Тарзи Сорайя
| Тарзи Сорайя | |
| пушту ملکه ثريا | |
 | |
| Зат | ҡатын-ҡыҙ |
|---|---|
| Гражданлыҡ |
.svg){kind=small} Афғанстан |
| Титул | шаһбикә[d], Hereditary Princess[d], princess consort[d], королева[d] һәм королева-консорт[d] |
| Тыуған көнө | 24 ноябрь 1899 |
| Тыуған урыны | Дамаск, Сирия[d], Сүриә, Ғосман империяһы |
| Вафат булған көнө | 20 апрель 1968 (68 йәш) |
| Вафат булған урыны | Рим, Италия |
| Ерләнгән урыны | Джелалабад[d] |
| Атаһы | Тарзи, Махмуд-бек[d] |
| Хәләл ефете | Аманулла-хан[d] |
| Нәҫеле | Баракзаи[d] |
| Һөнәр төрө | сәйәсмән |
| Биләгән вазифаһы | Consort of Afghanistan[d] |
| Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре | |
 Тарзи Сорайя Викимилектә | |
Сорайя́ Тарзи́ (пушту ملکه ثريا), Королева Сорайя , 1899—1968) — . 1919—1929 йылдарҙа Афғанстан королеваһы, Аманулла хандың ҡатыны. Сорая тарихҡа Афғанстан короленең тәхетен юғалтыуына сәбәпсе булған ҡатын булараҡ инә..
Биографияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
1899 йылда Дамаскиҙа тыуған, ғаиләһе менән һөргөндә йәшәгән күренекле Афғанстан яҙыусыһы һәм йәмәғәт эшмәкәре Мәхмүтбәк Тарзиҙең ҡыҙы, пуштун сердарының һәм шағиры Гулям Мөхәммәт Тарзиҙың ейәнсәре. Өйҙә белем ала. Мәхмүт Тарзи һәм уның ҡатыны Әсмә Рәсмиә юғары белемле, ҡыҙына алдынғы ҡараш тәрбиәләй, аҙаҡтан уның сәйәси ҡараштарында һәм эшмәкәрлегендә сағылыш таба.[1]
1902 йылда Афғанстан әмире Хәбибулла хан Тарзи ғаиләһенә илгә ҡайтырға рөхсәт итә. Тарзи ғаиләһе әмир һарайына яҡын була, һәм Мәхмүт Тарзи уның менән туғанлашаа: Сорайя 1913 йылда 14 йәшендә буласаҡ король принц Амануллаға кейәүгә сыға, 1926 йылдан — Афғанстан падишаһы. Ә Мәхмүт-бейҙең икенсе ҡыҙына Аманулланың ҡустыһы өйләнә. Сорайя Аманулла хандың берҙән-бер ҡатыны була, Был Афғанстан хакимдарының мең йыллыҡ традицияларын боҙоу була. Сорайя менән Аманулланың никахта 10 балаһы була, уларҙың икәүһе бәләкәй сағында вафат була.[2]
Балалары:
- Принцесса Аменах Ша Бегум
- Принцесса Абедах Биби Ширинджан
- Принцесса Мелиха Секер
- принц Рәхмәтулла (тәхет принцы)
- Принц Сәйфулла (бала сағында холеранан вафат була)
- Принц Химаятулла (бала сағында пневмониянан вафат була)
- Принцесса Аделах (Ангелина))
- Принц Эхсанулла
- принцесса Һиндостан
- Принцесса Нагия (Дуген)
1919 Йылда Аманулла хан тәхеткә ултырғандан һуң, Сорайя илдең сәйәсәтендә һәм йәмәғәт тормошонда мөһим роль уйнай башлай. Афғанстандың бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыштар ваҡытында Сорайя яралылар ятҡан госпиталдәрҙә килә, уларға бүләктәр бирә, шулай уҡ ғүмерен ҡурҡыныс аҫтына ҡуйып, ирен илдең баш күтәреүсе провинцияларында оҙатып йөрөй. Королева Сорая мосолман иле монархының үҙе менән рәсми ҡабул итеүҙәргә алған беренсе ҡатын була. Ул ире менән , Кандахар, Жалалабад һәм Ғәзни янында һунарҙа ҡатнаша, уны ил буйлап һәм сит илдәр буйлап сәйәхәттәрҙә оҙатып йөрөй, хәрби парадтарҙа һәм министрҙар кабинеты ултырыштарында ҡатнаша.[2]
Батша Аманулла хатта бер ваҡыт: «Мин һеҙҙең батшағыҙ, әммә мин бары тик мәғариф министры ғына, ә королева-минең ҡатыным» тип әйткән.
Ҡатын-ҡыҙҙарҙың хоҡуҡтары өсөн көрәше[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Сорайя ла әсәһе кеүек ныҡышмалы феминистка була. Ул хакимлыҡ иткән осорҙа Афған ҡатын-ҡыҙҙарының алға китешенә ҙур өлөш индерә. 1920 йылда ҡатын-ҡыҙҙар менән осрашыуҙа ул донъяла ҡатын-ҡыҙ хоҡуҡтары менән ҙур алға китеш булыуын билдәләй, быны Афғанстандағы хәл менән сағыштыра: «Һеҙ афған ҡатын-ҡыҙҙары ил халҡының илле проценттан ашыуын тәшкил итәһегеҙ, әммә һеҙгә илдә иғтибар бик аҙ. Һеҙ үҙегеҙҙе азат итергә, уҡырға һәм яҙырға өйрәнергә, батшағыҙ етәкселегендә һөйөклө илебеҙҙең йәмәғәт тормошонда әүҙем ҡатнашырға тейешһегеҙ», — ти. 1921 йылда королдең әсәһе һәм һеңлеһе, принцесса Кубра ярҙамында королева Сорайя ҡатын-ҡыҙҙарҙы яҡлау буйынса Анжуман-и-Химая-и-Нисван берекмәһен ойоштора. Бер үк ваҡытта уның әсәһе Расмия Тарзи Афғанстанда ҡатын-ҡыҙҙар өсөн беренсе «Эршад-ун-Нисван» журналын — Нисван аҙналығын баҫтырыуҙы ойоштора, унда ҡатын — ҡыҙ хоҡуҡтарынан алып балалар туҡланыуына тиклемге мәсьәләләр буйынса материалдар баҫыла.[2]
1921 йылда Ҡабулда ҡыҙҙар өсөн «Мастурат» мәктәбе асыла, ул король һарайы эргәһендәге матур павильонда урынлаша. Королева Сорайя мәктәп президенты һәм инспекторы («Муфаттиса»), әсәһе мәктәп директоры («Мудира»), ә королеваның өлкән апаһы, принцесса Хайрия, директор урынбаҫары була. Уҡыусылар һаны бик тиҙ үҫә, һәм ҡыҙҙар өсөн икенсе мәктәп — «Рушдия» асыла. 1926 йылда уларҙа 300 уҡыусы иҫәпләнә, ә 1928 йылда 800-гә яҡын. 1923 йылда Ҡабулда ҡатын-ҡыҙҙар һәм балалар дауаханалары асыла, улар шулай уҡ "Мастурат"тип атала. Ә 1927 йылда падишах Аманулла дәүләт чиновниктарын ҡыҙҙарын мәктәпкә ебәрергә мәжбүр иткән указ сығара.[1]
Европаға һәм СССР-ға визиты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
1927 йылдың декабрендә падишах Аманулла ҡатыны менән Азия һәм Европа илдәре буйлап сәйәхәткә сыға, шул иҫәптән СССР. Сәфәр 6 ай дауам итә (1928 йылдың июненә тиклем), Сорайя сәйәхәт ваҡытында чаддорһыҙ һәм Европа күлдәгендә йөрөй. Был сәфәр ваҡытында Сорайя ҡатын-ҡыҙҙарҙың Европа эмансипация тәжрибәһен үҙләштереү һәм уны артабан Афғанстанға индереү маҡсатында ҡатын-ҡыҙҙар учреждениеларына, мәктәптәргә, дауаханаларға ҙур ҡыҙыҡһыныу менән бара. Ул Европа йәштәренең (айырыуса Бөйөк Британияла һәм Германияла) иғтибарын Афғанстанға, уның тормошона һәм проблемаларына йәлеп иткән бик күп сараларҙа ҡатнаша, һәм донъя йәмәғәтселегендә үҙ иленең абруйын күтәреүгә булышлыҡ итә..Һуңынан королева Сорайяға почетлы доктор Оксфорд университеты, был, дипломатик протокол элементынан тыш, уның ил тормошондағы айырым ролен таныу билдәһе була.
1928 йылдың 2 майында Аманулла Сорайя менән СССР-ға килә. Был сит ил дәүләт башлығының Советтар Союзына беренсе сәфәре була, һәм шулай уҡ Афғанстан башлығының Рәсәйгә беренсе сәфәре. Улар Мәскәүҙә, Севастополдә булалар. Севастополдә Ҡара диңгеҙ флоты маневрҙарын ҡарайҙар, ә Ленинградта Ҡышҡы һарайҙа йәшәйҙәр. 1928 йылдың 2 октябрендә Дәүләт советы ултырышында Аманулла королева Сорайяның чадораһын алып ташлай һәм бөтә ҡатын -ҡыҙҙарға ла уның өлгөһөнә эйәрергә тәҡдим итә.. Быны ултырышта ҡатнашҡан либералдар көслө алҡышлай, әммә Дәүләт советының консерватив ҡарашлы ағзалары, уларҙың күпселеге, ҡаршылыҡ күрһәтә. Был ғәмәлде падишаһҡа ҡаршы агитация өсөн Афған ҡәбиләләрен Амануллаға ҡаршы ихтилалға этәргән дини (клерикаль) даирәләр ҡуллана.[1]
Һөргөндәге тормошо[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
1929 йылда, Аманулла хан властан баш тартҡандан һуң, Сорайя ире менән бергә илдән ҡыуыла. Уларҙың юлы Һиндостан (ул саҡта Британия империяһына ингән) аша үтә, сәфәр барышында уларҙы «Сорайя!» тип меңдәрсә һинд ҡыҙы алҡышлап ҡаршы ала. Бомбейҙа Сорайяның ҡыҙы тыуа, уға, һиндостан табиптары һәм дауахана шәфҡәт туташтары теләге буйынса, илдең буласаҡ бойондороҡһоҙлоғо хөрмәтенә «Һиндостан» исемен ҡуша. Артабан Сорай ғаиләһе менән Европаға күсеп китә, унда улар башлыса Италияла (ул саҡта Италияла идара иткән Савой династияһы саҡырыуы буйынса) йәшәй. Ваҡыт — ваҡыт Сорай Истанбулға туғандары янына ҡунаҡҡа бара. Сорайя Тарзи 1968 йылда Римдә вафат була. Уның мәйете Афғанстанға килтерелә һәм Афғанстанда ғаилә мавзолейында Джәләбәдтә, 1960 йылда вафат булған ире янында ерләнә.[2]
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Лилит Мазикина. Три женщины, почитаемые феминистками мусульманского мира. Новый очаг. Дата обращения: 28 февраль 2024.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Мэгти Хабелева. Первая феминистка Афганистана: как королева Сорайя боролась за права женщин. Дата обращения: 28 февраль 2024.
Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- (инг.) Old pictures of the Queen Soraya of Afghanistan
- Мэгти Хабелева. Первая феминистка Афганистана: как королева Сорайя боролась за права женщин. Дата обращения: 28 февраль 2024.
- Лилит Мазикина. Три женщины, почитаемые феминистками мусульманского мира. Новый очаг. Дата обращения: 28 февраль 2024.