Гитара

Гитара
Классификация	Ҡыллы сиртмәле музыка ҡоралы, хордофон
Диапазон:
Туғандаш инструменттар	Лютня, Цитра

Гитара — ҡыллы сиртеп уйнай торған музыкаль инстрамент. Романс, блюз, кантри, фламенко, рок, метал, джаз кеүек бик күп музыка стилдерендә ҡушылып уйнаусы йәки яңғыҙ башҡарылыусы инструмент. XXбыуатта уйлап сығарылған электр гитараһы киң күльтураға көслө йоғонто яһай.

Гитара тарихы

Хәҙерге заман гитараһына оҡшаған резонанс корпусы һәм муйыны булған музыка инструмент булыуы тураһында мәғлүмәт б. э. т. II мең йыллыҡтан бирле билдәле. Месопотамияла археологик ҡаҙыу эштәре барышында табылған балсыҡ көршәктәр барельефында киннора (Библияла телге алынған шумер-вавилон ҡыллы инструменты) төшөрөлгән. Боронғо Мысыр һәм Һиндостанда ошоға оҡшаған инструменттар булыуы мәғлүм: набла, нефер, цитра, вина һәм ситар. Думбыра ла боронғо музыка инструменты булыа иҫәпләнә, боронғо Хорезмда ҡаҙыу эштәре барышында ҡыллы инструменттарҙа уйнауса терракот статуэткалар табылған. Хорезмдаға 2000 йыл элек булған ике ҡыллы инструменттың ҡаҙак думбыраһы менән оҡшашлығы бар тип иҫәпләйҙәр ғалимдар. Боронғо Греция һәм Римдә кифара тигән инструмент бик танылған булған.

Гитараға тиклем инструменттар оҙонса йоморо корпуслы, ҡыл тарттырылған оҙон муйынлы булған. Корпус бер бөтөн булған, киптерелгән ҡабаҡтан, ташбаҡа ҡабығынан йәки бер бөтөн ағастан эшләнгән. Б. Э.Т III—IV быуаттарҙа Ҡытайҙа жуань (йәки юань) тигән инструмет бурлыҡҡа килә. Уларҙың резонанс корпусы айырым аҫҡы һәм өҫкө деканан тора. Европала латин һәм мавритан гитараһы VI быуатта барлыҡҡа килә. XV—XVI быуаттағы виуэла тигән музыка инструменты хәҙерге гитара конструкцияһы формалашыуына ҙур йоғонто яһай.

Атамаһы

Урта Азиянан Греция аша Европаға үтеп ингәнсе «гитара» һүҙе бер нисә үҙгәреү кисерә: Боронғо Грецияла «кифара (ϰιθάϱα)», латинса «cithara», испанса «guitarra», итальянса «chitarra», французса «guitare», инглизсә «guitar» һәм урыҫса «гитара». «Гитара» һүҙе беренсе тапҡыр Урта быуаттарҙа XIII быуатәҙәбиәтендә ҡулланыла

Ете ҡыллы рус гитараһы

XIX быуат башынан ете ҡыллы гитара, Иван Батов тарафынан саксон цистернаһы нигеҙендә (Лейпцигта камера оркестрында «немец гитарасыһы Иоганн Шайдлер» уйнай һәм унан һуң музыканттар Иосиф Каменский һәм Иоганн Клаудий Ганц Санкт-Петербургта эшләй), артабан Иван Краснощеков һәм уның уҡыусылары тарафынан яҡшыртылаа. 1802 йылда рус телендәге тәүге ете ҡыллы гитара мәктәбе — Игнасий Гелда нәшер ителә, унда С. Н. Аксёнов өҫтәгән өлөш тә була. XIX быуат беренсе яртыһында музыка ҡоралының популярлығы ("рус гитараһы" тип атала) бигерәк тә ул ваҡытта йәшәгән композитор, гитарасы һәм педагог Андрей Осипович Сихраның эшмәкәрлегенә бәйле, ул ете ҡыллы гитара өсөн меңдән ашыу көй һәм аранжировкалар ижад итә.

Классик гитара

XVIII—XIX быуаттарҙа испан гитараһының конструкцияһы һиҙелерлек үҙгәрештәр кисерә, оҫталар корпус ҙурлығын һәм формаһын, фретбордты беркетеүҙе, таяҡ механизмын биҙәүҙе һ.б. үҙләштерә. Ун туғыҙынсы быуатта испан гитара оҫтаһы Антонио Торрес хәҙерге гитара ҙурлығындағы һәм рәүешендәге гитара эшләй. Бөгөнгө көндә Торрес проекты буйынса эшләнгән гитаралар классик гитара тип атала.

Ул ваҡыттағы иң билдәле гитарасы — классик гитара техникаһына нигеҙ һалған испан композиторы һәм гитарасыһы Франсиско Таррега. XIX быуаттың билдәле гитарасылары араһында — Франсуа де Фосса һәм Дионисио Агуадо. XX быуатта уның эшен испан композиторы, гитарасы һәм педагогы Андрес Сеговия дауам итә.

Классик гитара Рәсәйҙең Дельфи уйындары программаһына инә.

Электр гитараһы

XX быуатта, электр көсәйтеү технологияһы һәм тауыш эшкәртеү менән бәйле, гитараның яңы төрө — электр гитараһы барлыҡҡа килә. 1936 йылда «Риккенбекер» компанияһына нигеҙ һалған Жорж Бошам һәм Адольфе Риккенбеккер магнитлы пикаптар һәм металл корпуслы беренсе электр гитараһын патентлайҙар. 1950 йылдар башында Лес Пол тотош ағас корпуслы электр гитараһын уйлап таба, әммә һуңыраҡ был идеяны Лев Фендерға бирә, сөнки тотош корпуслы гитара идеяһы Лес Пол эшләгән Гибсондың ҡыҙыҡһындырмай. Электр гитараһының конструкцияһы беҙҙең көндәргә тиклем үҙгәрешһеҙ ҡалған.

Гитараның башҡа төрҙәре

Классик гитаранан һәм электр гитараларынан тыш, металл ҡыллы поп-гитаралар киң таралған, улар араһында көнбайыш гитараһы, халыҡ гитараһы бар. Travel гитара («турист» гитараһы) гитара һ. б. Бынан тыш, электр һәм акустик гитара менән бер рәттән гибрид варианттары ла бар — электроакустик гитара (ҡорамалдарға тоташыу өсөн датчиктар ҡуйылған акустик гитара; инглиз акустик электр гитараһы) һәм ярым акустик гитара (буш корпуслы электр гитараһы, тоташтырмайынса уйнарға мөмкинлек биреү; semi-acoustic guitar- ярым акустик гитараһы).

Төҙөлөшө

Төп өлөштәре

Гитара — «гриф» тип аталған оҙон муйынлы корпус. Грифтың алғы, эш яғы яҫы, йәки бер аҙ ҡабарынҡы. Уның буйлап ҡылдар параллель рәүештә һуҙыла, бер осо корпус башындағы ҡорамалға, икенсеһе- корпусҡа беркетелгән колковая коробкаға беркетелә. Корпустың накладкаһы башындағы яйламаға беркетелә, ә грифтың өҫкө яғында колковый механизмға, улар менән ҡылдарҙы тарттырырға, көйләргә була.

Ҡыл ике тупһала ята (аҫҡыһы һәм өҫкө), улар араһындағы алыҫлыҡ ҡылдың эш өлөшөнөң максималь оҙонлоғон билдәләй, гитараның мензураһы булып тора. Өҫкө тупһа — грифтың өҫкө өлөшөндә, башы янында. Аҫҡы өлөшө гитараның өҫкө ҡуйылған. Аҫҡыһы гитараның үрге декаһы подставкаһында. Аҫҡы тупһа урынына «эйәрҙәр» — һәр ҡылдың оҙонлоғон көйләргә мөмкинлек биргән ябай механизмдар ҡулланыла ала.

Ҡылдары

Хәҙерге гитарала ҡорос, нейлон йәки карбон ҡылдар ҡулланыла. Ҡылдар ҡыл ҡалынлығын арттырыу (һәм тонды кәметеү) маҡсатында һандар менән билдәләнә, иң нескә ҡыл-1-се тип билдәләнә.

Гитарала төрлө ҡалынлыҡтағы ҡылдар йыйылмаһы ҡулланыла, улар бер төрлө тарттырылғанда һәр ҡыл билдәле юғарылыҡтағы бер тауыш бирә. Ҡылдар гитарала ҡалынлыҡ тәртибендә — түбән тауыш биреүсе ҡалын ҡылдар — һулда, йоҡа — уңда ҡуйыла (өҫтәге фигураны ҡарағыҙ). Һул ҡуллы гитарасылар өсөн ҡылдарҙың тәртибе киреһенсә булырға мөмкин. Хәҙерге ваҡытта ҡыллы комплекттарҙың ҡалынлығы, етештереү технологияһы, материалы, тауыш тембры, тибы һәм ҡулланылышы менән айырылып торған бик күп сорт ҡылдар етештерелә.

Материалдар

Ябай һәм осһоҙ гитараларҙа корпус фанеранан, ә юғары сифатлы инструменттар ҡиммәтерәк, ғәҙәттә, йәки роза ағасынан эшләнә, шулай уҡ саған ҡулланыла. Был осраҡта түбәнге дека һәм обечайка тауышҡа йоғонто яһамай. Өҫкө дека, ҡағиҙә булараҡ, шыршынан йәки кедрҙан эшләнә — башҡа төрҙәрҙән айырмалы рәүештә шыршы һәм кедр (эрбет ағасы) ағасының төҙөлөшө тауыш биреүҙә резонанс тыуҙыра. Экзотик варианттар ҙа була, мәҫәлән, амарант йәки венге. Электр гитара корпустарын эшләгән оҫталар үҙҙәрен иркенерәк тоя. Электр гитараларын эшләүҙә ҡайһы бер оҫталар башҡа материалдар ҡуллана. Нед Штайнбергер 1980 йылда өрлө графит композиттарынан гитара эшләгән Sound Corporation компанияһына нигеҙ һала.

Әҙәбиәт

• Петухов М. О. Гитара // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Шарнассе, Элен. Шестиструнная гитара : От истоков до наших дней = Helene Charnasse, La guitare. — М.: «Музыка», 1991. — ISBN 5-7140-0288-1.