Ҡурсаулыҡ

Ҡурсаулыҡ
	Ҡурсаулыҡ
	Ҡурсаулыҡ Викимилектә

Ҡурсаулыҡ — махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре категорияһы, уның эсендәге тәбиғәт комплекстары һәм объекттар хужалыҡ ҡулланылышынан тулыһынса сығарыла. Ҡағиҙә булараҡ, ҡурсаулыҡтар (заказниктарҙан айырмалы рәүештә) туристар өсөн ябыҡ, ләкин уларҙың ҡайһы берҙәрендә махсус рөхсәт буйынса биләмәгә инеү мөмкинлеге бар.

Тәғәйенләнеше

Тәбиғәт төрлөлөгөн тәбиғи хәлендә, үҫемлектәрҙең һәм хайуандарҙың генофондын, йәнһеҙ тәбиғәттең уникаль объекттарын һаҡлау өсөн тәғәйенләнгән, ландшафт өлгөһө (эталон) итеп ҡабул ителеүе мөмкин типик йәки бирелгән геогр. зона өсөн ҡиммәтле ландшафтлы биләмә ҡурсаулыҡ тип иғлан ителә. Ҡурсаулыҡ тәбиғәтте һаҡлау, фәнни—тикшеренеү һәм экологик белем биреү учреждениелары статусына эйә.

Ҡурсаулыҡ бурыстары: тәбиғәт территорияларын һаҡлау; фәнни тикшеренеүҙәр үткәреү, шул иҫәптән Тәбиғәт йылъяҙмаларын алып барыу; экологик мониторинг үткәреү; экологик белем биреү; тәбиғәтте һаҡлау өлкәһендә кадрҙар һәм белгестәр әҙерләүҙә ярҙам итеү. Глобаль экологик мониторинг үткәреүсе халыҡ—ара биосфера резерваттары системаһына ингән ҡурсаулыҡ биосфера статусын ала.

Рәсәй

Төп мәҡәлә: Рәсәй ҡурсаулыҡтары

Федераль законға ярашлы, дәүләт тәбиғәт ҡурсаулыҡтары — тәбиғәт процестарының һәм күренештәрҙең тәбиғи барышын, флора һәм фаунаның генетик фондын, үҫемлектәрҙең һәм хайуандарҙың айырым төрҙәрен һәм берләшмәләрен, типик һәм уникаль экологик системаларҙы һаҡлауға һәм өйрәнеүгә йүнәлтелгән экологик, тикшеренеү һәм экологик белем биреү учреждениелары^[1].

«Махсус һаҡланған тәбиғәт биләмәләре тураһында» Федераль законға ярашлы, дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы тик федераль әһәмиәткә эйә булған махсус һаҡланған тәбиғәт биләмәләре категорияларының береһе булып тора. Эргә-тирәләге акватория (һыу өҫтө) һәм аэротория (һауа киңлеге) янындағы ҡоро ер участкаһын үҙ эсенә ала. Ул биологик төрлөлөктө һаҡлау һәм тәбиғи йәһәттән һаҡланған тәбиғәт комплекстарын һәм объекттарын һаҡлау, фәнни тикшеренеүҙәр ойоштороу һәм үткәреү, дәүләт экология мониторингын тормошҡа ашырыу маҡсатында тәбиғәт биләмәләрен һаҡлау өсөн тулыһынса хужалыҡта ҡулланыуҙан алына.

Ҡурсаулыҡ, ойошма булараҡ, айырым һаҡланған тәбиғәт территориялары тураһында ҡануниәт тарафынан билдәләнгән, даими (мөҙҙәтһеҙ) файҙаланыуға тапшырылған йәки акватория ҡурсаулығы сигенә ингән федераль дәүләт учреждениеһы булып тора. Рәсәйҙә ҡурсаулыҡҡа инеү өсөн Рәсәй Федерацияһының Тәбиғәт министрлығы йәки ҡурсаулыҡ етәкселегенең туранан-тура рөхсәте талап ителә.

Тарихы

Тирә-яҡ мөхитте һәм ҡырағай тәбиғәтте һаҡлау тураһында беренсе закон б. э. т. III быуатта Шри-Ланкала ҡабул ителгән, тип иҫәпләнә. Король Деванампиятисса шул ваҡытта донъялағы беренсе тәбиғәт ҡурсаулығын нигеҙләй.

Беҙҙең заманда Тунистың Ишкель милли паркы булараҡ билдәле булған территорияның тәбиғәтте һаҡлау статусы хаҡында тәүге мәғлүмәттәр XIII быуатҡа ҡарай, ул саҡта Ифрикияла хакимлыҡ иткән Хафсидтар династияһы күл тирәһендә һунар итеүҙе тыя.

Мөхәммәт пәйғәмбәр урман һәм йәшел биләмәләрҙе тәбиғәт ҡурсаулығы тип иғлан итә, унда ниндәй ҙә булһа тереклек төрө һаҡлана. Уларҙың иң билдәлеһе Мәҙинә янындағы ҡурсаулыҡ була, уның майҙаны 20 км² самаһы тәшкил итә^[2].

Урта быуаттарҙа Европала дворяндар һунар майҙандарының етештереүсәнлеген һаҡлауҙы хәстәрләгән. Бының өсөн айырым участкалар бүленгән, унда ҡырағай йән эйәләрен тергеҙеү маҡсатында ваҡытлыса һунар итеү тыйылған, өҫтәүенә тыйыуҙы боҙған өсөн яза ҡаты булған. XIII быуатта Галицк-Волынск ерҙәре кенәзе Даниил Галицкий Беловежье һәм Цумань шырлығы эргәһендә ҙур ҡурсаулыҡ төҙөү тураһында указ сығара. XVII быуатта Алексей Михайлович Романов батшалыҡ иткән осорҙа Мәскәү тирәләй һунар итеүҙе тыйған һәм хужалыҡ эшмәкәрлеген ҡәтғи сикләгән режимлы биләмәләр селтәре ойошторола^[3]. Рәсәйҙә беренсе рәсми дәүләт ҡурсаулығы булып Байкал аръяғының төньяҡ-көнсығышындағы Баргузинский ҡурсаулығы тора. 1998 йыл башына Рәсәйҙә 97 ҡурсаулыҡ була. Шул иҫәпкә майҙаны 1 млн га ашыу Ҙур Арктика, Командор, Путоран, Усть-Ленск, Таймыр, Кроноцкий ҡурсаулыҡтары инә.

Ҡурсаулыҡтар

Төп мәҡәлә:ru: Всемирная сеть биосферных резерватов Донъяның 120 илендә 654 биосфера ҡурсаулығы иҫәпләнә.

Иң ҙуры — Пантанал (Бразилия), майҙаны 195000 квадрат километр^[4].

Башҡортостан ҡурсаулыҡтары

1929 йылда Башҡортостан биләмәһендә беренсе ҡурсаулыҡ — Башҡорт ҡурсаулығы ойошторола. Республикала 3 ҡурсаулыҡ бар: Башҡорт ҡурсаулығы, Шүлгәнташ ҡурсаулығы, Көньяҡ Урал ҡурсаулығы, уларҙың дөйөм майҙаны 325 мең га (2006 й.). Иң ҙуры — Көньяҡ Урал Ҡурсаулығы (252,8 мең га, шуларҙың 28,4 мең га — Башҡортостан Республикаһы территорияһында). Ҡурсаулыҡ эшмәкәрлеген фәнни—методик яҡтан Башҡортостан Фәндәр Академияһы һәм Рәсәй Федерацияһының Тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлыҡтары, Рәсәй Федерацияһы һәм Башҡортостан Республикаһының Мәғариф һәм фән министрлыҡтары менән берлектә тормошҡа ашыра. Башҡорт ҡурсаулығы — тәбиғәт музейы, «Шүлгәнташ» тарихи-мәҙәни музей комплексы, күргәҙмә — уҡытыу умарталығы бар, 3 экскурсия маршруты ойошторолған.

Иҫкәрмәләр

↑ Федеральный закон от 14 марта 1995 года № 33-ФЗ (ред. от 14 июля 2008 года)"Об особо охраняемых природных территориях" (билдәһеҙ). Дата обращения: 14 август 2008. Архивировано 21 февраль 2009 года.
↑ Ibrahim Ozdemir, Ph.D. An Islamic Approach to the Environment (билдәһеҙ). Архивировано 17 апрель 2013 года.
↑ А. Горяшко — История российских заповедников 2009 йыл 19 февраль архивланған.
↑ Самый большой заповедник в мире? Самый самый знаменитый заповедник в России? (билдәһеҙ) Дата обращения: 23 февраль 2018. Архивировано 24 февраль 2018 года.

Ссылки

Ҡурсаулыҡ // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.

Online interface for the World Database on Protected Areas (WDPA) (ингл.). www.protectedplanet.net. WDPA. Дата обращения: 7 март 2023.
Особо охраняемые природные территории Российской Федерации
А. Горяшко. История российских заповедников
Карта крупнейших заповедников мира 2019 йыл 8 сентябрь архивланған.

Ҡалып:Кеше һәм биосфера

[1] Федеральный закон от 14 марта 1995 года № 33-ФЗ (ред. от 14 июля 2008 года)"Об особо охраняемых природных территориях" (билдәһеҙ). Дата обращения: 14 август 2008. Архивировано 21 февраль 2009 года.

[2] Ibrahim Ozdemir, Ph.D. An Islamic Approach to the Environment (билдәһеҙ). Архивировано 17 апрель 2013 года.

[3] А. Горяшко — История российских заповедников 2009 йыл 19 февраль архивланған.

[4] Самый большой заповедник в мире? Самый самый знаменитый заповедник в России? (билдәһеҙ) Дата обращения: 23 февраль 2018. Архивировано 24 февраль 2018 года.

[1]

[2]

[3]

[4]

Һүҙлектәр һәм энциклопедиялар	Большая каталонская · Большая советская (1 изд.) · Britannica (онлайн) · Швейцарский исторический
Норматив контроль	BNF: 11935584x · LCCN: sh85090196 · NKC: ph124936

Экология
Дөйөм	Биологик продуктлылыҡ • Биотөрлөлөк • Бөтөү • Геоэкология • Ҡурсаулыҡ • Экология тарихы • Ҡыҙыл китап • Ғәмәли экология • Тәбиғәтте һаҡлау • Тотороҡло үҫеш • Экологик этика • Экологик эҙ • Бөжәктәр экологияһы • Үҫемлектәр экологияһы • Ҡалып:*** • Энвайронментализм
Фәнни закондар	Һопкинстың биоклимат законы • Сикләүсе фактор законы • Оптимум законы • Шелфордтың толерантлыҡ законы
Глобаль проблемалар	Браконьерлыҡ • Ер атмосфераһы бысраныу • Океандар бысраныуы диңгеҙ сүп-сары • Тупраҡтар бысраныуы • Сөсө һыуҙар бысраныуы • Ҡоролоҡ • Климат үҙгәреүе (глобальное затемнение; глобальное потепление) • Урман янғыны • Урманһыҙланыу • Озон тишеге • Сүлгә әйләнеү • Диңгеҙ кимәле күтәрелеү • Проблема народонаселения • Радиоактив зарарланыу • Яҡтылыҡ менән бысраныу • Тауыш менән бысраныу • Экологик катастрофа • Электромагнит менән бысраныу • Эпидемиялар, эпизоотиялар, эпифитотиялар
Экологик хоҡуҡ	RoHS • Вена конвенцияһы • Рио декларацияһы • Хайуандар тураһында закондар• Рәсәйҙә экологик хоҡуҡ тарихы • Киото протоколы • Халыҡ-ара тирә-яҡ мөхитте һаҡлау хоҡуғы • Терегөмөш тураһында Минамата конвенцияһы • Монреаль протоколы • ОВОС, экологик экспертиза • Рамочная конвенция ООН об изменении климата • Экологик хәүефһеҙлек • Экологик енәйәттәр • Экоцид
Экологик сәйәсәт һәм иҡтисад	Антипотребительство • Борьба с пластиковыми пакетами • Возобновляемые ресурсы • Зелёное строительство, пассивный дом • Индекс экологической эффективности • Медицина экологияһы • Органическое сельское хозяйство • Сәнәғәт экологияһы • Разделение мусора, переработка отходов • Социаль экология • Стабильный город • Тотороҡло транспорт • Экодизайн • Экологик туризм • Экологик мәғариф
Альтернатив энергетика	Биояғыулыҡ • Ел энергетикаһы • Тулыланыусы энергия • Геотермаль энергетика • Ҡояш энергетикаһы • Приливная энергетика
Экологик акциялар	Сделаем! • Час Земли • Год экологии в России
Ойошмалар һәм хәрәкәттәр	350.org • BirdLife International • Earth First! • Plant-for-the-Planet • Rainforest Alliance • Всемирный фонд дикой природы • Всероссийское общество охраны природы • Глобальные зелёные • Глобальный экологический фонд • Гринпис • Движение за добровольное исчезновение человечества • Зелёные партии • Зелёный пояс Европы • Халыҡ-ара Зелёный Крест • Халыҡ-ара тәбиғәтте һаҡлау союзы • Тирә-яҡ мөхит буйынса БМО Программаһы • Фронт освобождения Земли
Көндәр	Бөтә донъя сүлгә әйләнеүгә һәм ҡоролоҡҡа ҡаршы көрәш көнө • Бөтә донъя һыулы-һаҙлыҡлы урындар көнө • Бөтә донъя һыу ресурстары көнө • Бөтә донъя хайуандарҙы яҡлау көнө • Бөтә донъя зоопарктарҙа филдәрҙе яҡлау көнө защиты • Бөтә донъя кит һәм дельфиндар көнө • Бөтә донъя диңгеҙ көнө • Бөтә донъя океандар көнө • Бөтә донъя тирә-яҡ мөхит көнө • Бөтә донъя йәшәү урындарын һаҡлау көнө • Бөтә донъя Хабитат көнө • Балтик диңгеҙе көнө • Ҡурсаулыҡтар һәм милли парктар көнө • Ер көнө • Ағас ултыртыу көнө • Урман һәм ағас эшкәртеү хеҙмәткәрҙәре көнө • Фил көнө • Эколог көнө • Экологик хәүефтән һаҡланыу көндәре • Халыҡ-ара плотиналарға ҡаршы ғәмәлдәр көнө • Халыҡ-ара Ер-Әсә көнө • Халыҡ-ара озон ҡатламын һаҡлау көнө охраны озонового слоя]]• Халыҡ-ара һуғыш һәм ҡораллы конфликттар ваҡытында тирә-яҡ мөхитте файҙаланыуға юл ҡуймау көнө • Халыҡ-ара юлбарыҫ көнө
Башҡалар	БИОС-3 • Биосфера-2 • Минприроды России • Росприроднадзор • Рослесхоз • Росводресурсы • Росгидромет • Роснедра •