Терроризмға ҡаршы һуғыш

Терроризмға ҡаршы һуғыш
	Терроризмға ҡаршы һуғыш
Ҡыҫҡаса атамаһы	GWOT
Башланыу датаһы	11 сентябрь 2001
Ҡатнашыусылар	Америка Ҡушма Штаттары, Бөйөк Британия, Франция, Рәсәй, Ҡытай, Әл-Ҡаидә, Исламское государство Ирака и Леванта[d], Талибан һәм Исламское движение Восточного Туркестана[d]
Непосредственной причиной является	Теракты 11 сентября 2001 года[d], Ғәрәп-израиль конфликты һәм Вторая чеченская война[d]
	Терроризмға ҡаршы һуғыш Викимилектә

«Терроризмға ҡаршы һуғыш» (ингл. War on Terror (WoT) шулай уҡ Терроризмға ҡаршы глобаль һуғыш (ингл. Global War on Terrorism (GWOT)); шулай уҡ Терроризм менән көрәш, Халыҡ-ара терроризм менән көрәш) — АҠШ-тың халыҡ-ара террорсылыҡҡа ҡаршы көрәшен аңлатыусы 2001 йылдың 11 сентябрендәге террористик акттарҙан һуң киң ҡулланышҡа ингән америка сәйәси лексиконы һүҙбәйләнеше. Америка Ҡушма Штаттары тарафынан «Ҡаҡшамаҫ азатлыҡ» (шуның иң ҙуры АҠШ етәкләнгән халыҡ-ара коалицияның Афғанстан территорияһына баҫып инеүе) тигән дөйөм исем аҫтында берләштерелгән бер нисә сит илдәге хәрби операция үткәрелә, шулай уҡ Ираҡ һуғышы бара. «Терроризмға ҡаршы һуғыш» концепцияһы үҙе лә, шулай уҡ уны алып барыусы АҠШ һәм уның союздаштарының методтары ла күп тапҡыр тәнҡиткә дусар булды һәм протест тыуҙырҙы.

Һүҙбәйләнеште ҡулланыу тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Терроризмға ҡаршы һуғыш» («терроризмға (террорға) ҡаршы һуғыш») һүҙбәйләнеше, төрлө дәүләттәрҙә төрлө замандарҙа күп төрлө мәғәнәгә эйә булғанлыҡтан, термин була алмай. Тәүге тапҡыр был һүҙ XIX быуат аҙағында көнбайыш матбуғатында ҡулланылған Рәсәй империяһы һәм Европа илдәре хөкүмәттәренең анархистарҙың халыҡ-ара сәйәси лидерҙарға, законлы власҡа һәм уның вәкилдәренә террорсы һөжүмдәренә ҡаршы көрәш тырышлығын билдәләү өсөн ҡулланылған; атап әйткәндә, был һүҙбәйләнеш 1881 йылдың 2 апрелендә The New York Times гәзитендә баҫылған мәҡәләлә ҡулланыла. Ул ваҡытта күп кенә анархистар үҙҙәрен террорсылар тип атаған, һәм был һүҙ хәҙерге кеүек кире, әхлаҡһыҙ, мәғәнәле итеп ҡабул ителмәгән. Артабан был һүҙбәйләнеште киң мәғлүмәт саралары британ колониаль властарының 1940-сы йылдарҙағы мандат аҫтындағы Фәләстиндә йәһүд һәм ғәрәп ойошмаларының һөжүмдәренә ҡаршы көрәшен яҡтыртҡанда ҡуллана. Британ властары «Иргун», «Лехи», «Чёрная рука» һәм уларға теләктәшлек иткән ойошмаларға ҡаршы көрәш ойоштороу тураһында иғлан иткәндә ошо һүҙбәйләнеште ҡулланған. 1983 йылда АҠШ президенты Рональд Рейган, Бәйруттағы 241 америка һәм 58 француз хәрби хеҙмәткәрен һәләк иткән тыныслыҡ урынлаштырыусы көстәр казармаларына террористик һөжүмде ғәйепләгәндә, был һүҙбәйләнеште ҡуллана.

«Терроризмға ҡаршы һуғыш» һүҙбәйләнеше 2001 йылдың 11 сентябрендәге (20:30) террористик һөжүмдәрҙән һуң терелтелә"^[1]. Киң мәғлүмәт саралары хәбәр итеүенсә, килеп сыҡҡан ваҡиғалар буйынса үҙенең өсөнсө мөрәжәғәтендә (Овальный — Оҙонса кабинетынан милләтенә телемөрәжәғәтендә), президент Кесе Джордж Уокер Буш былай тип белдерҙе: «… һәм беҙ терроризмға ҡаршы һуғышты еңеп сығырбыҙ»^[2]. Артабан был һүҙбәйләнеш, сәйәси клишеға әйләнә һәм йыш ҡулланыла.

2001 йылдың 20 сентябрендә АҠШ парламенты ике палатаһының берлектәге ултырышында Конгресҡа һәм америка халҡына мөрәжәғәтендә Кесе Джордж Буш: "Беҙҙең терроризм менән һуғыш "Аль-Каида"нан башлана, әммә бының менән генә тамамланмаясаҡ. Донъялағы һәр террорсы төркөмдө табып, туҡтатып, уларҙы еңмәйенсә, был һуғыш туҡтамаясаҡ" тигән белдереүе менән терроризмға рәсми рәүештә һуғыш иғлан итте. Һуңыраҡ, терроризмға ҡаршы һуғыш доктринаһын аныҡ итеп әйтеп биреп, Кесе Буш: «… терроризмға ҡаршы бөгөнгө һуғыш Һалҡын һуғышҡаоҡшаған. Был азатлыҡты күрә алмаған һәм тоталитар маҡсатҡа ынтылыусы дошман менән идеологик көрәш» тип белдерҙе. Шулай уҡ был телмәрендә ул «Шаңҡытыу һәм ҡоттарын алыу» операцияһы, көрәштең ике ҡырлығы: беренсенән, дошманды тотоп хөкөм итеү; икенсенән, азатлыҡ таратыу тураһында әйтә.

2001 йылдың 26 октябрендә президент Буш тулы исеме «Терроризмды иҫкәртеүҙе һәм уға кәртә ҡуйыуҙы талап иткән ҡоралдар менән тәьмин итеү аша, 2001 йылда Американы туплауға һәм нығытыуға хеҙмәт итеүсе акт»ты («Патриотик акт») раҫлай, һәм был документ хөкүмәткә һәм полицияға граждандарҙы күҙәтеү буйынса киң вәкәләттәр бирҙе. Атап әйткәндә, был закон ФБР-ның һәм АҠШ-тың башҡа махсус органдарының кешеләрҙең һөйләшкәнен йәшерен тыңлау һәм электрон эҙәрлекләү буйынса хоҡуҡтарын киңәйтә, һәм күп кеше быны конституцияға дүртенсе төҙәтмәне боҙоу тип баһаланы.

Шанхай ижтимағи фәндәр академияһының Халыҡ-ара мөнәсәбәттәр институты ғилми хеҙмәткәре Ли Кайшэн: «11 сентябрь фажиғәһенән һуң, Ҡытай шунда уҡ Америка хөкүмәтенә терроризмға ҡаршы көрәш планын хуплауы тураһында хәбәр итә. Бындай хәбәр Кесе Джодж Буштың борсолоу сәбәбенә нөктә ҡуйылғанлыҡтан, АҠШ бөтә көсөн терроризмға ҡаршы көрәшкә ташлай, ә Ҡытай менән мөнәсәбәттәре артабанғы ун йыллыҡҡа яйға һалына»^[3].

2001 йылдың 11 сентябрь ваҡиғаларынан ай ярым үткәндән һуң, Лондон «Нью Стейтсмен» аҙналыҡ журналы: «Донъяның дошманлашҡан лагерҙары һәм милләттәре дөйөм дошманға — глобаль терроризмға» ҡаршы берләште^[4].

2005 йылдың 7 июлендә Лондондағы теракттарҙан һуң, Британия властары Американың террорсы һөжүмдәргә ҡаршы яуап биреү стратегияһын яңынан тергеҙеүгә ҡаршылашты, һәм «терроризмға ҡаршы һуғыш» һүҙбәйләнеше артабан артыҡ әүҙем ҡулланылманы. Әммә ҡайһы бер илдәрҙең, шул иҫәптән БМО кимәлендә, террорсы ойошмаларға яраштырып ҡаршы тороу тырышлығын аңлатыу өсөн ҡулланышта ҡалды.

2009 йылда Барак Обама АҠШ президенты вазифаһында Джордж Бушты алмаштырғас һәм уның администрацияһы «терроризм менән һуғыш» терминынан баш тартҡандан һуң; был терминдың атамаһында «глобаль» сифатының әҙәпһеҙ булыуы айырым билдәләнде. 2013 йылдың 23 майында Обама «терроризм менән һуғыш» тамамланды һәм америка көс структураларының акценты халыҡ-ара террорсы ойошмаларға ҡаршы масштаблы хәрби операцияларҙан АҠШ-тың хәүефһеҙлегенә туранан-тура янаған конкрет террорсы ячейкаларға күсерелә тине. 28 декабря 2014 йылдың 28 декабрендә Обама администрацияһы объявила о завершении военного этапа Афғанстандағы АҠШ етәкләгән миссияның хәрби этабы тамамланды тип иғлан итә. Әммә 2014 йыл башында «Ислам дәүләтенең» көтөлмәгән көсләнеүе арҡаһында терроризмға ҡаршы, киң мәғлүмәт саралары баһалағанса, «терроризм менән һуғыштың» дауамы булараҡ яңы операция — «Ҡаҡшамаҫ тәүәккәллек» операцияһы иғлан ителә.

АҠШ-тың аль-Каидаға ҡаршы хәрби операциялары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2001 йылдың 11 сентябрендә ҡылынған террорсы акттарҙан һуң, АҠШ властары халыҡ-ара террористик ойошмаларға ҡаршы һуғыш иғлан итеүҙәре тураһында иғлан итә. АҠШ территорияһында теракттар ойошторған «аль-Каида» Американың беренсе дошманы тип атала. АҠШ президенты Джордж Буш Афғанстандың күп өлөшөн контролдә тотҡан «Талибан» хәрәкәтенән уларҙың илендә йәшенгән "аль-Каида"ның башлығы Усама бен Ладенды һәм шул ойошманың башҡа етәкселәрен тотоп биреүҙәрен талап итә. 21 сентябрҙә талибтар, АҠШ был ойошманың Нью-Йорк һәм Вашингтондағы һөжүмдәрҙә ҡатнашлығын раҫлаған етерлек төплө дәлилдәр юҡлығына һылтанып, баш тартыуын белдерҙе.

Афғанстанда һуғыш[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Усама бен Ладен һәм "аль-Каида"ның башҡа етәкселәрен америка ғәҙел хөкөмөнә биреүҙән баш тартҡан һуң, «аль-Каида» һәм «Талибан» структураларын бөтөрөү маҡсаты менән, был илдең территорияһында АҠШ-тың хәрби операцияһы үткәреү тураһында ҡарар ҡабул итә. АҠШ-ҡа өҫтөнлөклө роль бирелгән күп милләтле коалиция ойошторола һәм 2001 йылдың 7 октябрендә Афғанстан территорияһындағы талибтар режимына ҡаршы ҡораллы операция башлана. 2001 йыл аҙағына тиклем үк халыҡ-ара коалиция көстәре менән талибтар режимы барлыҡ Афғанстан территорияһында ғәмәлдә ҡолатыла. Әммә, һуңынан «Талибан» коалиция көстәре ҡаршы көрәштә халыҡ-ара террористик һәм коалиция көстәре һәм яңы афған хөкүмәтенә ҡаршы көрәштә яңы тактик һәм афған хөкүмәте партизан һәм террорсы юлға күсә. Талибтар менән 2014 йылға тиклем оҙаҡҡа һуҙылған ҡораллы конфликтҡа әйләнә.

Вәзирстанда Ҡораллы конфликт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Пакистан һәм террорға ҡаршы һуғыш

Вәзирстанды байтаҡ дәрәжәлә контролдә тотҡан пуштун кландары (һайланма социаль төркөм) Пакистандың үҙәк хөкүмәте менән күптәнге еңел булмаған мөнәсәбәттә тора. Шуның менән бергә Вәзирстанда «аль-Каида» һәм "Талибан"дың йоғонтоһо көслө, әйтер кәрәк, пакистан сәйәәси элитаһының бер өлөшө уларға ярҙам итте. Афғанстанда һуғыш барғанда, Пакистан хөкүмәте халыҡ-ара коалиция яҡлы булып «Талибан» һәм «аль-Каида»ға ҡаршы һуғышырға ҡарар ҡабул итте. Үҙ сиратында, Афғанстанда 2001 йылғы һуғыш хәрәкәттәре барышында еңелгәндән һуң, Вәзирстан ысынында тыл базаһына әйләнде. Шуның өсөн АҠШ етәкләгән халыҡ-ара коалиция көстәре һәм пакистан көс структуралары күп йылдар дауамында террорсы ойошмаларҙы юҡ итеү маҡсатында Вәзирстанда операциялар үткәрә.

Филиппинда «Ҡаҡшамаҫ азатлыҡ» операцияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Халыҡ-ара террорсы ойошмаларға ҡаршы тороу сиктәрендә АҠШ етәкселеге помощи филиппин властарына тиҫтәләгән йылдарға һуҙылған ислам һәм коммунистик ойошмаларға ҡаршы көрәшендә ярҙам итергә була. Филиппин территорияһында америка ғәскәрҙәре группировкаһы урынлаша, һәм ул, Филиппин көс структуралары менән үҙ-ара ярашып, иғлан ителгән террорсы төркөмдәргә хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнаша.

Африканың көнсығышында һәм Йемендә «Ҡаҡшамаҫ азатлыҡ» операцияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Был операция ғәмәлдәре башлыса Сомали һәм Йемен территорияларында, шулай уҡ Кенияла, Суданда һәм бер нисә башҡа илдәрҙә йәйелдерелә. Бында АҠШ етәкләгән коалиция дошмандары — «Аль-Каида» һәм «Ислам хөкөмө союзы» структуралары була. Ҡораллы конфликт америка коалицияһы ҡораллы көстәренең һәм махсус хеҙмәттәрҙең сиратлап террорсы селтәрҙәрҙе, террорсы ойошма лидерҙарын һәм иң хәтәр ағзаларын юҡ итеүгә йүнәлтелгән ҙур булмаған операцияларҙан ғибәрәт.

Көнбайыш Сахарала «Ҡаҡшамаҫ азатлыҡ» операцияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2001 йылдың 11 сентябре террорсы акттарынан һуң, төньяҡ Африкалағы күп илдәрҙең исламсы йүнәлешендәге африка террорсы ойошмалары «Аль-Каида»ға тоғролоҡҡа ант итте. 2004 йылда АҠШ «Ҡаҡшамаҫ азатлыҡ» операцияһын башлай — Көнбайыш Сахара, «Ҡаҡшамаҫ азатлыҡ» операцияһының бер өлөшө булып тора. Америка хәрбиҙәре менән бер рәттән хәрби хәрәкәттәрҙә бер нисә африка дәүләте (нигеҙҙә, Алжир һәм Чад) ҡатнаша. Законһыҙ ҡораллы формированиеларҙан башҡа, улар шулай уҡ контрабанда, ҡорал һәм наркотиктар каналдарын киҫеүҙе маҡсат итеп ҡуя. 6 йыл эсендә был хәрби операцияны алып барыу өсөн АҠШ Конгресы 500 миллион долларҙан артыҡ аҡса бүлә, әммә һуңғы йылдар дауамында хәл яҡшырмай.

Йемендә террорсылар менән көрәш[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2001 йылдан Йемен хөкүмәте АҠШ ярҙамы менән Аравий ярымутрауында Йемен территорияһында урынлашҡан проводит военные операции «Аль-Каида» һәм уның союздаштарына ҡаршы хәрби операциялар үткәрә. Йеменда терроризм менән көрәш 2001 йылдан бирле дауам итә, ләкин 2010 йылдың 14 ғинуарынан, ил президенты Али Абдалла Салех^[5]^[6] «Аль-Каида»ға асыҡтан-асыҡ һуғыш иғлан иткәндән һуң, конфликт көсәйҙе. «Аль-Каида»нан башҡа, Йемен шулай уҡ төньяҡта шәһиттәр һәм көньяҡта айырылып сығыу яҡлылар (сепаратистар) ихтилалына ҡаршы көрәш алып бара.

Ираҡ һуғышы (2003—2011)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

БМО Хәүфһеҙлек Советының 687-се резолюцияһына ярашлы, Фарсы ҡултығында һуғыш тамамланғандан һуң, БМО-ның күпләп кеше ҡыра алырлыҡ ираҡ ҡоралын юҡ итеүҙе күҙәтеүсе һәм химик, ядро, бактериологик ҡорал эшләү һәм ҙур алыҫлыҡ ракеталары программаларын туҡтатыу буйынса махсус комиссияһы Ираҡҡа килә. 1998 йылға, ираҡ яғы артабан хеҙмәттәшлек итеүҙән баш тартҡанға тиклем, комиссия үҙенең функцияһын уңышлы үтәп килде. 1990-сы йылдар дауамында күпләп кеше ҡыра торған ҡоралды юҡ итеү процесы, ираҡ властарының Махсус комиссия менән хеҙмәттәшлек итергә теләмәгәнлеге арҡаһында, ваҡыты-ваҡытыы менән ҡыйынлыҡтарға осраны. 2003 йылдың 5 февралендә АҠШ дәүләт секретары Колин Пауэлл, Ираҡ халыҡ-ара инспекторҙарынан күмәк кешене юҡ итерлек ҡоралды йәшереүе тураһында бик күп дәлилдәр килтереп, БМО Хәүефһеҙлек Советының махсус ултырышында һөйләй (һуңғараҡ Пауэлл халыҡ араһына сығарған мәғлүмәт күпселеген аныҡ булмауы мөмкин, һәм ҡайһы берҙә уйлап та сығарылған тип таный). АҠШ-тың һәм уның союздаштарының баҫып инеүҙәре 2003 йылдың 20 мартында башланды, 9 апрелдә америка ғәскәрҙәре Ираҡтың баш ҡалаһы Бағдадты ала. 22 июлдә 101-се һауа-десант дивизияһы һалдаттары менән атышҡанда, Мосулда Саддам Хусейндың улдары — Үдей һәм Күсей һәләк була. 13 декабрҙә Тикрит районында 4-се пехота дивизияһы хәрбиҙәре Сәддам Хөсәйенде ҡулға ала.

2005 йылдың 30 ғинуарында көслө хәүефһеҙлек саралары күрелеп, Ираҡта ярты быуатҡа бер тапҡыр күп партиялы парламент һайлауҙары үтте. Унда, 48 % тауыш йыйып, шәһит Берләштерелгән Ираҡ Альянсы еңеп сыҡты. Апрелдә илдең яңы конституцияһын әҙерләү бурысы йөкләтелән Күсеү хөкүмәте формалаштырыла.

Күп һанлы ираҡ баш күтәреүсе төркөмдәре үҙәк ираҡ хөкүмәтенә ҡораллы көрәшен дауам итте, һәм дини төркөмдәр араһында ла конфликт тоҡанды. Террорсы акттар арҡаһында илдә ай һайын 1 меңдән ашыу кеше һәләк булды.

2011 йылдың 15 декабрендә, 9 йылға һуҙылған хәрби кампанияһының символик тамамланыуына ишара итеп, АҠШ Бағдадтағы Ҡораллы көстәренең флагын алды, хәүефһеҙлек вәкәләттәрен атҡарыуҙы урындағы структураларға тапшырҙы. Коалицияның һуңғы хәрби хеҙмәткәрҙәре 2011 йылдың декабрендә сығарылһа ла, Ираҡ территорияһында хосуси хәрби һәм һаҡ компаниялары хеҙмәткәрҙәре (2013 йылдың мартына — 5500 кеше) ҡалды.

«Ислам дәүләтенә» ҡаршы хәрби операция[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ираҡта һәм Сүриәлә 2014 йылдың беренсе яртыһында күп территорияларҙы тиҙ арала баҫып алыуы, шуға өҫтәп ҡанһыҙлығын һәм кеше хоҡуҡтарын боҙоуын халыҡ-ара берләшмә ғәйепләгән, шулай уҡ Сүриәлә артабанғы граждандар һуғышының көтөлмәгән эҙемтәләренән ҡурҡыуы күп илдәрҙе ИГИЛға ҡаршы хәрби ғәмәлдәр башларға мәжбүр итте. 2014 йылдың йәйенән АҠШ төбәккә хәрби хәрәкәттәрҙә туранан-тура ҡатнашмаусы инструкторҙарын ебәрә, ә августан башлап берлектәге оператив төркөм — «Ҡаҡшамаҫ тәүәккәллек» операцияһын йәғни масштаблы һауа кампанияһын башлай.

2015 йылдың 1 февралендә Ираҡ премьер-министры, «ИГ» һуғышты Левантанан ситкә йәйелдерергә һәм «Бөтә донъя хәлифәлеге»н булдырырға планлаштырғанын әйткәндән һуң, «Ислам дәүләте» менән һуғыш ысынында иһә «Өсөнсө донъя һуғышы» булып тора.

2015 йылдың 30 сентябрендә, сүриә хөкүмәтенең үтенесе буйынса, Рәсәй Федерацияһы, Сүриәлә хәрби операция башланы йәғни ошо илдә барған граждандар һуғышына ҡушылды.

2017 йылдың июленә джихадистар ҡулында булған ҙур ҡаланы — Мосулды (2016—2017) тартып алды. 2017 йылдың октябрендә курд халыҡ үҙоборонаһы отрядтары төп көсөн тәшкил иткән Сүриә демократик көстәре ИГИЛ-дың баш ҡалаһы Эр-Ракканы яуланы һәм һуғыш тамамланыуға яҡынлашты. 2017 йылдың 6 декабрендә Рәсәй Сүриәлә ИГИЛ-ды тар-мар итеүҙе иғлан итте; 2017 йылдың 9 декабрендә Ираҡ премьер-министры ИГИЛ-дан тулыһынса азат ителеүен хәбәр итте.

Камерунда исламсыларға ҡаршы операция[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2015 йылдың октябренән АҠШ армияһының 300 хәрби хеҙмәткәре милли хөкүмәт үтенесе буйынса Камерунға килде. Уларҙың төп бурысы — «Ислам дәүләте» яҡлыларға ҡаршы көрәш.