Радио

Ра́дио (лат. radio — «нурланам, ебәрәм», radius — «нур») — мəғлүмəтте радио тулҡындары ярҙамында тапшырыу алымы.

Тарих

Никола Тесла лекцияларҙа радиоэлемтә принциптарын күрһәтә, 1891 йыл.

1872 йылда тәүге үткәргесһеҙ элемтәгә патентты Малон Лумис (Mahlon Loomis). Ул 1866 йылда үткәргесһеҙ элемтә сараһын уйлап табыуы тураһында иғлан итә. Германияла радионы уйлап табыусы тип Генрих Герц (1888), АҠШта — Дэвид Хьюз (1878), тағы ла Томас Эдисон (1875, патент алыу йылы — 1885), АҠШта һәм ҡайһы бер балкан илдәрендә — Никола Тесла (1891), Белоруссияла — Яков (Сармат-Яков-Сигизмунд) Оттонович Наркевич-Иодка (1890), Францияла — Эдуард Бранли (1890), Һиндостанда — Джагадиш Чандра Боше (1894 йәки 1895), Англияла — Оливер Джозеф Лодж (1894), Бразилияла — Ландель де Муру (1893—1894) иҫәпләнә.

Радиотулҡындар (радиотелеграфия) ярҙамында тәүге уңышлы мәғлүмәт менән алмашыныу системаһын уйлап табыусы тип ҡайһы бер дәүләттәрҙә Италия инженеры Гульельмо Маркони (1895) иҫәпләнә^[1]^[2].

Рәсәйҙә радиотелеграфияны уйлап табыусы тип традицион рәүештә А. С. Попов һанала^[2]^[3]. Радиоэлемтә буйынса тәүге тәжрибәләрендә Поповтың радиоалғысы 60 метр аралығына тиклем радиосигналдар таба алған. 1895 йылдың 7 майында Санкт-Петербургта уҙған Урыҫ физик-химик йәмғиәте ултырышында А. С. Попов үҙенең уйлап сығарылған объектын — ғәмәлдә донъялағы тәүге булып торған радиоалғысын күрһәтә. 7 май көнө радионың тыуған көнө булып китә.

Артабан радиоэлемтә 250 метр аралығында урынлаштырыла, ә тиҙҙән Попов уны 600 метрҙан ашыуға тиклем артырырға ирешә. 1899 йылғы Ҡара диңгеҙ флоты күнегеүҙәрендә Попов 20 километр алыҫлыҡа радиоэлемтә урынлаштыра, ә 1901 йылда — алыҫлыҡ 150 километрға етә. Бында төп ролде радиотапшырғыстың яңы ҡоролошо уйнай. А. С. Попов ҡатнашлығында Рәсәй флотында һәм ғәскәрендә радиоэлемтә индереү башлана.

АҠШта радионы уйлап табыусы тип Никола Тесла һанала. Ул 1893 йылда радиотапшырғысҡа һәм 1895 йылда радиоалғысҡа патенттар ала. Францияла үткәргесһеҙ телеграфияны уйлап табыусы тип когерерҙы (Бранли трубкаһын) төҙөүсе Эдуард Бранли (1890) оҙаҡ йылдар буйы һаналған^[4]^[5].

Һиндостанда 1894 йылдың нояберендә Джагадиш Чандра Боше миллиметрлыҡ диапазонда радиотапшырыуҙы күрһәтә^[6].^[7]. 1894 йылда Бөйөк Британияла Оливер Джозеф Лодж тәүгеләрҙән булып 40 метр аралыҡта радиотапшырыу һәм радиоалығысты күрһәтә.

Электромагнит тулҡындарын тапшырыу һәм алыу сараларын тәүге уйлап табыусыһы булып немец ғалимы Генрих Герц (1888) булып тора.

Радионы уйлап табыуҙың төп этаптарын артабанғыса күҙәтергә мөмкин:

1820 йылда — Дания ғалимы, физик Ганс Кристиан Эрстед ағыш ебәреүсе үткәргестең комастың магнитлы телен үҙгәртеүен күрһәтә.
1829 йылда — америка физигы Джозеф Генри лейден һауыттары менән тәжрибәләр ваҡытында электр разрядттарының металл энәләр араһында магнитлау барлыҡҡа килеүен таба.
1831 йылда — инглиз физик-химигы Майкл Фарадей электромагнит индукцияһын күренешен аса.
1837 йылда — немец физигы һәм астрономы Карл Огаст фон Штайнхайль, ике үткәргесле телеграфтың үҙенсәлектәрен тикшергән саҡта телеграф бәйләнеше өсөн бер үткәргестә етеүен белдерә. Был телеграф аша үткәргесһеҙ сигнал ебәреү тураһында фараз барлыҡҡа килеүенә килтерә.
1845 йылда — Майкл Фарадей электромагнит ҡырын аса.

Башҡортостанда

1927 йылда Өфөлə тәүге радио ҡабул итеү пункты һəм тəүге дəүлəт радиостанцияһы — Өфө радиотапшырыуҙар компанияһы төҙөлə. 1934 йылда Өфөлə тапшырыуҙарҙы даими рəүештə ҡабул итеү һəм таратыу радиостанцияһы төҙөлә. 1941 йылда Өфөгə Коминтерн исемендәге радиостанция эвакуациялана, ул 1942 йылдың июненəн Союз тапшырыуҙары режимында эшлəй. 1968 йылда СССР-ҙың икенсе программаһын трансляциялау өсөн тапшырғыстар файҙаланыуға индерелə, ультраҡыҫҡа тулҡын диапазонында (66—74 МГц) радиотапшырыуҙар башлана. 1977 йылда ГДР‑ҙың Берлин радиоһында «Өфө—Галле» дуҫлыҡ радио күпере тура эфирҙа уҙғарыла.

1980-се йылдар аҙағына ҡарата Башҡортостанда 490 радиотрансляция үҙəге һəм 103 миллион радионөктə иҫəплəнə^[8]. 1999 йылдан башлап Өфөлə радиотапшырыуҙар өсөн Европа стандарты — FM диапазоны (88—108 МГц) файҙаланыла башлай.

2000 йылдың сентяберенән алып «Юлдаш» һəм «Спутник 107 FM» каналдары трансляциялай башлайҙар. 1990‑сы йылдар башында Өфөлə «Роксана» һəм «Беренсе канал» коммерция музыкаль-күңел асыу каналдары эшлəй, 2005 йылдан алып «Манхэттен» радиоһы асыла. 2010 йылдың 7 февралендә «Ашҡаҙар» радиоһы эфирға сыға.

Иҫкәрмәләр

↑ Guglielmo Marconi//Encyclopaediz Britannica
↑ ^2,0 ^2,1 Aleksandr Popov//Encyclopaediz Britannica
↑ Какое радио изобретал Маркони (билдәһеҙ).
↑ TSF : Livres anciens, rares, d’occasion sur Galaxidion 2011 йыл 29 ноябрь архивланған. (фр.)
↑ Rendons à César ce qui appartient César 2008 йыл 7 ғинуар архивланған. (фр.)
↑ Jagadish Chandra Bose: The Real Inventor of Marconi’s Wireless Receiver 2015 йыл 16 июнь архивланған.; Varun Aggarwal, NSIT, Delhi, India
↑ Mukherji, Visvapriya, Jagadish Chandra Bose, second edition, 1994, pp. 3-10, Builders of Modern India series, Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, ISBN 81-230-0047-2
↑ Үлмəҫбаева Т. А., Əлиева С. А. Радио тапшырыу // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.

Әҙәбиәт

Айсберг Е. Д. Радио?.. Это очень просто! Перевод с французского М. В. Комаровой и Ю. Л. Смирнова под общей редакцией А. Я. Брейтбарта. 2-е издание, переработанное и дополненное — М.-Л., Энергия, 1967 — (МРБ : Массовая радиобиблиотека; Вып. 622)
Борисов В. Г. Юный радиолюбитель / В. Г. Борисов. — 8-е изд., перераб. и доп. — М. : Радио и связь, 1992. — 409,[1] с. — (Массовая радиобиблиотека; Вып. 1160). ISBN 5-256-00487-5
Сукбаев С. Х., Аюпова Р. М., Аиткулова Э. Р. Говорит Уфа. Уфа, 2004.

Һылтанмалар

Токтаев В. И. Радио // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
Үлмəҫбаева Т. А., Əлиева С. А. Радио тапшырыу // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
Л. Н. Никольский. Кто «изобрел» радио(недоступная ссылка)
В. Меркулов. Какое радио изобретал Маркони?
В. Меркулов. Когда и кем было изобретено радио
Отец-основатель. Человек системы или системный человек
Александр Степанович Попов
Электротехнический институт IEEE. Первая демонстрация радиоприема А. С. Поповым отмечена как историческое достижение (инг.)
Аппараты Эжена Дюкретэ (инг.)
Радиоприемник Гульельмо Маркони
Производство радиостанций и грозоотметчика системы Попова

[1] Guglielmo Marconi//Encyclopaediz Britannica

[Попов-2] 2,0 ^2,1 Aleksandr Popov//Encyclopaediz Britannica

[3] Какое радио изобретал Маркони (билдәһеҙ).

[4] TSF : Livres anciens, rares, d’occasion sur Galaxidion 2011 йыл 29 ноябрь архивланған. (фр.)

[5] Rendons à César ce qui appartient César 2008 йыл 7 ғинуар архивланған. (фр.)

[6] Jagadish Chandra Bose: The Real Inventor of Marconi’s Wireless Receiver 2015 йыл 16 июнь архивланған.; Varun Aggarwal, NSIT, Delhi, India

[Mukherji3-10-7] Mukherji, Visvapriya, Jagadish Chandra Bose, second edition, 1994, pp. 3-10, Builders of Modern India series, Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, ISBN 81-230-0047-2

[8] Үлмəҫбаева Т. А., Əлиева С. А. Радио тапшырыу // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]