Ҡыуғын
Ҡыуғын (рус. Лесоспла́в) — ағастың һыуҙа батмау үҙенсәлеген файҙаланып, ҡулланыусыларға һыу буйлап ағыҙып төшөрөп тапшырыу.Ҡыуғын - иң арзан, ҡайһы бер урындарҙа берҙән-бер транспортлау төрө булған.
Ҡыуғын төрҙәре
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Тарау килеш ағыҙыу (рус. Молевой сплав)
- Һаллап ағыҙыу рус. Плотовой сплав - ағастарҙан һал эшләп ағыҙалар (27 мең м³ тиклем). Уларҙы теплоходтар йәки һал тартҡыс суднолар менән ташыйҙар
- Ҡамап (кәшүлләп) ағыҙыу рус. Кошельный сплав - ағасты һалламай ғына, бүрәнәләрҙән бәйләнгән ҡамауғыстар (кәшүлдәр) эсендә ҡалдырып, теплоходтар менән тарттырыу
- Өйөмләп бәйләп ағыҙыу рус. В сплоточных единицах - һал ағыҙып булмаған урындарҙа бүрәнәләрҙе 5—30 м³ йәки бәләкәй генә 5 м³ өйөмләп бәйләп ҡыуғын урынына ташып ағыҙалар.
Ағасты һалламай һыуға ташлаған ысул уның күпләп батыуына, йылғаларҙың төбөнә йыйылыуына килтерә, юғалтыуҙар күп. Шуға күрә Рәсәй Федерацияһы Дәүләт Думаһы 1995 йылдың 18 октябрендә Һыу Кодексында ҡыуғындарҙы туҡтатыу тураһында статья ҡабул итеп, ил буйынса ул туҡтатыла [6][7]
Ҡыуғын Рәсәйҙән тыш Финляндияла, Германияла, Норвегияла, АҠШ-та ҡулланылған.
Башҡортостанда ҡыуғын
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Башҡортостандың урманлы һәм мул һыулы йылғаларында шулай уҡ ҡыуғынға төшкәндәр. Был хәүефле шөғөл әҙәбиәттә лә сағылыш тапҡан, арҙаҡлы шәхестәрбеҙ араһында ла ҡыуғынға төшкәндәре булған. Улар араһында легендар комбив Миңлеғәли Шайморатов та булған:
Ҡыуғын миҙгеле етеү менән, Ағиҙел үренән, уға ҡушылған тау йылғаларынан һал ағыҙып ҡыуғынсылар төшә. Сафронов пристаненең тирә-яғында ял сәғәттәрендә йыр, ҡурай моңдары яңғырай. Уларға Миңлеғәленең гармун тауыштары ҡушыла.[8]
Атаҡлы йырсы Хәбир Ғәлимов та үтә шул хәтәр һыу юлдарын:
Үҫмер сағынан баҫыуҙарҙа иген игә, көтөүсе булып эшләй, йылғаларҙа ҡыуғын ҡыуа. 1924 йылда Ҡыҙыл Армия сафына алына, хәрби хеҙмәтен Өфө ҡалаһында үтә. Ял ваҡыттарында казарма яңғыратып башҡортса йырлауын Низам Ҡәрип ишетеп ҡала һәм ауыл егетен русса яҙырға, уҡырға өйрәтә, йырсылар араһына инергә юл аса.[9]
Инйәр йылғаһы ла ҡыуғын өсөн файҙаланыла. Ағас ярға яғылып ҡалмаһын өсөн махсус яйланмалар - бондар ҡуялар . Билдәле бер урындарҙа ағасты тотоп алып ҡала торған ҡоролмалар - запандәр эшләнә. Был топонимикала ла сағылыш тапҡан - Белорет районында Кәртәле Запане тигән урын бар.
Белорет ҡалаһында сыҡҡан "Белорецкий рабочий" гәзитендә ошондай юлдар бар:
Ежегодно ранней весной на реке Малый Инзер взрывали лёд для своевременного сплава леса и предотвращения заторов. Взрывником был Мансур Асадуллин. Высота подъёма льда достигала 40-50 м. Школьники наблюдали взрывы прямо из окон школы. Склад взрывчатки находился на Большой поляне и был огорожен колючей проволокой. Сплавными работами руководил Гафеев, начальник лесосплава в Кузъелге. Бревна для сплава складировались по берегам. В тридцатые-сороковые годы прошлого века реки Кузъелга и Малый Инзер были полноводными, но в связи с вырубкой леса постепенно и они обмелели.
Каждую весну сосновые, лиственные и берёзовые брёвна со штабелей сплавщики деревянными рычагами скатывали в реку. Картину сплава фотографировал Илья Халиков. Брёвна связывали и стягивали верёвками и тросами. На плоту ставили дощатый домик для сплавщиков, спереди и сзади устанавливали два весла, которыми давали направление движения казёнки. Проводы казёнки со сплавщиками сопровождались торжественной музыкой, словами напутствия от начальства. Собирались все жители посёлка, в том числе школьники. Обратно живыми возвращались не все сплавщики. На айгирских порогах, самом опасном участке реки Малый Инзер, в разные годы погибли несколько человек из Кузъелги, в их числе Лугуманов, Ситдиков, Харунов и другие.[10]
Ҡыуғын фольклорҙа
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Ҡыуғында һәләк булып ҡалған шәхес тураһында "Ғәббәс йыры":
Аҡса ла бирһәм, алырһың, Гөлмәрйен янсыҡҡа һалырһың. Гөлмәрйенкәй янсыҡ, мәрйен суҡ, Әллә кемгә тороп ҡалырһың.
Шундай уҡ фажиғәгә дусар булған икенсе ҡыуғынсы Шаһыбал сығарған йыр
Оло Инйәрҙең сплавында Миңә тиң ишкәксе юҡ. Инйәр буйҡайҙары бигрәк йәмле, Ундай урын ерҙә юҡ.
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ https://www.unesco.de/kultur-und-natur/immaterielles-kulturerbe/immaterielles-kulturerbe-deutschland/floesserei (нем.)
- ↑ https://www.unesco.de/en/timber-rafting (ингл.)
- ↑ Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity, Liste représentative du patrimoine culturel immatériel de l’humanité, Lista Representativa del Patrimonio Cultural Inmaterial de la Humanidad (ингл.)
- ↑ Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity, Liste représentative du patrimoine culturel immatériel de l’humanité, Lista Representativa del Patrimonio Cultural Inmaterial de la Humanidad (фр.)
- ↑ Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity, Liste représentative du patrimoine culturel immatériel de l’humanité, Lista Representativa del Patrimonio Cultural Inmaterial de la Humanidad (исп.)
- ↑ Транспорт леса. Учебник. т.2: «Лесосплав и судовые перевозки.» М. М. Овчиников, В. П. Полищук, Г. В. Григорьев
- ↑ "Водный кодекс Российской Федерации" от 03.06.2006 N 74-ФЗ (ред. от 29.07.2017) Статья 48. Использование водных объектов для сплава древесины
- ↑ Р. Шәкүр Арҙаҡлы башҡорттар
- ↑ Бөйөк халыҡ йырсыһы Хәдбир Ғәлимов (йыйынтыҡ). - Өфө, "Китап" - 2018 йыл.
- ↑ МЫ БУДЕМ ЗНАТЬ И ПОМНИТЬ О НИХ. ЧАСТЬ ВТОРАЯ - "Белорецкий рабочий", 2020, 22 янв.(недоступная ссылка)
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Будыка С. Х., Манухин Г. А., Пименов А. Н., Водный транспорт леса и механизация лесосплавных работ, Минск, 1970.