Донъя телдәре
| Донъя телдәре | |
| Был исемлектә | человеческие языки[d] |
|---|---|
| Исемлеккә ҡараған категория | Категория:Телдәр һәм Категория:Тел |
Ерҙә 7 меңдән[1] ашыу тел бар.
Коммуникациялар үҫкән һайын йәнле телдәр һаны ике аҙнаға 1 тел тиҙлеге менән ҡыҫҡара бара [2].
Иң таралған 40 телдә Ер халҡының 2/3 өлөшө һөйләшә. Бөтәһенән элек ҡытай, һинд, инглиз, испан, ғәрәп, рус һәм португал телдәрендә һөйләшеүселәр күп. Француз теле ярайһы уҡ киң таралған, әммә уны туған (беренсе) теле тип һанаусылар һаны сағыштырмаса әҙ.
Әлеге ваҡытта юғалып барғандар иҫәбенә 400-ләп тел инә.
Тел шул телдә һөйләшкән һуңғы кеше менән бергә үлә, шунлыҡтан яҙмаһы булмаған халыҡтарға юҡҡа сығыу айырыуса көслө янай[3].
Телдәрҙең һәләк булыу сәбәптәренең береһе — һөйләшеүселәрҙең һибелеп ултырыуы. Планета халҡының 80 процентына — 80 тел, ә 3,5 мең телгә ни бары 0,2 процент тура килә. Телдәрҙең юғалыуына килтергән төп сәбәптәр тип глобалләшеү һәм миграция атала. Кешеләр ауылдарҙан ҡалаларға китә һәм үҙ халҡының телен юғалта[4].
Әле булған телдәрҙең яртыһы тиерлек XXI быуат уртаһына ҡулланыуҙан төшөп ҡаласаҡ[5]. Күп телдәр уларҙа һөйләшеүселәрҙең көслөрәк тел мөхитенә инеүе арҡаһында юғала, шунлыҡтан тәү сиратта дәүләтселеге булмаған әҙ һанлы халыҡтарҙың теленә юғалыу хәүефе янай. Әгәр телде балаларҙың 70 проценттан кәме өйрәнһә, ул юғалып барыусылар иҫәбенә инә. ЮНЕСКО-ның «Юғалыу хәүефе аҫтындағы донъя телдәре атласы» мәғлүмәттәре буйынса, әлеге ваҡытта Европала яҡынса 50 телгә юғалыу янай.
Австралия, Һинд-Ҡытай, Америка, Африкалағы һәм утрауҙарҙағы ерле халыҡтарҙың телдәре бигерәк тә ҙур хәүеф аҫтында.
Телдәр систематикаһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Ғаилә — бөтә тел систематикаһы нигеҙләнгән база кимәле. Ғаилә — база исемлегендәге (Сводеш исемлегенең йөҙ һүҙле варианты) һүҙҙәрҙең кәм тигәндә 15 проценты тап килгән һәм бер-береһенә ярайһы уҡ алыҫ туған булған телдәрҙең тупланмаһы.
Һәр ғаилә тармаҡтарға, төркөмдәргә айырыла.
Мәҫәлән, һинд-европа ғаиләһендәге тармаҡтар: анатолия, тохар, кельт, балт-славян, һинд-иран, герман, италий-роман, грек-македон, әрмән, албан һәм шартлы рәүештә палеобалкан зонаһына берләштерелгән боронғо телдәр.
Иң ныҡ таралған тел ғаиләләре
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Һинд-европа телдәре ~ 2,5 млрд кеше, был ғаиләгә һинд-арий телдәре, герман телдәре һәм балт-славян телдәре лә инә;
- Син-тибет телдәре ~ 1,2 млрд кеше, төп ҡытай теле лә инә;
- Урал-алтай телдәре (ғаиләнән өҫтөн кимәл берләшмәһе) ~ 500 млн кеше, төп төрки телдәр ҙә инә.
Донъя әһәмиәтендәге телдәр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Түбәндәге телдәрҙе хәҙерге халыҡ-ара телдәр тип иҫәпләргә була[6] (телдә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны кәмей барыу тәртибендә):
| Ранг | Тел | Туған тел | Икенсе тел | Һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Ҡытай теле[8] | 1,2 миллиард | 300 миллионға тиклем | 1,5 миллиардҡа тиклем |
| 2 | Инглиз теле | 500 миллион | 1 миллиардҡа тиклем | 1,5 миллиардҡа тиклем |
| 3 | Испан теле [9] | 425 миллион | 125 миллионға тиклем | 550 миллионға тиклем |
| 4 | Ғәрәп теле [10] | 300 миллион | 120 миллионға тиклем | 420 миллионға тиклем |
| 5 | Португал теле[11] | 230 миллион | 30 миллионға тиклем | 260 миллионға тиклем |
| 6 | Рус теле | 160 миллион | 100 миллионға тиклем | 260 миллионға тиклем |
| 7 | Немец теле [12] | 120 миллион | 80 миллионға тиклем | 200 миллионға тиклем |
| 8 | Француз теле [13] | 75 миллион | 195 миллионға тиклем | 270 миллионға тиклем |
Халыҡ-ара телдәрҙең таралыу картаһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Халыҡ-ара телдәрҙең таралыуын күрһәткән карталар:
-
Француз теле -
Испан теле -
Рус теле -
Ғәрәп теле -
Португал теле -
Немец теле -
Инглиз теле -
Ҡытай теле
БМО-ның рәсми телдәре
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Инглиз, ғәрәп, испан, ҡытай, рус һәм француз телдәре Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының рәсми телдәре булып тора[14].
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Ethnologue — крупнейший в мире каталог языков (инг.)(англ.)
- ↑ Почти половине языков мира грозит исчезновение
- ↑ Когда умирают языки
- ↑ Мир теряет языки 2011 йыл 19 июль архивланған.
- ↑ Роман Фишман Лингвистический гомункул // Популярная механика. — 2017. — № 5. — С. 78-82. — URL: http://www.popmech.ru/magazine/2017/175-issue/ 2017 йыл 23 апрель архивланған.
- ↑ The triumph of English: A world empire by other means | The Economist
- ↑ Summary by language size
- ↑ China — Wikipedia, the free encyclopedia
- ↑ El español será la segunda lengua de comunicación internacional
- ↑ L’arabe 2013 йыл 26 февраль архивланған.
- ↑ Ethnologue report for language code
- ↑ Ethnologue: Statistical Summaries
- ↑ La francophonie
- ↑ Официальные языки ООН
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Иванов В. В. Языки мира // Лингвистический энциклопедический словарь / Главный редактор В. Н. Ярцева. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2.