор Э. Ф. Сен-При, генерал-адъютант Александр Исраил; генерал-квартирмейстер вазифаһын генерал-майор 2-се М. С. Вистицкий тора[65].

Багратион 1-се төп армияға ҡушылырға тырыша, ләкин Лидаға (Вильнонан 100 км) еткәс, француздарҙың быға юл ҡуймауын аңлай. 2-се армия көньяҡҡа сигенә. Атаман Платов казактары, сигенгән армияның тылдарын ҡаплап, Гродно һәм Мир эргәһендәге һуғыштарҙа француздарҙы уңышлы тотҡарлай. Төп көстәрҙән 2-се армияны ҡырҡып, юҡ итергә теләп, Наполеон 50 меңгә һалдат менән маршал Луи Никола Давуны ебәрә. Даву Вильнонан Минскиға юллана һәм уны 8 июлдә яулай. Көнбайыштан Багратионға шулай уҡ дүрт корпусы менән Жером Бонапарт һөжүм итә. Бағратион етеҙ марштар һәм уңышлы арьергард һуғыштары менән Жером ғәскәрҙәренән айырыла һәм Новогрудок, Несвиж һәм Слуцк аша, Минскиҙы көньяҡтан урап, Бобруйскиға йүнәлә[126].

1812 йылдың август башында Смоленск янында рус армияларын берләштереү схемаһы

19 июлдә 2-се армия Бобруйскиҙа Днепр ҡушылдығы Березина йылғаһында урынлаша, ә 21 июлдә үк Луи Никола Даву корпусы алдынғы частары менән Могилёвта урынлаша. Багратион, Могилёвтан 60 километрға аҫҡараҡ Днепр йылғаһына яҡынлағас, 23 июлдә Николай Николаевич Раевский корпусын Давуны Могилёвтан ситләтергә һәм рус армияһы ҡушылырға тейеш Витебск ҡалаһына илтеүсе тура юлға сыға.

Салтановка янындағы һуғыш һөҙөмтәһендә Раевский Луи Никола Давуҙың көнсығышҡа Смоленскиға табан хәрәкәтен тотҡарлай, ләкин Витебскиға юл ябыла. Багратион 24-25 июлдә Яңы Быхов тигән урында Днепр йылғаһы аша сығып, Смоленскиға йүнәлгән. Давуның 2-се армияны эҙәрлекләргә көсө ҡалмай, шул уҡ ваҡытта 2-се армиянан артта ҡалған Жером Бонапарт төркөмө (ул ваҡытҡа командованиенан ситләтелгән) Наполеон тарафынан башҡа йүнәлешкә йүнәлтелә[127].

23 июлдә 1-се армия Витебскиға килә, унда Барклай-де-Толли 2-се армияны көтөргә теләй. Француздарҙың хәрәкәтенә ҡаршы тороу өсөн, ул Остерман-Толстойҙың 4-се корпусын дошман авангардына ҡаршы ебәрә. 25-26 июлдә Витебскиҙан 26 саҡрым алыҫлыҡта Островно эргәһендә һуғыш була. 27 июлдә Барклай-де-Толли, Наполеондың төп көстәр менән яҡынайыуы һәм Багратион Витебскиға үтеү мөмкин түгеллеген белгәс, Витебскиҙан Смоленскиға сигенә[128].

3 августа 1-се һәм 2-се рус армиялары Смоленск эргәһендә ҡушылып, беренсе стратегик уңышҡа өлгәшә. Һуғышта бер аҙ тынлыҡ урынлаша, ике яҡ та өҙлөкһөҙ марштар менән арыған ғәскәрҙәрен тәртипкә килтергән[129].

Наполеон Витебскиҙа 400 саҡрымлыҡ һөжүмдән һуң тарҡалған ғәскәрҙәргә ял биреү өсөн туҡталыш яһаны. 13 августа, оҙайлы тирбәлеүҙәрҙән һуң[П 15], Наполеон Витебскиҙан Смоленск йүнәлешенә сыға[130][131].

Көньяҡ йүнәлеш[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәләләр: Бой под Кобрином, Сражение под Городечно

Генерал Жан-Луи-Эбенезер Ренье етәкселегендәге 7-се Саксония корпусы (17-22 мең) генерал Тормасов етәкселегендәге 3-сө рус армияһынан Наполеондың төп көстәренең уң флангын ҡапларға тейеш була (164 орудиела 46 мең кеше). Ренье, 170 километрға һуҙылған һәм былай ҙа ҙур булмаған корпусын тырым-тырағай һибелдереп, Брест-Кобрин-Пинск линияһы буйлап урынлаша. 27 июлдә Тормасов Кобринды уратып ала, Кленгель етәкселегендәге Саксония гарнизоны (5 меңгә тиклем) тулыһынса тар-мар ителә. Шулай уҡ Брест һәм Пинск француз гарнизондарынан таҙартылды[132].

Көсһөҙләнгән Ренье Тормасовты тота алмаясағын аңлап, Наполеон генерал Карл Филипп цу Шварценбергтың Австрия корпусын (30 мең) төп йүнәлешкә йәлеп итмәҫкә ҡарар итә һәм уны көньяҡта Тормасовҡа ҡаршы ҡалдыра. Ренье, үҙ ғәскәрҙәрен йыйып һәм Шварценберг менән ҡушылып, урыҫтарҙы Луцк яғына сигенергә мәжбүр итеп, Тормасовҡа 12 августа Городечны янында һөжүм итә. Был йүнәлештә башлыса саксондар һуғышҡан, австрийҙар артиллерия уты һәм манёврҙар менән сикләнергә тырышҡан[133][134][135].

Сентябрь аҙағына тиклем көньяҡ йүнәлешендә Луцк районындағы аҙ халыҡлы һаҙлыҡта һүлпән һуғыш хәрәкәттәре алып барылған[136].

Генерал Александр Петрович Тормасовтан тыш, көньяҡ йүнәлештә Мозырҙа ойошторолған һәм Бобруйскиҙың блокировкаланған гарнизонына ярҙам иткән генерал Эртелдең 2-се рус резерв корпусы урынлашҡан. Наполеон, Бобруйск блокадаһы, шулай уҡ коммуникацияларҙы Эртелде ҡаплау өсөн, 5-се поляк корпусынан генерал Домбровский поляк дивизияһын (8 мең) ҡалдыра[137].

Смоленскиҙан Мәскәүгә тиклем[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәләләр: Смоленское сражение (1812), Бой у Валутиной горы
1812 йылдың 5 (17) авгусында Смоленск янындағы алыш. Гесс (1846 йыл)

Рус армияларын берләштергәндән һуң, генералитет үҙ бурысын формаль үтәүсенән ныҡышмалы талап итә башлай[П 16] генераль алыштың баш командующийы Михаил Богданович Барклай де-Толли. Француз корпустарының таралып ултырыуынан файҙаланып, Барклай-де-Толли уларҙы яңғыҙы туҙҙырырға ҡарар итә һәм 27 июлдә (8 августа) маршал Иоахим Мюраттың кавалерияһы йәшәгән Рудняға сыға[139].

Ләкин Наполеон, рус армияһының яй ғына алға барыуын файҙаланып, үҙенең корпусын йоҙроҡҡа туплап, Барклай-де-Толлиҙың һул флангыһынан үтеп, Смоленскиҙан көнбайыштараҡ Днепр йылғаһы аша сығырға тырыша. Француз армияһы авангардында генерал Неверовскийҙың 27-се дивизияһы була. Нверовскийҙың ныҡышмалы ҡаршылығы генерал Раевский корпусын Смоленскиға күсерергә ваҡыт бирә[140].

Смоленск эргәһендәге һуғыш. Ланглуа (1839 йыл)

4 (16) авгусҡа Наполеон 180 мең ғәскәр менән Смоленскиға яҡынлаша. Пётр Иванович Багратион 7-се корпусына Неверовский дивизияһының ҡалдыҡтары ҡушылған генерал Раевскийға (15 мең яугир) Смоленскиҙы обороналарға ҡуша. Барклай-де-Толли үҙенең ҡарашына кәрәкмәгән алышҡа ҡаршы булды, әммә ул саҡта рус армияһында фактик ике башлыҡлыҡ хөкөм һөргән. 4 (16) августа иртәнге сәғәт 6-ла Наполеон марштан килеп етеү менән ҡалаға һөжүм башлай. Смоленск өсөн көрәш 6 (18) август иртәһенә тиклем дауам итә, ул саҡта Пётр Иванович Барклай-де-Толли еңеүгә өмөтһөҙ ҙур һуғыштан ҡасыу өсөн ҡаланан ғәскәрҙәрҙе ситкә алып китә[141]. Барклай ғәскәрендә 76 мең кеше була, тағы 34 меңе (Багратион армияһы) рус армияһының Дорогобужға сигенеү юлын ҡаплай, уны Наполеон урау манёвр (Смоленск эргәһендә килеп сыҡмағанға оҡшаған) менән киҫеп ташлауы бар ине.

Маршал Ней сигенгән армияны эҙәрлекләй. 7 (19) августа Валутина тауы янындағы ҡан ҡойошло һуғышта рус арьергарды маршал Нейҙы тотҡарлай. Наполеон генерал Жан Андош Жюноны урау юлдан урыҫтарҙың тылына инергә ебәргән, әммә тегеһе бурысты үтәй алмаған, һәм рус армияһы тулыһынса Мәскәү яғына, Дорогобуж яғына киткән[142]. Бәләкәй булмаған ҡаланы емергән Смоленск өсөн көрәш бөтә рус халҡының дошманға ҡаршы һуғышының ойошторолоуын билдәләй, быны ябай француз тәьминәтселәре лә, Наполеон маршалдары ла шунда уҡ тоя. Француз армияһы барған юлдағы торама пункттар яндырыла, халыҡ мөмкинлек булғансы ситкә китә. Наполеон Смоленск һуғышынан һуң шунда уҡ, көслө позициянан тороп ҡалғансы, донъяның йәшерен тәҡдимен индерҙе, әммә яуап алманы. Наполеон Смоленск һуғышынан һуң шунда уҡ, көс позицияһынан тороп, Александр I-гә тыныслыҡ тураһында йәшерен тәҡдим индерә, әммә яуап булмай[П 17][143].

Рус армияһы менән идара итеүҙе яңыртып ҡороу[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ғәскәрҙе ҡалдырып, император дөйөм баш командующийын тәғәйенләмәй. Багратион менән Барклай-де-Толли араһындағы мөнәсәбәттәр Смоленскиҙан сигенгәндән һуң көн һайын көсөргәнешлерәк була бара. Бер етәкселектең булмауы һәләкәткә килтереүе ихтимал. Мәсьәләне хәл итеү өсөн Ғәҙәттән тыш комитет булдырыла, 5 (17) августа уның ултырышында бер тауыштан баш командующий вазифаһына Михаил Илларионович Кутузов инфантерияһынан генерал раҫлана[144]. 17 (29) августа 17 (29) августа Кутузов Царёво-Займищела армияны ҡабул итә[145]. Был көндө француздар Вязьмаға баҫып инә. Көнбайыш армия штабтарын файҙаланып, Кутузов үҙ штабын ойошторған. Кавалериянан генерал Беннигсен Кутузовтың баш штабы начальнигы вазифаһына билдәләнә, бөтә армияларҙың генерал-квартирмейстеры итеп Вистицкий, уның ярҙамсыһы итеп — Толь, дежур генерал — полковник Паисий Сергеевич Кайсаров тәғәйенләнә[65].

Бородино[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Бородинское сражение

Дөйөм алғанда элгәргеһенең стратегик линияһын дауам итеп, Кутузов сәйәси һәм әхлаҡи яҡтан ҡарағанда генераль алыштан ҡотола алманы. 3 сентябргә рус армияһы Бородино ауылына сигенгән. Артабанғы сигенеү Мәскәүҙе тапшырыуҙы аңлатҡан. Кутузов генераль алыш башларға ҡарар итә. Бородин яланында нығытмаларҙы әҙерләргә ваҡыт табыр өсөн, Кутузов генерал Горчаковҡа биш мөйөшлө редут ҡоролған Шевардин ауылы янында дошманды тотҡарларға ҡуша. 5 сентябрҙә көн буйына Шевардин өсөн көрәш дауам итте, төн уртаһында ғына Компан дивизияһы уның урҙарына бәреп ингән[146].

26 августа (7 сентябрҙә) Бородин ауылы (Мәскәүҙән 125 саҡрым көнбайыштараҡ) янында 1812 йылғы Ватан һуғышының Рус һәм Франция армиялары араһында ҙур алышы була. Армиялар һаны тиңләштерерлек — Наполеон ғәскәре — 130—135 мең, Кутузовтыҡы — 110—130 мең[147][148]. Рус армияһына ҡорал етмәй ине — Мәскәүҙән һәм Смоленскиҙан 31 мең ополченецты ҡоралландырыу өсөн бер ниндәй ҙә ҡорал юҡ ине[149]. Ратниктарға пик таратыла, ләкин Кутузов кешеләрҙе «пушка ите» итеп файҙаланманы (яугирҙәр ярҙамсы функция башҡарҙы, мәҫәлән, яралыларҙы алып сыҡтылар).

Бородин янында рус кирасирҙары һөжүме. Бородин алышы панорамаһы фрагменты. Рубо (1912)

Ғәмәлдә алыш рус нығытмалары линияһын (флешь, редут һәм люнет) француз ғәскәрҙәренең штурмлауынан торған[150]). Ике яҡтан да, һаҡланғанда ла, нығытмаларҙы һөжүм иткәндә лә артиллерия киң ҡулланылған. Төш ваҡытында Багратион флештарының һигеҙенсе һөжүме ваҡытында Наполеон үҙенең 45 мең һалдатын һәм 400 орудиеһын 1,5 километрға һуҙылған фронтта — Багратиондың 300 орудиеһына һәм 18 мең һалдатына ҡаршы ҡуя[151], был дөйөм алғанда ике яҡтан да 1 километрға 470 орудие. М. Адамс билдәләүенсә, «Бородино артиллерия дәүере башланыуын билдәләй» [152].

Гвардия полктары француз кавалерияһының һөжүмен кире ҡаға. «Бородино алышы» панорамаһы фрагменты. Рубо (1912)

12 сәғәт дауамында барған ҡан ҡойошло һуғыштан һуң француз ғәскәренең 30-34 мең һалдаты һәләк була һәм яралана, ғәмәлдә, оборона тотҡандарҙың тәүге составын юҡ итеп, һул флангты юҡҡа сығара һәм рус позициялары үҙәген ҡыҫырыҡлай, әммә һөжүмде ныҡлап үҫтерә алмай. Рус армияһы шулай уҡ ауыр юғалтыуҙар кисерә (40-45 мең һәләк булған һәм яраланған). Ике яҡтан да әсирҙәр әллә ни юҡ ине[153]. 8 сентябрҙә Кутузов армияны һаҡлап ҡалыу ниәте менән Можайскиға сигенергә бойорҙо.

Фили Хәрби советы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәлә: Совет в Филях
Саврасов А. К. «Филиҙа Кутузов өйө» (1884) Изба, где проходил Военный совет в Филях
Кившенко А. Д. Фили Хәрби советв, 1812 йылдың 1(13) сентябре (1880)

1 (13) сентябрҙә рус армияһы Мәскәү алдында лагерь булып урынлаша: армияның уң флангыһы — Фили ауылы янында, үҙәге — Троицк һәм Волынск ауылдары араһында, һул фланг — Воробьёв ауылы алдында. Армия арьергарды Сетунь йылғаһы (Мәскәү йылғаһының түбәнге ҡушылдығы) буйында урынлашҡан була[154]. Фронт линияһының оҙонлоғо дүрт километр самаһы була. Ҡатмарлы йырындар һәм Карповка йылғаһы аша армия частары менән аралашыу бик ҡыйынлаша. Был позицияны Поклонная тауынан ҡарап, баш командующий һәм башҡа хәрби начальниктар уны алыш урыны тип файҙаланыу яраҡһыҙ тип тапты.

Шул уҡ көндө 5 сәғәттә Филёв крәҫтиәне Михаил Фроловтың йортонда Хәрби совет йыйыла, унда ҡатнашыусыларҙың аныҡ иҫәбе билдәһеҙ. Һуғышта ҡатнашыусыларҙың иҫтәлектәре буйынса, кәңәшмәгә генералдар: М. Б. Барклай-де-Толли, Л. Л. Беннигсен, Д. С. Дохтуров, А. П. Ермолов, П. П. Коновницын, А. И. Остерман-Толстой, Н. Н. Раевский, Ф. П. Уваров һәм полковник К. Ф. Толь саҡырылған. Кәңәшмәлә шулай уҡ дежур генерал П. С. Кайсаров та була[155]. Бер мәсьәлә тикшерелде — Мәскәү янында алышҡа сығырғамы, әллә ҡаланы яуһыҙ ҡалдырырғамы.

М. Б. Барклай-де-Толли, армияны ҡотҡарыу өсөн, Мәскәүҙе ҡалдырырға мәжбүр булыуын күрһәтә: «Мәскәүҙе һаҡлағандан, Рәсәй аяуһыҙ, бөлдөргөс һуғыштан һаҡланып ҡалмаясаҡ. Армияны һаҡлап ҡалһаҡ, ватаныбыҙ өмөтө һаман юҡҡа сыҡмай әле»[156] Л. Л. Беннигсен алышҡа сығыуҙы ныҡыша, һәм кәңәшмәлә ҡатнашыусыларҙың күбеһе уның яғында була. Һуңғы ҡарарҙы М. И. Кутузов ҡабул итте: «Армия артабан дошманға ҡаршы тора алырлыҡ көскә эйә булһа, һуғышты имен-аман тамамлау өмөтөн һаҡларбыҙ, әммә армия юҡҡа сыҡһа, Мәскәү менән Рәсәй һәләк буласаҡ. Сигенергә бойорам»"[157]. Кутузов ултырышты өҙгән һәм Мәскәү аша Рязань юлынан сигенергә бойорған[158][159].

Яҡындарының хәтирәләре буйынса, Кутузов кәңәшмәнән һуң насар йоҡлаған, оҙаҡ ҡына йөрөгәндән һуң: «Ярай, ҡәһәр һуҡҡан француздарҙың иманын өйөрәсәкмен… улар ат ите ашарҙар әле», — тигән[160]. 14 сентябрҙә кискә табан бушаған Мәскәүгә Наполеон аяҡ баҫты[161].

Мәскәүҙе ҡалдырыу[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәләләр: Захват Наполеоном Москвы, Московский пожар (1812)
Мәскәү янғыны (1812). А. Ф. Смирнов (1813)

14 сентябрҙә Наполеон Мәскәүҙе яуһыҙ ғына ала. Хәрби губернатор итеп маршал Адольф Эдуард Казимир Жозеф Мортье, ҡәлғә һәм ҡала коменданты итеп — Дюронель, «Мәскәү ҡалаһы һәм Мәскәү провинцияһы интенданты» (граждандар власы) — Лессепс тәғәйенләнә. Лессепс «һайлаған», ә Наполеон рус халҡы араһынан 22 кешене раҫлаған, улар бер ниндәй ҙә власҡа эйә булмаған муниципалитет атамаһы алған[162].

14 сентябрҙән 15 сентябренә ҡарата (1812) төндә үк ҡаланы янғын солғап алды[163], Ул 15 сентябрҙән 16-һына ҡарай төндә шул тиклем көсәйгән, хатта Наполеон Кремлде ташлап китергә мәжбүр булған.

Түбәнге ҡатламдан 400-гә яҡын кеше ут төртөүҙә ғәйепләнеп, француз хәрби-ялан суды тарафынан атып үлтерелә[164].

Янғын сығыуҙың бер нисә версияһы бар[165]:

  • ҡаланы ҡалдырғанда ойошҡан рәүештә ут төртөү (ғәҙәттә, Мәскәүҙең генерал-губернаторы Ростопчин исеме менән бәйле);
  • рус шымсылары (лазутчик) (француздар ошондай ғәйепләү буйынса бер нисә урыҫты атып үлтерә) һәм генерал-губернатор Фёдор Васильевич Ростопчин Мәскәү төрмәләренән юрый сығарған енәйәтселәр тарафынан яндырыла[166];
  • Янғындан зыян күргән француз ғәскәрҙәренең контролһыҙ эш итеү ҡалдырылған ҡалала дөйөм тәртипһеҙлек арҡаһында янғындың таралыуына булышлыҡ итә.

Янғын сығанаҡтары бер нисә булған, тимәк, бөтә версияларҙың да теге йәки был кимәлдә дөрөҫ булыуы ихтимал.

Янғын 18 сентябргә тиклем Мәскәүҙең күпселек өлөшөн юҡ иткән. Һөжүм алдынан Мәскәүҙә булған 30 мең йорттоң «5 меңе генә ҡалдымы икән». Шулай уҡ янғында Мәскәүҙә ҡалған бер нисә мең рус яралыһы һәләк булған[167][168].

Наполеондың тыныслыҡ килешеүе төҙөүгә өс ынтылышы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Француздарҙың Мәскәүҙе яндырыуҙа ғәйепле тип фаразлаған халыҡты атып үлтереүе. Верещагин (1898)

Мәскәүҙе яулап алыуҙы Наполеон тәү сиратта хәрби позиция тип түгел, ә мөһим сәйәси позиция тип ҡараған[П 18]. Бынан Наполеон хәрби кампанияның артабанғы планын, атап әйткәндә, Петербургка походты тикшерә[170]. Петербург һарайында һәм батша ғаиләһендә ошо походтан ҡурҡҡандар[171]. Ләкин Наполеон маршалдары ҡаршы сыҡты, улар был планды үтәй алмаҫлыҡ тип иҫәпләне — кәмегән армия менән «ҡышҡа, төньяҡҡа» барыу мөмкин түгел тине[167]. Наполеон был планды яҡламаны.

Шулай уҡ Мәскәүҙән Наполеон Александр I менән тыныслыҡ урынлаштырырға маташҡан.

Наполеон менән генерал Лористон (Бер нигә ҡарамаҫтан тыныслыҡ). Рәссам Верещагин (1900 йыл тирәһе)
  • 18 сентябрҙә Наполеон 18 сентябрҙә Наполеон Мәскәү Тәрбиә йорто начальнигы генерал-майор Иван Акинфиевич Тутолмин аша Александрҙы элеккесә хөрмәт итеүен һәм уның тыныслыҡ төҙөргә теләүен еткергән. Наполеон, элеккесә, Литваны айырыуҙы, блокаданы һәм Франция менән хәрби союзды раҫлауҙы талап итергә йыйынған.
  • 20 сентябрь. Тағы ла бер тапҡыр ынтылыш ике көндән яһалған. Наполеондың тыныслыҡ килешеүе тәҡдиме яҙылған хат Александрға И. А. Яковлев (А. И. Герцендың атаһы) аша тапшырыла. Тутолмин еткергән хәбәргә һәм Наполеондың Александрға яҙған хатына яуап булмай.
  • 4 октябрҙә Наполеон Тарутинолағы Кутузовҡа Александр I-гә тыныслыҡ үтенеп барыуын теләп генерал Жак Александр Ло де Лористонды ебәргән: «Миңә тыныслыҡ кәрәк, ул миңә бер нимәгә ҡарамаҫтан, бик кәрәк, намыҫты ғына ҡотҡарығыҙ»[172]. 5 октябрҙә Лористон фельдмаршал Кутузов менән ярты сәғәтлек осрашыуы булған, унан һуң кенәз Пётр Михайлович Волконский, Наполеондың тәҡдиме тураһында Александр I-гә хәбәр итергә ебәрелгән[173], Наполеон Александрҙың яуабын көтөп ала алмаған.

Наполеонға ҡаршы халыҡ һуғышы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Төп мәҡәләләр: Партизанское движение в Отечественной войне 1812 года, Земское ополчение 1812 года
Инглиз Джордж Крукшенк карикатураһында рус халҡының француздарға ҡаршы һуғышы (1813 йыл)

Наполеон ғәскәрҙәренең һөжүм итеүе тураһында хәбәр алғас та, был мәғлүмәт ябай халыҡ араһында бер төрлө генә ҡабул ителмәй. Шул иҫәптән, күпселек крепостной крәҫтиәндәр һәм йорт хеҙмәтселәре араһында, етди коллаборационист кәйефтәр барлыҡҡа килгән. Наполеондың крәҫтиәндәрҙе азат итергә, уларға ирек һәм ер бирергә теләүе тураһында төрлө имеш-мимеш хәбәрҙәр таралған. Хәрби кампания ваҡытында инде крәҫтиән отрядтарының Рәсәй хөкүмәте ғәскәрҙәренә һөжүме йыш осрай; күп райондарҙа крепостнойҙар урманда йәшеренгән алпауыттарҙы үҙҙәре тотҡан һәм уларҙы француз лагерына алып барған.[174]

Француз армияһының Рәсәй эсенә үтеп инеүе, халыҡҡа көс ҡулланыуҙың артыуы, Смоленскиҙа һәм Мәскәүҙә башланған янғындар, Наполеон армияһында дисциплинаның ҡаҡшауы һәм уның ярайһы уҡ ҙур өлөшөнөң талаусылар (мародёр) бандаһына әйләнеүе Рәсәй халҡы яғынан ҡәтғи ҡаршылыҡҡа килтерҙе. Партизандар һуғышы һәм ополчение ойоштороу башлана.

Армия партизан отрядтары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

1812 йылдың июненән авгусына тиклем Наполеон армияһы, сигенгән рус армияларын эҙәрлекләп, Немандан Мәскәүгә тиклем 1200 саҡрым самаһы юл үтә. Һөҙөмтәлә, уның коммуникация линиялары ныҡ һуҙылған. Рус армияһы командованиеһы тылда һәм дошмандың коммуникация линияларында эш итеү өсөн уны тәьмин итеүгә ҡамасаулау маҡсатында тиҙ хәркәт итеүсе партизан отрядтары ойошторорға ҡарар итә. Денис Васильевич Давыдов, Александр Никитич Сеславин, Александр Самойлович Фигнер ошо хәрәктсән отрядтарҙың берҙән-бер командирҙары була. Крәҫтиәндәр армия партизан отрядтарына һәр яҡлап ярҙам иткән.

Крәҫтиән партизан отрядтары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Әсирлектән ҡасҡан рус һалдаттары, урындағы халыҡтан көрәшкә үҙ ирке менән ҡушылыусылар үҙ өҫтәренә үҙоборона һәм партизан отрядтары ойоштороу башланғысын алған. Ермолай Четвертаков, Семён Шубин, Герасим Курин һәм Егор Стулов, Василиса Кожина, Самусь, Прасковья һәм башҡа крәҫтиәндәр, дворяндар һәм ҡала халҡы иҫәбенән командирҙар һуғышҡа һәләтле партизан отрядтары төҙөй алған. Партизандар һуғышы ике яҡтан да тиңһеҙ көс ҡулланыу һәм ҡанһыҙлыҡ менән оҙатыла. Француз армияһы Мәскәүҙә булған осорҙа ғына партизан хәрәкәттәренән 25 меңдән ашыу кешене юғалта

Милләткә мөнәсәбәтен аңлатҡан илһөйәрлек тойғоһо крәҫтиәндәр өсөн ят булған[175], наполеон ғәскәрҙәренең көс ҡулланыуы һәм талауҙары партизан һуғышна алып килгән. Ермолай Васильевич Четвертаков, Семён Иванович Шубин, Герасим Матвеевич Курин һәм Егор Семёнович Стулов, Василиса Кожина, Фёдор Потапов Самусь, Прасковья һәм башҡа крәҫтиәндәр, дворяндар һәм ҡала халҡы иҫәбенән командирҙар һуғышҡа һәләтле партизан отрядтары төҙөй алған. Партизандар һуғышы ике яҡтан да тиңһеҙ көс ҡулланыу һәм ҡанһыҙлыҡ менән оҙатыла. Француз армияһы Мәскәүгә ингән осоронда ғына партизан хәрәкәттәренән 25 меңдән ашыу кешене юғалта[176].

Крәҫтиәндәрҙең дошманды аҙыҡ-түлек һәм фураж менән тәьмин итеүҙән баш тартыуы һуғыш барышына ныҡ йоғонто яһаған. 1812 йылдың көҙөндә Березин подпрефектураһы полиция начальнигы Домбровский былай тип яҙған: «Миңә бөтәһен дә килтерергә бойоралар, ә алыр урын юҡ… Крәҫтиәндәрҙең буйһонмауы сәбәпле, баҫыуҙарҙа йыйып алынмаған иген күп». Крәҫтиәндәрҙең ҡаршылығы Бөйөк армияны тәьмин итеү системаһы урындарҙа аҙыҡ-түлек әҙерләүгә ныҡ ҡына нигеҙләнгән өҙөклөктәргә килтерә[177].

Ополчение формалаштырыу[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Логотип Викитеки Викитекала тулы текст бар:
Император Александр I-нең 1812 йылдың 6 июлендә Полоцк лагерында эшләнгән тәхет баш ҡалаһына саҡырыуы

Партизандар француздар ҡамауындағы Мәскәү тирәләй беренсе ҡулса тәшкил иткән кеүек була. Икенсе ҡулсаны ополченсылар тәшкил иткән[178]. 1812 йылдың 6 июлендә манифест сыға, унда мәскәү дворяндарына үҙҙәренең крепостнойҙарынан ополчение ойошторорға, үҙҙәренә уға инергә һәм командующий һайларға тәҡдим ителә. Манифест менән бер көндө мәскәүлеләргә «Тәхет баш ҡалаһы Мәскәүгә» ополчениеһын ойоштороу саҡырыуы була. Барлығы 1812 йылғы һуғышта 400 меңдән ашыу ополченец күрһәтелә[179], шуларҙың өс округ ойошторола: 1-сеһе — Мәскәүҙе обороналау өсөн, 2-сеһе — Петербургты обороналау өсөн һәм 3-сөһө — резерв округ. Ополчение һалдаттары батальондарға, йөҙҙәргә һәм тиҫтәләргә бүленгән йәйәүле һәм атлы полктарға һәм дружиналарға йыйыла.

Мәскәүҙе тапшырғандан һуң Кутузов, күрәһең, ҙур алыштан ҡасырға һәм көс тупларға тырышҡан. Ошо ваҡыт эсендә халыҡ һуғышты алып барыу өсөн 60 миллион һум аҡса йыйған. Рәсәй губерналарында (Ярославль, Владимир, Тула, Калуга, Тверь һәм башҡалар) 205 мең, Украинала 75 мең ополчение йыйыла. Ополченсыларҙы ҡоралландырыу өсөн 90 мең генә мылтыҡ табыла, өҫтәүенә, яҡынса 50 мең мылтыҡ Англияла һатып алына[7]. Партизандар һәм ополченсылар, Наполеонды стратегик ҡамауҙы тактик ҡамауға әйләндереү менән янап, Мәскәүҙе тығыҙ ҡулса менән уратып ала[180].

Тарутин манёвры[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

1812 йылдың 6 (18) октябрендә Тарутин янындағы алыш. Петер фон Гесс (1847 йыл)

2 (14) сентябрҙә, француздар Мәскәүгә ингән ваҡытта (төштән аҙаҡ 5 тирәһе ине), Милорадович аръергарды Мәскәүҙе ташлап китә. Де Ла Порта Себастианиның француз кавалерияһы Милорадович үтенесе буйынса туҡтай[П 19] Милорадовичтың һуңғы ғәскәренә һәм урыҫтарҙың йөк тейәлгән саналарына һуғышһыҙ үтергә юл асыла. 4 (16) сентябрҙә армия Боров йөк свғарыу борамына сигенде һәм Мәскәү йылғаһының уң ярына күсте. Армиянан тыш, Боров йылға аша күсеүе аша 40 меңдән ашыу ылау һәм Мәскәү халҡы тейәлгән экипаждар сыҡты[181]. Армияның төп фатиры Кулаковта урынлашҡан. 5 (17) сентябрҙә Кутузов, Пахраның уң яры буйлап үтеп, Кашир юлын киҫеп үтә, 6 сентябрҙә Подольскиға, ә 9 сентябрҙә Иҫке Калуга юлындағы Красная Пахра ауылдарына барып етә. 14 (26) сентябргә тиклем Наполеон рус армияһының ҡайҙа икәнлеген белмәй. Рязань юлы буйлап сигенгән казактар, Мюрат отрядын алдап, Бронницаға тиклем ике үткәүелгә әйҙәгән. Француздар күрәләтә рус армияһын юғалта, һәм 10 (22) сентябргә ҡарай төндә Наполеонды Юзеф Понятовский корпусын Подольскиға ебәрергә мәжбүр итә.

Рус армияһының Красная Пахра янында урынлашыуы: Милорадовичтың авангарды менән — Десна ауылы янында, Раевка корпусы — Луковня ауылы, Калуга һәм Тула юлдары араһында, Васильчиков кавалерияһы менән Подольск янында ышыҡлана[182].

Красная Пахранан Кутузов 2 октябргә армияны артабан көньяҡҡа ҡарай Калугаға яҡын Тарутин ауылына алып бара. Иҫке Калуга юлында Рус армияһы Тула, Калуга, Брянск һәм икмәккә бай көньяҡ губерналарҙы ҡаплап торған, Мәскәү менән Смоленск араһындағы дошман тылына янаған[182].

Рус армияһы штабы эргәһендәге кеше, инглиз генералы Р. Вильсон, рус командованиеһын тәүәккәл алышҡа этәргән. Л. Беннигсен менән һөйләшкәндә Кутузов баҫымға бирешмәй. туранан-тура: «Беҙ һинең менән, йөрәкәйем, бер ҡасан да килешмәйәсәкбеҙ. Һин фәҡәт Англия файҙаһы хаҡында ғына уйлайһың, ә минеңсә, әгәр бөгөн ошо утрау диңгеҙ төбөнә китә икән, „ых!“ итеп тә бирмәйәсәкмен»[183].

Мәскәүҙә Наполеон тоҙаҡта ҡалған, янғында бөлгән ҡалала ҡышлау мөмкин булмай: ҡала ситендә мал аҙығы (фураж) табыу насар бирелгән, француздарҙың йыраҡ һуҙылған коммуникациялары ныҡлы булмаған, армия тарҡала башлаған. Наполеон ҡайҙалыр Днепр менән Двина араһында ҡышҡы фатирҙарға сигенергә әҙерләнә башлаған.

18 октябрҙә рус ғәскәрҙәре, Тарутин янында рус армияһын күҙәткән маршал Мюрат етәкселегендәге француз кәртәһенә һөжүм иткәндә, 4 меңгә тиклем һалдатын һәм 38 тубын юғалтҡан[184], Мюрат сигенә. Тарутин алышы һуғышта инициативаның рус армияһына күсеүен билдәләгән мөһим ваҡиғаға әүерелә[185][186].

1812 йылдың 17 (29) ноябрендә француздарҙың Березина аша сигенеүе. Петер фон Гесс (1844)
1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан башҡорт полктарына бағышланған һәйкәл. Башҡортостан Республикаһы Сибай ҡалаһы.

Наполеондың сигенеүе (1812 йылдың октябре — декабре)[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Наполеон төп армияһы Рәсәй биләмәһенә шына формаһында бәреп килеп ингән. Наполеон Мәскәүгә ингәндә, уның һул флангыһы өҫтөндә Полоцк районында, маршалдар Лоран де Гувион Сен-Сир һәм Никола Шарль Удиноларҙың француз корпустарын тотоп, генерал Витгенштейн армияһы тора ине. Наполеондың уң флангыһы Белоруссияла Рәсәй империяһы сиктәре эргәһендә була. Генерал Александр Петрович Тормасовтың армия генералы Карл Филипп цу Шварценбергтың Австрия корпусын һәм генерал Жан-Луи-Эбенезер Реньеның 7-се корпусын бергә бәйләй. Смоленск даруғаһы буйындағы француз гарнизондары Наполеондың коммуникация линияһын һәм тылын һаҡлай.


Һуғыш барышы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

1812 йылдың июнендә Наполеон ғәскәрҙәре Рәсәй империяһына үтеп инә. Рәсәй армияһы менән инфантериянан генерал М. Б. Барклай де Толли (июнь—август) һәм генерал фельдмаршал М. И. Кутузов (август—декабрь) етәкселек итә.

Был һуғышта Башҡортостандан барлығы 20 меңдән ашыу кеше ҡатнаша. Ырымбур губернаһында 1—20-се башҡорт полктары, Бутырск пехота полкы, Вильманстранд пехота полкы, 25-се, 26-сы, 29—31-се егерь полктары, 1-се һәм 2-се мишәр полктары, Ырымбур драгун полкы, 1—5-се Ырымбур казак полктары, Рыльск пехота полкы, 1-се һәм 2-се типтәр полктары, 1—5-се Урал казак полктары һәм Өфө пехота полкы ойошторола.

Башҡорттар армияға 4139 строевой ат тапшыра. Башҡорттар, мишәрҙәр һәм типтәрҙәр армия файҙаһына — 500 мең һум, Ырымбур губернаһы дворяндары — 65 мең, Өфө сауҙагәрҙәре һәм мещандары 2 мең һум аҡса йыя.

Хәтер[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Лейпцигта 1813 йылдағы халыҡтар һуғышында ҡатнашҡан башҡорт яугирҙары иҫтәлегенә таҡтаташ

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. ↑ Австрия, Пруссия и Швейцария выставили в армию Наполеона по военному договору 30 тысяч, 20 тысяч и 8 тысяч солдат соответственно.
  2. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 442—443
  3. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 117—118
  4. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 5,11
  5. ↑ Pradt de. Histoire de l’ambassade dans le grand duché de Varsovie en 1812. — P.: Chez Pillet, 1815. — P. 24., цит. по: Федот Кудринский. Вильна в 1812 году (1912). Дата обращения: 20 август 2012. Архивировано 21 август 2012 года. 2012 йылдың 20 ноябрь көнөндә архивланған.
  6. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 446,448
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Бескровный Л. Г. Некоторые вопросы, 1962
  8. ↑ Гораций Верне. История Наполеона. Глава XXXIV. Разрыв с Россией. Дата обращения: 3 июнь 2012. Архивировано 23 июнь 2012 года., оригинал см. fr:Paul-Mathieu Laurent. Chapitre XXXV // Histoire de Napoléon. — Paris: J. J. Dubochet, 1840. — P. 537—538.
  9. ↑ Троицкий Н. А., 1994, с. 187
  10. ↑ Лависс Э., Рамбо А. История XIX века. Т. 2. (1800—1815). С. 154—155
  11. ↑ Pradt de. Histoire de l’ambassade dans le grand duché de Varsovie en 1812. — P.: Chez Pillet, 1815. — P. 24., цит. по: Федот Кудринский. Вильна в 1812 году (1912). Дата обращения: 20 август 2012. Архивировано 21 август 2012 года. 2012 йылдың 20 ноябрь көнөндә архивланған.
  12. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 118
  13. ↑ Подмазо А. А., 2003
  14. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 447
  15. ↑ Трошин Н. Н. Континентальная блокада и Россия (к вопросу об экономических причинах Отечественной войны 1812 года) // Отечественная война 1812 года. Источники. Памятники. Проблемы. Материалы XVI Международной научной конференции, 6—7 сентября 2010 г. — Можайск, 2011. — С. 278—297.
  16. ↑ Esdaile [Ebook edition], 2009, p. 8044
  17. ↑ Brégeon, 2012, p. 157
  18. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 441—442
  19. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 454
  20. ↑ Энциклопедия Отечественной войны, 2004, с. 15
  21. ↑ Энциклопедия Отечественной войны, 2004, с. 592
  22. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 456
  23. ↑ Безотосный В. М., 2004
  24. ↑ Безотосный В. М., 1982
  25. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 457
  26. ↑ 26,0 26,1 История дипломатии, 1941, с. 373
  27. ↑ Французы занимают Штральзунд и берега Шведской Померании (31 января 1812 года). Дата обращения: 3 июнь 2012. Архивировано 23 июнь 2012 года.
  28. ↑ Энциклопедия Отечественной войны, 2004, с. 565
  29. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 458
  30. ↑ Клаузевиц К., 2004 (с издания 1937 года), с. 17,196
  31. ↑ Снесарев А. Е., 2007
  32. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 59,60,512-513
  33. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 471,487,726
  34. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 157,193
  35. ↑ Lentz, 2004, p. 305,314
  36. ↑ Lieven, 2009, p. 2459,2553,2642
  37. ↑ Жилин П. А., 1956
  38. ↑ Lentz, 2004, p. 304
  39. ↑ Brégeon, 2012, p. 196
  40. ↑ 40,0 40,1 Тарле Е. В., 1961, с. 692
  41. ↑ Zamoyski, 2005, p. 143
  42. ↑ 42,0 42,1 Lentz, 2004, p. 305
  43. ↑ Дюпюи Р. Э., Дюпюи Т. Н., 2000, с. 109—110
  44. ↑ 44,00 44,01 44,02 44,03 44,04 44,05 44,06 44,07 44,08 44,09 44,10 Отечественная война 1812 — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә (3-е издание)
  45. ↑ Дюпюи Р. Э., Дюпюи Т. Н., 2000, с. 110
  46. ↑ Безотосный В. М., 2012, с. 190
  47. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 487
  48. ↑ Керсновский А. А., 1992
  49. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 492
  50. ↑ 50,0 50,1 Бескровный Л. Г., 1962, с. 188
  51. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 485
  52. ↑ 52,0 52,1 Клаузевиц К., 2004 (с издания 1937 года), с. 16
  53. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 228—229
  54. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 229
  55. ↑ Ульянов И., 2008
  56. ↑ Смирнов А. А., 1998
  57. ↑ Слезин О. А., 2012, с. 228—230
  58. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 63
  59. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 230
  60. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 62
  61. ↑ Фёдоров В. П., 1911
  62. ↑ Дюпюи Р. Э., Дюпюи Т. Н., 2000, с. 124
  63. ↑ 63,0 63,1 Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 489
  64. ↑ Военно-исторический архив, 2006, с. 58
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 65,3 65,4 Валькович Л. М., 1982
  66. ↑ Русская армия накануне Отечественной войны 1812 г. Научно-исследовательский институт (военной истории) Военной академии Генерального штаба ВС РФ. Дата обращения: 30 май 2012. Архивировано 23 июнь 2012 года. 2012 йылдың 24 сентябрь көнөндә архивланған.
  67. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 472
  68. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 260
  69. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 147
  70. ↑ Подмазо А. А. Краткая хронология войны 1812-1814 гг. и кампании 1815 г. Дата обращения: 5 август 2012. Архивировано 6 август 2012 года.
  71. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 184
  72. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 187
  73. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 57
  74. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 191
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 Троицкий Н. А., 1987
  76. ↑ 76,0 76,1 76,2 76,3 76,4 76,5 Шведов С. В., 1987
  77. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 254
  78. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 255
  79. ↑ Клаузевиц К., 2004 (с издания 1937 года), с. 197
  80. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 257
  81. ↑ Меринг Ф., 2000, с. 319
  82. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 726
  83. ↑ Троицкий Н. А., 1994, с. 202
  84. ↑ 84,0 84,1 Brégeon, 2012, p. 52
  85. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 441
  86. ↑ 86,0 86,1 86,2 Соколов О. В., 1999, с. 250—251
  87. ↑ Попов А. И. Партизаны и народная война в 1812 году. Отечественная война 1812 года. Источники. Памятники. Проблемы. Дата обращения: 18 июнь 2012. Архивировано 4 август 2012 года.
  88. ↑ 88,0 88,1 Коленкур А., 1994
  89. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 159
  90. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 440,529
  91. ↑ Esdaile [Ebook edition], 2009, p. 8770
  92. ↑ Данилевич А. А., 2000, с. 89
  93. ↑ Дюпюи Р. Э., Дюпюи Т. Н., 2000, с. 125
  94. ↑ 94,0 94,1 А. М. Лукашевич. Российские планы ведения войны на западе (февраль 1810—июнь 1812 г.) // Wieki Stare i Nowe. — 2014. — № 6(11). — S.84—100.
  95. ↑ Дюпюи Р. Э., Дюпюи Т. Н., 2000
  96. ↑ Ростунов И. И., 1970
  97. ↑ Lieven, 2009, p. 2757
  98. ↑ Lentz, 2004, p. 296
  99. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 270—271
  100. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 475
  101. ↑ Lieven, 2009, p. 2919
  102. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 512—513
  103. ↑ Клаузевиц К., 2004 (с издания 1937 года), с. 161
  104. ↑ Клаузевиц К., 2004 (с издания 1937 года), с. 161—162
  105. ↑ Безотосный В. М., 2012, с. 65
  106. ↑ Энциклопедия Отечественной войны, 2004, с. 45
  107. ↑ Михайловский-Данилевский А. И., 1843, с. 230
  108. ↑ Троицкий Н. А., 1988, с. 84
  109. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 340,512
  110. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 342—343
  111. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 349—350
  112. ↑ Михайловский-Данилевский А. И., 1843, с. 409
  113. ↑ Михайловский-Данилевский А. И., 1843, с. 411—412
  114. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 330—331
  115. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 339,349
  116. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 353—359
  117. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 387—393
  118. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 373
  119. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 393—404
  120. ↑ Михайловский-Данилевский А. И., 1843, с. 412
  121. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 406
  122. ↑ Lieven, 2009, p. 2938—2949
  123. ↑ Lieven, 2009, p. 3022
  124. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 338—339
  125. ↑ Zamoyski, 2005, p. 172
  126. ↑ Zamoyski, 2005, p. 166
  127. ↑ Троицкий Н. А., 1988, с. 87—91
  128. ↑ Lieven, 2009, p. 3098
  129. ↑ Lieven, 2009, p. 3077
  130. ↑ Lentz, 2004, p. 325
  131. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 524—531
  132. ↑ Михайловский-Данилевский А. И., 1843, с. 339—341
  133. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 525
  134. ↑ Lentz, 2004, p. 329
  135. ↑ Михайловский-Данилевский А. И., 1843, с. 348—351
  136. ↑ Михайловский-Данилевский А. И., 1843, с. 352
  137. ↑ Богданович М. И., 1859, с. 335—337
  138. ↑ Биографический словарь, 2011, с. 15—16
  139. ↑ Троицкий Н. А., 1988, с. 106—107
  140. ↑ Троицкий Н. А., 1988, с. 108—109
  141. ↑ Троицкий Н. А., 1988, с. 110—115
  142. ↑ Троицкий Н. А., 1988, с. 115—117
  143. ↑ Троицкий Н. А., 1988, с. 118—119
  144. ↑ Постановление Чрезвычайного комитета, 1954, с. 71—73
  145. ↑ Хлёсткин В. Канун Бородина. Военно-исторический очерк. Русское Воскресение. Дата обращения: 20 май 2012. Архивировано 23 июнь 2012 года. 2012 йылдың 11 май көнөндә архивланған.
  146. ↑ Троицкий Н. А., 1988, с. 139
  147. ↑ Esdaile [Ebook edition], 2009, p. 8842
  148. ↑ Lieven, 2009, p. 3939
  149. ↑ Lieven, 2009, p. 3936
  150. ↑ Земцов В. Н., Попов А. И., 2010, с. 6
  151. ↑ Микаберидзе А. Лев русской армии. Дата обращения: 30 май 2012. Архивировано 23 июнь 2012 года.
  152. ↑ Adams, 2006, p. 343
  153. ↑ Esdaile [Ebook edition], 2009, p. 8852
  154. ↑ Романовский В. Е., 1912, с. 23
  155. ↑ Синодальный Отдел Московского Патриархата по взаимодействию с Вооружёнными Силами и правоохранительными учреждениями
  156. ↑ Война 1812 года: Хроника. Ровно 200 лет назад: 85-й день войны
  157. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959
  158. ↑ Троицкий Н. А., 1988, с. 183—185
  159. ↑ Кожевников А. А., 1911
  160. ↑ Романовский В. Е., 1912, с. 29
  161. ↑ Brégeon, 2012, p. 209,244-245
  162. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 652
  163. ↑ Земцов В. Н., 2010, с. 67
  164. ↑ Земцов В. Н., 2010, с. 3
  165. ↑ Земцов В. Н., 2010, с. 95
  166. ↑ Земцов В. Н., 2010, с. 41
  167. ↑ 167,0 167,1 Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 653
  168. ↑ Катаев И. М., 1911
  169. ↑ Сегюр Ф. де, 2003, с. 186
  170. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 665
  171. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 612
  172. ↑ Сегюр Ф. де, 2003, с. 181
  173. ↑ Тарле Е. В. Нашествие Наполеона, 1959, с. 660
  174. ↑ Семевский В.И. Волнения крестьян в 1812 г. и связанные с Отечественной войною (1912). Архивировано 26 февраль 2013 года.
  175. ↑ Маркин А. С. Г. М. Курин и отряд самообороны вохонских крестьян в 1812 году (1999). Дата обращения: 7 июнь 2012. Архивировано 23 июнь 2012 года.
  176. ↑ Быкадоров И. Ф., 2008, с. 167
  177. ↑ Нафзайгер Дж. Ф., 1997
  178. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 487
  179. ↑ Троицкий Н. А., 1997, с. 47
  180. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 488
  181. ↑ Переправа у Боровского перевоза, 1994, с. 97—98
  182. ↑ 182,0 182,1 Андрианов П. М., Михневич Н. П., Орлов Н. А. и др., 2003
  183. ↑ Крайденов В. Ф., 2011
  184. ↑ Предтеченский А. В., Васильев А. И., Фраткин Б. Б., 1941
  185. ↑ Клаузевиц К., 2004 (с издания 1937 года), с. 180—181
  186. ↑ Бескровный Л. Г., 1962, с. 500
  187. ↑ Кульшарипов М. М. К истории Караван-сарая — башкирского народного дома // Ватандаш. — 2012. — № 3. — ISSN 1683-3554.
  188. ↑ В Башкирии открыт памятник участникам Отечественной войны 1812 года. Телеканал «Россия-Культура»]] (12 октябрь 2012). Дата обращения: 17 август 2015. 2016 йылдың 29 октябрь көнөндә архивланған.
  189. ↑ В Сибае открыт памятник «Башкирским полкам — участникам Отечественной войны 1812 года». «Литературная газета»]] (17 октябрь 2012). Дата обращения: 17 август 2015.
  1. ↑ Наполеон являлся сюзереном 7 вассальных королевств (Испания, Италия, Неаполь короллеге, Вюртемберг, Бавария, Вестфалия, Саксония) и 30 монархов (германские герцогства и княжества). Бельгия, Голландия, Иллирийские провинции, ганзейские города Германии считались не в числе вассалов, а в составе Французской империи.
  2. ↑ Поляктар Наполеон әрмиәғә 90 мең ғалдат тапшырҙылар.
  3. ↑ После отречения последнего испанского короля из династии Бурбонов Наполеон провозгласил королём Испании своего брата Жозефа, но фактически в стране шла партизанская война против французской оккупации (см. Пиренейские войны).
  4. ↑ Италия ике өләштәрғә бүленғән булды: северным королевством Италия, где королём был сам Наполеон, и южным Неаполитанским королевством, где королём был маршал Наполеона Мюрат.
  5. ↑ Рейн союзы 37 дәүләттәрҙе берләштергән. Иң эреһеләре: Бавария һәм Саксония.
  6. ↑ Списочная численность.
  7. ↑ В официозной России войну также называли «нашествием галлов и с ними двунадесяти [то есть двенадцати] языков» (см. манифест Александра I).
  8. ↑ «Русская кампания 1812 года».
  9. ↑ Согласно Словарю Брокгауза и Ефрона, «причины Отечественной войны заключались во властолюбии Наполеона, который, стремясь к владычеству над миром и убедясь в недостаточности континентальной системы для уничтожения могущества Англии, мечтал нанести ей смертельный удар походом в Индию, для чего ему предварительно необходимо было сделать Россию послушным своим орудием»
  10. ↑ См. раздел по национальному составу в статье Великая армия.
  11. ↑ Наполеон Рәсәйгә баҫып ингән ғәскәрҙәрҙән башҡа, тағы ла Европа гарнизондарында 90 мең һалдаты һәм Испанияла 200—300 мең һалдаты булған. Францияла закон буйынса сит илдә һуғышырға хоҡуғы булмаған милли гвардияла 100 меңгә яҡын тәшкил иткән.
  12. ↑ Указанные значения включают все войска под началом Наполеона, в том числе солдат из германских государств Рейнского союза, Пруссии, итальянских королевств, Герцогства Варшавского.
  13. ↑ В своих мемуарах Коленкур вспоминает фразу Наполеона: «Он заговорил о русских вельможах, которые в случае войны боялись бы за свои дворцы и после крупного сражения принудили бы императора Александра подписать мир»[88].
  14. ↑ Прусский генерал на русской службе.
  15. ↑ Наполеон в Витебске колебался между выбором: остаться зимовать на захваченной территории и продолжить войну в следующем году, или же следовать за русской армией вглубь России. С надеждой решить кампанию одним сражением под Москвой Наполеон сделал выбор в пользу преследования русской армии
  16. ↑ По уставу император назначал главнокомандующего или сам исполнял его обязанности, находясь при армии. Однако летом 1812 года Александр I покинул армию, не назначив главнокомандующего. В этом случае устав возлагает командование на старшего в чине начальника (в случае, если несколько генералов или офицеров находятся в одном чине, командование принимает имеющий старшинство — то есть, произведённый в чин раньше остальных). И Барклай, и Багратион (как самые старшие командиры) находились в чине генерала от инфантерии (полного генерала), присвоенном им в один год (1809) и даже одним приказом. Однако старшинство в чине имел Багратион — его фамилия по алфавиту стояла раньше. Таким образом, возникла опасная коллизия — Багратион формально признавал права Барклая на командование, но в любой момент мог апеллировать к требованиям устава и не подчиняться Барклаю[138].
  17. ↑ Наполеон попросил захваченного в плен при Валутиной горе генерала Тучкова 3-го написать письмо своему брату, командиру русского 3-го корпуса, где доводилось до сведения царя желание Наполеона заключить мир.
  18. ↑ Слова Наполеона: «Ах, разве я не знаю, что Москва в военном отношении ничего не стоит! Но Москва и не является военной позицией, это позиция политическая. Меня считают там генералом, а между тем я остаюсь там только императором! В политике никогда не надо отступать, никогда не надо возвращаться назад, нельзя сознаваться в своей ошибке, потому что от этого теряется уважение, и если уж ошибся, то надо настаивать на своём, потому что это придаёт правоту!»[169]
  19. ↑ Милорадович угрожал французам уличными боями, если те не дадут обозам спокойно покинуть Москву.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  • Асфандияров А. 3. Кантонное управление в Башкирии (1798—1865). — Уфа: Китап, 2005. — 256 с. — ISBN 5-295-03586-7.
  • Асфатуллин С. Г. Северные амуры в Отечественной войне 1812 года. — Уфа: Уфимский полиграфкомбинат, 2000. — 160 с. — ISBN 5-85051-181-4.
  • Вклад Башкирии в победу России в Отечественной войне 1812 года: сб. док. и материалов. — Уфа, 2012.
  • История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — С.-Пб.: Наука, 2011. — Т. IV. — 400 с. — ISBN 978-5-02-038276-3.
  • «Любезные вы мои…»: сборник /сост. А. З. Асфандияров. — Уфа, 1992.
  • Усманов А. Н. Башкирский народ в Отечественной войне 1812 года. — Уфа, 1964.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

commons: 1812 йылғы Ватан һуғышы Викимилектә
n: 1812 йылғы Ватан һуғышы Викияңылыҡтарҙа
https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=1812_йылғы_Ватан_һуғышы&oldid=1226577 ҡабул ителгән