Карл IV (Изге Рим империяһы императоры)

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Карл IV
чех Karel IV.
Герб
Рәсем
Зат ир-ат[1]
Гражданлыҡ  Изге Рим империяһы
Титул маркграф[d], король[d] һәм Император
Тыуған көнө 14 май 1316({{padleft:1316|4|0}}-{{padleft:5|2|0}}-{{padleft:14|2|0}})[1][2][3][…] или 14 май 1316({{padleft:1316|4|0}}-{{padleft:5|2|0}}-{{padleft:14|2|0}})
Тыуған урыны Прага, Богемия короллеге[1][4][5]
Вафат булған көнө 29 ноябрь 1378({{padleft:1378|4|0}}-{{padleft:11|2|0}}-{{padleft:29|2|0}})[1][2][3][…] (62 йәш)
Вафат булған урыны Прага, Изге Рим империяһы[1][5]
Үлем төрө тәбиғи үлем[d]
Үлем сәбәбе пневмония
Ерләнгән урыны Изге Вита соборы[d][6]
Ҡәбере һүрәте
Атаһы Иоганн Люксембургский[d][7]
Әсәһе Элишка Пржемысловна[d][7]
Бер туғандары Бонна Люксембургская[d][7], Анна Люксембургская[d], Маргарита Богемская, герцогиня Баварии[d], Nicolaus of Luxemburg[d], Венцель I[d] һәм Иоганн Генрих[d]
Хәләл ефете Бланка Валуа[d][7], Анна Баварская[d], Анна Свидницкая[d] һәм Елизавета Померанская[d]
Балалары Екатерина Люксембургская[d], Елизавета Люксембургская[d], Венцель[d], Анна Чешская[d], Сигизмунд, Иоганн фон Гёрлиц[d], Маргарита Богемская[d], Маргарита Люксембургская[d] һәм Karel of Bohemia[d][8]
Нәҫеле Люксембургтар[d]
Яҙма әҫәрҙәр теле Немец теле һәм Француз теле
Һөнәр төрө суверен, яҙыусы, сәйәсмән, монарх
Эшмәкәрлек төрө государственная служба[d][4], Сәйәсәт[4], Хәрби эш[4], Хоҡуҡ[4], белем биреү системаһы[d][4], архитектура[4] һәм әҙәбиәт[4]
Биләгән вазифаһы Изге Рим империяһы императоры[d], курфюрст[d], граф Люксембурга[d] һәм King of Bohemia[d]
Милке Карлштейн[d]
Изображается на Charles IV[d]
Авторлыҡ хоҡуҡтары статусы авторлыҡ хоҡуҡтарының ғәмәлдә булыу ваҡыты үткән[d]
 Карл IV Викимилектә

Карл I Люксембургский (нем. Karl IV, чех Karel IV.; 14 май 1316(13160514), Прага — 29 ноябрь 1378, Прага) — Германия короле (1346 йылдың 11 июленән), Карл IV исеме аҫтында Чехия короле (1346 йылдың 26 авгусынан; 1347 йылдың 2 сентябрендә таж кейгән), Изге Рим империяһы императоры (1355 йылдың 5 апреленән).

Биографияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1316 йылдың 14 майында Прагала тыуған. Люксембург династияһы вәкиле Чехия короле Һуҡыр Иоанн һәм чех принцессаһы Элишка Пржемысловнаның улы. Тыуғанда уға Вацлав/Венцель (чех Václav, нем. Wenzel) тип исем ҡушылған. Парижда тәрбиәләнгән һәм конфирмация ваҡытында үҙенең олатаһы һәм ҡурсалаусыһы король Сибәр Карл IV-нең исемен алған[9].

1331 йылда 15 йәшлек Карл төньяҡ Италияла атаһының наместнигы итеп тәғәйенләнгән, әммә тиҙҙән үҙенең яңы биләмәләрен ташлап китергә мәжбүр була, сөнки хатта атаһы ярҙамы менән дә уны контролдә тоторға хәле булмай.

Атаһы Иоанн Люксембургский Чехия эштәре менән ҡыҙыҡһынмаған тиерлек, уны тик аҡса сығанағы кеүек ҡараған, һөҙөмтәлә короллек үҙе бөлгөнлөккә төшкән. 1333 йылда Чехия һәм Моравия менән идаралыҡты улы Карлға тапшырған, ул үҙенең йәш булыуына ҡарамаҫтан дәүләт эштәре менән шөғөлләнеү өсөн етерлек аҡылға һәм белемгә эйә булған. Бынан башҡа, атаһынан айырмалы рәүештә ул үҙенең туған еренең телен һәм йолаларын белгән. Аҡсаларҙа сикле булыу арҡаһында (килемдәрҙең бер өлөшөн Карл атаһына ебәрем торорға мәжбүр булған), королдең улы таж имениеларын залогтан һатып ала башлаған һәм аҡсаны һаҡлап тотоу иҫәбенә ике йыл эсендә 16 имениены һатып алған. Илде даими рәүештә йөрөп үтеп, Карл идаралыҡ итеүҙәге етешһеҙлектәргә иғтибар иткән һәм уларҙы бөтөрөү өсөн саралар эҙләгән. Ул Прагалағы король һарайын йүнәткән һәм йәш ҡатыны менән бында төпләнгән. Ауыл хужалығына иғтибар биреп, Карл Чехияла шарап эшләүҙе (йөҙөм ҡыуағы Бургундиянан килтерелгән) һәм балыҡсылыҡты (ул идара иткән осорҙа бихисап быуалар төҙөлгән, уларҙа чех карпын үрсеткәндәр) үҫтергән.

Әммә анархия осоронда байып алған урындағы аҡһөйәктәр, Карлды оҡшатмағанлар. Улар королгә уның вариҫы атаһын тәхеттән ҡолатырға телә тигән ялған хәбәрҙәр ебәрә башлаған. 1335 йылда Һуҡыр Иоанн улын Чехиянан ситләткән, уға тик Моравия маркграфы титулын һәм Кривоклатка имениеһын ҡалдырған. Карл үҙенең ҡустыһы Иоганн Генрихҡа ҡатыны Маргарита Маульташ тарафынан алынған ҙур мираҫты контролдә тоторға ярҙам итеү өсөн Тиролгә барған, әммә король Һуҡыр Иоанн дошмандар менән килешеү төҙөгән, уларға Каринтия һәм Штирияны тапшырған. Чехиянан барлыҡ килемдәрҙән мәхрүм ителгән Карл ҡустыһында Тиролдә йәшәргә ҡалған, ә уның ҡатыны Брноға ебәрелгән.

Иоанн Люксембургский Чехияла элекке идара итеү системаһын ҡайтарған, ер гетманы итеп Йиндржихтең улы Бертольд тәғәйенләнгән. Әммә Карл яҡлы булған халыҡ быға ризаһыҙлыҡ белдергән, һәм 1338 йылда Һуҡыр Иоанн улын Чехияға ҡайтарған. Ул һаманда атаһына билдәләнгән аҡсаны ебәреп торған, ә ҡалдыҡтарын Чехияны төҙөкләндереү өсөн сарыф иткән. 1341 йылда Сейм тарафынан Карл чех тәхетенең вариҫы итеп раҫланған.

Шул уҡ 1341 йылда Генрих Хорутанскийҙың мираҫы өсөн Иоанн Люксембургский һәм Изге Рим империяһы императоры Людвиг IV Баварский араһында низағ башланған. Карл императорҙың дошмандары — немец кенәздәре менән һөйләшеүҙәрҙә ҡатнашҡан һәм Рим папаһы менән осрашыу өсөн Авиньонға барған, бында Людвиг менән килешеү төҙөлгән. 1345 йылда Людвиг Баварский Авиньон килешеүҙәрен боҙған. Бөйөк Литва кенәзлегенә тәре яуынан Польша аша ҡайтып барғанда Карлды Польша короле Казимир III әсиргә алған һәм тик хәйләкәрлек менән генә бынан ҡотолған. Император менән көрәш яңы көс менән тоҡанған.

Чехияның «алтын быуаты» тап ошо Карл Люксембургтың исеме менән бәйле булған. Ул чех телен яҡшы белгән, ҡалаларҙың үҫеше тураһында хәстәрлек күрһәткән. Тарихта Карл үҙе урта быуат Европаһында тәүге донъяуи автобиография авторы һәм яңы тарихи йылъяҙманы төҙөүҙең инициаторы булып ҡалған.

Король итеп һайланылыуы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Император Людвиг Баварский йәшәгән осорҙа уҡ, Рим папаһы Климент VI булышлығы менән Карл биш курфюрст тарафынан Германия короле итеп һайланылыуына ирешкән. Шул уҡ ваҡытта ул сикләү шарттарына ҡул ҡуйған, уларҙы башҡарыу өсөн Авиньонда папаға ант итергә тейеш булған. Быға ҡарамаҫтан 1347 йылда Людвиг Баварский үлгәндән һуң, Карл шунда уҡ император тәхетенә ултыра алмаған. Виттельсбахтар башланғысы менән король итеп Англияның короле Эдуард III һайланған, ә ул бынан баш тартҡас — Мейсен маркграфы Ҡырыҫ Фридрих II, артабан граф Гюнтер фон Шварцбург һайланған, һуңғыһы тиҙҙән ҡаты сирләгән, аҡса өсөн тәхеттән баш тартырға риза булған һәм үлгән.

1349 йылдың 25 июлендә Карл IV Ахенда ҡабат таж кейгән. Ул Виттельсбахтар нәҫеле менән килешер өсөн Пфальц курфюрсының ҡыҙы Аннаға өйләнгән һәм уларға Бранденбург маркграфлығын бирергә вәғәҙә иткән, шул уҡ ваҡытта Карл бында Ялған Вальдемарға булышлыҡ күрһәткән.

Карл IV кенәздәргә ҙур ташламалар яһаған. 1356 йылғы Алтын буллала курфюрсттар үҙ кенәзлектәрендә суверен хоҡуҡтарына тиерлек эйә булғандар. Тәхеткә һайлау тәртибен индереү тауыш биреүҙә папаның ҡыҫылышын бөтөргән, был Рим папаһы менән килешмәүсәнлек тыуҙырған. Папам менән низағ дисәтинә биреү һәм руханиҙарҙың льготаларын яҡлау өсөн каролин буллаһын сығарыу менән көйләнгән.

Италияға яуҙары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Карл IV Италияға ике мәртәбә яу менән барған: 1354 йылда Миланда Италия короле һәм Римда император (1355) таждарын кейеү өсөн, икенсе тапҡыр — папа ҡушыуы буйынса Миландағы Висконти нәҫеле менән һуғышыу өсөн. Әммә үҙенең мираҫ биләмәһе Чехияның үҫеше тураһында Карл империяға ҡарағанда ла нығыраҡ хәстәрлек иткән.

Карл тарафынан төҙөлгән Карлштейн замогы.

Франческо Петрарка Карла IV-гә ышанған, әммә артабан унда тәрән ҡәнәғәтһеҙләнгән. Карл Римда 1355 йылда пасха көнөндә Остия кардиналы тарфынан император тажын кейгән, ә артабан Прагаға ҡайтҡан[10].

Германияла хакимлыҡ итеүе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Прагала Карл күпере янында Карл IV һәйкәле.

Ҡалаларҙағы дворянлыҡҡа ул күп ташламалар биргән; 1350 йылда яңы уложение сығарған, әммә һуңыраҡ уны бөтөрөргә мәжбүр булған. Тау сәнәғәтлеген һәм игенселекте дәртләндергән, Влтава йылғаһын Эльбаға тиклем караптар йөрөшлө иткән, Прагала «яңы ҡала» (Нове-Место), Градчаны һәм билдәле Карл күперен төҙөгән. Артабан Прагала архиепископлыҡты һәм империяла тәүге университетты — Карл университетын (Париж университеты өлгөһө буйынса) нигеҙләгән. Прагаға күп һанлы рәссамдарҙы һәм һөнәрселәрҙе йәлеп иткән.

Үҙенең икенсе ҡатыны аша, Виттельсбахтарҙың ризалығы менән үҙенең биләмәләренә Үрге Пфальцты ҡушҡан; үҙенең өсөнсө ҡатыны Анна Яворская аша 1368 йылда Явор һәм Свидница кенәзлектәренә эйә булған; 1367 йылда Лижи ерен һатып алған. Виттельсбахтар нәҫелендәге эске низағтар менән файҙаланып, Карл Бранденбург маркграфлығына хужа булыуға ирешкән.

1378 йылдың 29 ноябрендә Прагала вафат булғанда, Карл үҙенең беренсе улы Венцелгә Чехияны, Силезияны һәм император тажын, икенсе улы Сигизмундҡа — Бранденбургты, өсөнсө улы Иоганнға — Лужи ерҙәрен мираҫ итеп ҡалдырған.

Прагала Изге Вита соборы төрбәһендә ерләнгән.

Никахтары һәм балалары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • 1-се ҡатыны: (1323 йылдың 8 ғинуарынан, Прага) Бланка Валуа (1316 — 1 август 1348), Валуа графы Карл I-нең ҡыҙы. Балалары[11]:
    • Улы (яҡынса 1334 — сабый сағында)
    • Маргарита (25 май 1335 — 7 сентябрь 1349); ире: (1342 йылдың 3 авгусынан) Венгрия короле (1342 йылдан), Польша короле (1370 йылдан) Бөйөк Лайош (Людовик) I (5 март 1326 — 10 сентябрь 1382)
    • Екатерина (август 1342 — 26 апрель 1395); 1-се ире: (1357 йылдың 3 июленән) Австрия, Штирия һәм Каринтия герцогы (1358 йылдан), Тироль графы (1363 йылдан) Миһырбанлы Рудольф IV (1 ноябрь 1339 — 27 июль 1365); 2-се ире: (1366 йылдың 19 мартынан) Бавария герцогы (1347 йылдан), Бранденбург курфюрсы (1365—1373) Оттон V фон Виттельсбах (1346 — 15 ноябрь 1379)
  • 2-се ҡатыны: (1349 йылдың 4 мартынан, Бахарах) Анна Пфальцская (26 сентябрь 1329 — 2 февраль 1353), Рейн пфальцграфы Һуҡыр Рудольф II-нең (8 август 1306 — 4 октябрь 1353) ҡыҙы. Улы:
    • Венцель (17 ғинуар 1350 — 28 декабрь 1351)
  • 3-сө ҡатыны: (1353 йылдың 27 майынан, Буда) Анна Свидницкая (1339 — 11 июль 1362), Свидница кенәзе дочь Генрих II-нең ҡыҙы. Балалары:
    • Елизавета (19 март 1358 — 4 сентябрь 1373); ире: (1366 йылдың 19 мартынан) Австрия герцогы (1365 йылдан) Альбрехт III (9 сентябрь 1349 — 29 август 1395)
    • Вацлав (Венцель) (26 февраль 1361 — 16 август 1419), Люксембург герцогы (Венцель II, 1383—1388), Чехия короле (Вацлав IV, 1378—1419), Бранденбург курфбрсы (1373—1378), Германия короле (10 июнь 1376 — 20 август 1400)
    • Улы (11 июль 1362)
  • 4-се ҡатыны: (1363 йылдың 21 майынан, Краков) Елизавета Померанская (1347 — 14 февраль 1393), Померания-Старгард герцогы Бөйөк Богуслав V-нең (1326 — 23 апрель 1374) ҡыҙы. Балалары:
    • Анна (11 май 1366 — 3 июнь 1394); ире: (1382 йылдан) Англия короле (1377—1399) Ричард II Плантагенет (6 ғинуар 1367 — 14 февраль 1400)
    • Сигизмунд (15 февраль 1368 — 9 декабрь 1437), Чехия короле (Зигмунд, 1419—1421, 1436—1437), Венгрия короле (Жигмонд, 1387—1437), Бранденбург курфюрсы (1373—1387), Германия короле (20 сентябрь 1410 — 9 декабрь 1437), Изге Рим империяһы императоры (31 май 1433 — 9 декабрь 1437)
    • Иоганн фон Гёрлиц (22 июнь 1370 — 1 март 1396), Гёрлиц герцогы, Бранденбург курфюрсы (1373 йылдан)
    • Карл (13 март 1372 — 24 июль 1373)
    • Маргарита (29 сентябрь 1373 — 4 июнь 1410); ире: (1387 йылдан) Нюрнберг бургграфы (1397 йылдан) Иоанн III фон Гогенцоллерн]] (1369 — 11 июнь 1420)
    • Генрих (1377—1378)

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Deutsche Nationalbibliothek Record #118560085 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
  2. 2,0 2,1 Preidel H. Charles IV // Encyclopædia Britannica (ингл.)
  3. 3,0 3,1 Charles IV, Holy Roman Emperor // SNAC (ингл.) — 2010.
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&local_base=aut&ccl_term=ica=jk01053000
  5. 5,0 5,1 Архив изобразительного искусства — 2003.
  6. Find a Grave (ингл.) — 1996.
  7. 7,0 7,1 7,2 7,3 Kindred Britain
  8. Lundy D. R. Charles IV de Luxembourg, Holy Roman Emperor // The Peerage (ингл.)
  9. Ярослав Шимов. Карл IV – «величайший из чехов» | Радио Прага. Radio Praha. Дата обращения: 29 ғинуар 2019.
  10. Edmund G. Gardner. Saint Catherine of Siena. Study in the religion, literature and history of the 14th century in Italy. — NY, 1907.
  11. Kings of Bohemia (Luxembourg) (ингл.). Foundation for Medieval Genealogy. Дата обращения: 6 сентябрь 2014.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Pelzel. Lebensgeschichte Kaiser Karls IV. — Прага, 1780.
  • Deutsche Reichstagsakten unter König Wenzel. / Ю. Вейцзеккер. — Мюнхен, 1867.
  • Scholz. Die Erwerbung der Mark Brandenburg durch Karl IV. — Бреслау, 1874.
  • Friedjung. Kaiser Karl IV und sein Anteil am geistigen Leben seiner Zeit. — Вена, 1876.
  • Bohmer. Regesten des Kaiserreichs unter Karl IV, 1346—78. / Ред. Хубер. — Инсбрук, 1877; дополнения — 1890.
  • Werunsky, Emil. Geschichte Kaiser Karls lV und seiner Zeit. — Тт. I—III. — Инсбрук, 1880—1892.
  • Acta Karoli IV imperatoris inedita. / Ф. Ф. Циммерман. — Инсбрук, 1891.

Ҡалып:Императоры Священной Римской империи