Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабына индерелгән балыҡтар исемлеге

Исемлектә 2014 йылда Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабына индерелгән бөтә балыҡ төрҙәре күрһәтелгән. Таблицалағы РБҠк, МСОПҠи, РФҠк колонкалары төрҙөң Башҡортостан Республикаһы һәм Рәсәй Федерацияһының Ҡыҙыл китаптарындағы, МСОП-тың Ҡыҙыл исемлегендәге статусын күрһәтә.

Статус күрһәтелмәгән осраҡтарҙа тейешле урын буш ҡалдырылған. Бөтә төрҙәр ҙә Башҡортостан Республикаһы һәм Рәсәй Федерацияһы Ҡыҙыл китаптарында 6 категорияға бүленгән. МСОП-тың Ҡыҙыл исемлегендә категориялар 9.

Категориялар түбәндәгесә билдәләнә:

Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабы^[1]:

0 — юҡҡа сыҡҡандыр

I — юҡҡа сығыу хәүефе аҫтында

II — һаны кәмей

III — һирәк

IV — торошо билдәһеҙ

V — кире ҡайтарырға һәм тергеҙергә

Рәсәйҙең Ҡыҙыл китабы:

0 — юҡҡа сыҡҡан

1 — юҡҡа сығыу хәүефе аҫтында

2 — һаны кәмей

3 — һирәк

4 — торошо билдәһеҙ

5 — кире ҡайтарырға һәм тергеҙергә

МСОП-тың Ҡыҙыл исемлеге^[2]:

EX — юҡҡа сыҡҡан

EW — ҡырағай тәбиғәттә юҡҡа сыҡҡан.

CR — торошо үтә хәүефле

EN — торошо хәүефле

VU — хәле икеле

NT — торошо хәүеф сигенә яҡын

LC — ҡурҡыныс ҙур түгел

DD — мәғлүмәт етешмәй

NE — баһаланмаған

Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабына индерелгән балыҡтар барлығы 7 төр, шуларҙың 2-һе мәрсен һымаҡтарҙан, һөмбәш һымаҡтар отряды вәкилдәре — 3 һәм сазан һымаҡтар менән үгеҙ балыҡ һымаҡтарҙан берәр вәкил.

Юҡҡа сығыусы төрҙәр (I) категорияһына ябай ҡыҙылбалыҡ индерелгән.

Аҫтағы исемлектә таксондар теҙмәһе Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабындағы тәртипкә тура килә.

Һуңғы колонканың аҙағында Халыҡ-ара тәбиғәтте һаҡлау союзы (МСОП) сайтында шәхси биттәр һылтанмаһы бирелгән^[2].

Төп исемлеге[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

№	Латинса атамаһы	Урыҫса атамаһы һәм ҡылыҡһырлама	РБҠк	РФ Ҡк	МСОП
1	Acipenser gueldenstaedtii Brandt et Ratzeburg, 1833	Мәрсен, бикре (рус. осетр) — мәрсен һымаҡтар отряды, мәрсендәр ғәиләһенә ҡараған балыҡ. Ҡара диңгеҙ, Каспий һәм Азов диңгеҙҙәре бассейнында тереклек итә. Ҙур тиҙлектә (катастрофически) һаны кәмей бара. XX быуат башында республиканың бөтә ҙур йылғаларында ла тереклек иткән^[1].	IV		CR Ҡалып:IUCN1 Nobr Текст CR [1]
2	Acipenser ruthenus Linnaeus, 1758	Уҡбалыҡ (рус. Стерлядь) — мәрсен һымаҡтар отряды, мәрсендәр ғәиләһенә ҡараған балыҡ. Ҡара диңгеҙ, Каспий, Азов, Балтик һәм Төньяҡ боҙло океан диңгеҙҙәре (көнсығышта Йәнәсәйгә тиклем) бассейнында тереклек итә. Башҡортостандың Ағиҙел йылғаһы (Мәләүезгә тиклем) һәм уның ҡушылдыҡтары Ҡариҙел, Дим, Эҫем, Өршәк йылғаларында йәшәй^[1].	V	I	VU Ҡалып:IUCN1 Nobr Текст VU [2]
3	Hucho taimen Pallas, 1773	Ҡыҙыл балыҡ (рус. Обыкновенный таймень) — һөмбаш балыҡтар ғаиләһенә ҡараған төр лососеобразных.Себерҙең күп кенә ҙур йылға һәм ҡайһы бер күлдәрендә тереклек итә. Башҡортостанда Ағиҙел һәм Нөгөш йылғаларының таулы өлөшөндә, Еҫем, Инйәр, Еҙем, Оло Ҡотҡор, Егән, Мәндем, Оло һәм Кесе Шешәнәк, Рәз, Баҫыу, Ҡорт, Оло Ҡурғаш, Һәләүек, Рәүҙәк йылғаларында һирәк ҡалған^[1].	I	I	VU Ҡалып:IUCN1 Nobr Текст VU [3]
4	Salmo trutta morpha fario Linnaeus, 1758	Бағыр (рус. Ручьевая форель) — һөмбаш балыҡтар (Salmonidae) ғаиләһендәге балыҡ төрө. Европанан Уралға һәм Урта Азияға тиклем таралған. Башҡортостанда Кесе һәм Оло Ҡыҙыл, Йәнгел, Ыҡ, Бетерә, Егән, Мәндем, Еҙем, Наяҙы, Үҙән, Соран, Һүренйәк (Белорет районындағы йылға), Көтөм, Кошелевка, Кесе Һүрәм, Ямашлы, Оло һәм Кесе Инәк, Бирҙәш, Әкәүәҙ, Липовка, Яманйылға, Һыу-яҡты йлғаларында тереклек итә^[1].	IV	IV	LCҠалып:IUCN1 Nobr Текст LC[4]
5	Thymallus thymallus Linnaeus, 1758	Европа бәрҙеhе (рус. Европейский хариус) — Һөмбаш һымаҡтар отрядына лососеобразных ҡараған бәрҙеләрҙең бер төрө . Европнан Уралға тиклем таралған. Рәсәйҙә Аҡ динҙеҙ һәм Балтик диңгеҙе бассейнында тереклек итә (Днепр бассейнында, Ҡырымда, Кавказда осрамай). Башҡортостандың Ағиҙел йылғаһы, Нөгөш, Ҡариҙел, Урал йылғалары бассейнында тереклек итә.Һаҡмар, Ҙур һәм Кесе Ҡыҙыл, Инйәр, Еҙем, Әй, Ҙур Ыҡ, Нур, Тирлән, Кесе Нөгөш, Миндәк, Уй, Йүрүҙән һәм башҡа бәләкәй йылғаларҙа осрай^[1].	IV	II	LCҠалып:IUCN1
6	Alburnoides bipunctatus rossicus Berg, 1924)	Шаршы күкене (рус. Русская быстрянка) — һаҙан (сазан) һымаҡтарҙың бер төрө. Франциянан Уралға тиклем таралған. Башҡортостанда Ағиҙел, Нөгөш, Еҙем, Инйәр, Ҙур Инйәр, Эҫем, Ләмәҙ, Өршәк,Ҡариҙел, Йүрүҙән, Ыҡ, Ашкаҙар йылғаларында һәм уларҙың ҡушылдыҡтарында тереклек итә. Һаҡмар һәм Яйыҡ һыуҙарында осрай^[1].	II	II
7	Cottus gobio Linnaeus, 1758	Зөгәй (рус. Обыкновенный подкаменщик) — үгеҙ балыҡтар төрөнә керә. Пиреней ярымутрауынан Уралға тиклем , Рәсәйҙең бөтә Европа өлөшөндәге (Кольск ярымутрауынан башҡа) йылға һәм күлдәрҙә, Көнбайыш Себерҙең Иртыш һәм Катунь йылғалары бассейнында йәшәй. Башҡортостанда Ағиҙел йылғаһы буйлап үренән Мәләүез ҡалаһына тиклем, Ағиҙелдең ҡушылдыҡтарында, Кесе Инйәрҙең үрге ағымында осрай. Һирәкләп Йүрүҙәндә күренә. Ҡариҙелдә һәм уның ҡушылдыҡтарында тереклек итә^[1].	III	II	LC Ҡалып:IUCN1 Nobr Текст LC [5]

Хайуандар доньяһы обьекттарының тәбиғи мөхит торошона бәйле айырым иғтибарға мохтаж таксондары исемлеге[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

№	Латинса атамаһы	Урыҫса атамаһы һәм ҡылыҡһырлама	МСОП
1	Coregonius lavaretus maraenoides Poljakow, 1874	Яҡтыкүл алабалығы (урыҫ. Сиг озера Банное) — һөмбаш балыҡтар (Salmonidae) ғаиләһендәге балыҡ төрө. Төп популяцияһы (Маточное стадо) Яктыкүлдә генә тереклек итә; Балыҡ үрсетеү маҡсатында ғына файҙаланыла.^[1].
2	Abramis ballerus Linnaeus, 1758	Күкйөн (Урыҫ. синец) — ҡорман балыҡтар ғаиләһенә ҡараған төр. Башҡортостанда һирәк. Ағиҙел йылғаһында һәм түбәнге ағымындағы һыубаҫар күлдәрҙә тереклек итә (Охлёбнино ауылына тиклем). Дим йылғаһында табылған.	LC Ҡалып:IUCN1
3	Pungitius platygaster Kessler, 1859	Энәле балыҡ (урыҫ. Малая южная колюшка) — нурҡанатлы балыҡтарҙың (Actinopterygii) энәле балыҡтар ғәиләһенең (Gasterosteidae) бер төрө. Яҡтыкүлдә тереклек итә^[1].
4	Syngnathus nigrolineatus Eichwald, 1831	Ҡара диңгеҙ орсоғо (урыҫ. Черноморская игла) — нурҡанатлы балыҡтарҙың (Actinopterygii) энәле балыҡтар ғәиләһенең (Gasterosteidae) бер төрө. Асылыкүлгә осраҡлы барып эләккән. Түбәнге Кама һыуһаҡлағысының Ағиҙел бүлексәһендә осрай^[1]..
5	Stizostedion volgense Gmelin, 1788	Берш (урыҫ. Берш) — нурҡанатлы балыҡтарҙың алабуға һымаҡтар отрядынан, алабуғалар ғәиләһенән (Percidae) бер төр. Башҡортостанда ул Ағиҙелдең түбәнге ағымында осрай. Унда берш Түбәнге Кама һыуһаҡлағысы аша килеп инә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Башҡортостан фаунаһы

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

↑ ^1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 Красная книга Республики Башкортостан: в 2 т. Т. 2: Животные. — Уфа: Информреклама, 2014. — 244 с. — ISBN 978-5-904555-77-1.
↑ ^2,0 ^2,1 КРАСНАЯ КНИГА МСОП (версия 3.1.) (билдәһеҙ). Красная книга Южного Урала. Дата обращения: 16 август 2010. Архивировано 4 май 2012 года. 2012 йылдың 7 март көнөндә архивланған.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Красная книга Республики Башкортостан: в 2 т. Т. 2: Животные. — Информреклама, 2014. — 244 с. — ISBN 978-5-904555-77-1.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Галеева А. Х. Красная книга // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН «Башкирская энциклопедия», 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-306-8.
Баянов М. Г. Редкие виды животных // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН «Башкирская энциклопедия», 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-306-8.
КРАСНАЯ КНИГА МСОП (версия 3.1.) (билдәһеҙ). Красная книга Южного Урала. Дата обращения: 16 август 2010. Архивировано 4 май 2012 года. 2012 йылдың 7 март көнөндә архивланған.

[КкРБ-1] 1,00 ^1,01 ^1,02 ^1,03 ^1,04 ^1,05 ^1,06 ^1,07 ^1,08 ^1,09 ^1,10 Красная книга Республики Башкортостан: в 2 т. Т. 2: Животные. — Уфа: Информреклама, 2014. — 244 с. — ISBN 978-5-904555-77-1.

[МСОП-2] 2,0 ^2,1 КРАСНАЯ КНИГА МСОП (версия 3.1.) (билдәһеҙ). Красная книга Южного Урала. Дата обращения: 16 август 2010. Архивировано 4 май 2012 года. 2012 йылдың 7 март көнөндә архивланған.

[1]

[2]

Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабы
Үҫемлектәр һәм бәшмәктәр	Үҫемлектәр Лишайниктар Бәшмәктәр
Хайуандар	Умыртҡаһыҙҙар (Бөжәктәр) Балыҡтар Ер-һыу хайуандары һәм һөйрәлеүселәр Ҡоштар Һөтимәрҙәр