Ябай бегемот

Ябай бегемот
Ябай бегемот Чобе милли паркында, Ботсвана
Фәнни классификация
арауыҡтағы ранг Домен:  Эукариоттар Батшалыҡ:  Хайуандар Суб-батшалыҡ:  Эуметазойҙар Тип/Бүлек:  Ике яҡлы - симметриялы Суб-тип:  Икенсел ауыҙлылар Тип:  Хордалылар Клад:  Баш һөйәклеләр Суб-тип:  Умыртҡалылар Инфратип:  Башһөйәклеләр Супер-класс:  Дүрт аяҡлылар Класс:  Һөтимәрҙәр Суб-класс:  Йәнлектәр Инфра-класс:  Плаценталылар Отряд өҫтө:  Laurasiatheria Отряд:  Ҡуш тояҡлылар Ярым отряд:  Suimorpha Ғаилә:  Бегемотовые Ярым ғаилә:  Hippopotaminae Ырыу:  Бегемоты Төр:  Ябай бегемот
Халыҡ-ара фәнни исеме
Hippopotamus amphibius Linnaeus, 1758
Аҫ төрҙәр
Hippopotamus amphibius amphibius Linnaeus, 1758 Hippopotamus amphibius capensis Desmoulins, 1825 Hippopotamus amphibius kiboko Heller, 1914 Hippopotamus amphibius tschadensis Schwarz, 1914 Hippopotamus amphibius constrictus Miller 1910
Ареал
Современная область распространения     Бывшая область распространения
Һаҡлау статусы
Юғалыуға бирешеүсе төр IUCN 3.1 Vulnerable : 10103
Викитөркөмдә Систематика Викиһаҡлағыста рәсемдәр

Ябай бегемот йәки гиппопотам (лат. Hippopótamus amphíbius, рус. Обыкнове́нный бегемо́), — Гиппопотамдар ғаиләһенән ҡуш тояҡлы һөтимәр, Hippopotamusдарҙың хәҙерге берҙән-бер төрө. Гиппопотамдың үҙенә генә хас үҙенсәлеге булып уның ярым һыу йәшәү рәүеше алып барыуы тора — күп ваҡытын һыуҙа үткәрә, ашау өсөн бер нисә сәғәткә генә төнөн генә ҡоро ергә сыға. Гиппопотам сөсө һыу объекттары янында ғына йәшәй, һирәк-һаяҡ диңгеҙгә лә барып сыға.

Дөйөм мәғлүмәт

Гиппопотам — хәҙерге замандың иң эре ҡоро ер хайуандарының береһе. Эре ҡарт ата заттарҙың ауырлығы ҡайһы берҙә 4 тоннанан ашып китә, шуға күрә улар ер хайуандары араһында массаһы буйынса мөгөҙморон менән ярышып, филдәрҙән һуң икенсе урында тора. Элек бегемоттарҙың иң яҡын туғандары сусҡа тип иҫәпләнә, ләкин хәҙер ғалимдар уларҙың иң яҡын туғандары кит тип иҫәпләй.

Әлеге ваҡытта бегемот Африкала ғына, Сахаранан көньяҡта йәшәй, антик дәүерҙә (мәҫәлән, боронғо заманда) Төньяҡ Африкала (Мысыр, хәҙерге Марокко һәм Алжир) киң таралған булған, Яҡын Көнсығышта осрағандыр, әммә урта быуаттар башына был урындарҙан юҡҡа сыға. 2006 йыл мәғлүмәттәре буйынса, Халыҡ-ара тәбиғәтте һаҡлау союзы уларҙы яҡлауһыҙ тип тапҡас, уның континенттағы һаны 125 меңдән 150 меңгә тиклем тип баһалана, шул уҡ ваҡытта кәмеүгә табан бара. Йыш ҡына был Африканың имен булмаған илдәрендә дәүләттең браконьерлыҡҡа ҡаршы көрәш буйынса берҙәй сараларҙы яйға һала алмауы менән бәйле. Ерле халыҡ бегемотҡа тәү сиратта ит өсөн һунар итә, континенттағы ҡайһы бер илдәрҙә һуғыштар һәм тотороҡһоҙлоҡтар арҡаһында аслыҡтан интеккән кешеләр аҙыҡ эҙләп, уларҙың һанына ҙур зыян килтерә. Африка халҡының артыуы ла йәшәү мөхитен боҙа.

Гиппопотамдың асыҡ ауыҙы

Бегемот бик киң билдәле булыуға ҡарамаҫтан, был хайуан етерлек өйрәнелмәгән. Был уның йәшәү рәүеше һәм тәртибенең ҡайһы бер үҙенсәлектәренә, шулай уҡ башҡа хайуандар менән генетик бәйләнештәренә, физиологияһына һәм башҡаларға ҡағыла. Был көндөҙгө сәғәттәренең күп өлөшөн һыуҙа үткәргән ипподромдарҙы күҙәтеү ҡыйынлығы менән бәйле. Әлеге ваҡытҡа тиклем шулай уҡ бегемоттарҙың эволюцион тарихы ла тикшерелеп бөтмәгән; шуға ҡарамаҫтан, Африкала бер үк ваҡытта бер нисә төр бегемот йәшәгәне билдәле. Ябай бегемоттан тыш, Африкала хәҙер ғаиләнең бер генә төрө — кәрлә бегемот һаҡланған (Choeropsis liberiensis).

Бегемоттың ите ашарға яраҡлы һәм элек-электән африкандар тарафынан аҙыҡ итеп файҙаланылған. 1950-60 йылдарҙа күп кенә илдәрҙә сабыуҙан йорт хайуанына әйләнеү мөмкинлеге етди ҡарала. Фил һөйәктәренән ҡиммәтерәк булған бегемот ҡаҙыҡтары ла ҙур әһәмиәткә эйә. Африкала күп урындарҙа гиппопотамдарға трофей һунары рөхсәт ителгән. Бегемот шулай уҡ зоопарктарҙа йыш йәшәүсе булараҡ мөһим әһәмиәткә эйә. Күп Африка халыҡтары мәҙәниәтендә бегемоттоң әһәмиәте ҙур; бегемот шулай уҡ ҡайһы бер боронғо дәүләттәрҙең, айырыуса Боронғо Мысырҙың, мәҙәниәтендә һәм мифологияһында һиҙелерлек урын биләй.

Тәртибе

Гиппопотамдың ҡылығына агрессивлыҡ хас. Ата бегемоттарҙың һуғышыуы йыш ҡына ҡатнашыусыларҙың береһенең үлеменә килтерә. Кешегә һөжүм итеү осраҡтары ла бик йыш була. Бер нисә мәғлүмәт буйынса, бегемот Африканың кеше өсөн иң ҡурҡыныс йән эйәһе булып тора — уның һөжүменән арыҫлан, буйвол йәки леопард һөжүменә ҡарағанда күберәк кеше һәләк була.

Төҫө һәм төҙөлөшө

Тышҡы күренеш

Бегемот тышҡы ҡиәфәте бик үҙенсәлекле. Кәүҙәһе ҡыҫҡа, мискә формаһында, йыуан аяҡлы. Аяҡтары шул тиклем ҡыҫҡа, хатта йөрөгәндә уларҙың ҡорһағы ергә ҡағыла яҙа. Оло, ал яҡтан тупаҫланған баш тура дүртмөйөш рәүешендә һәм хайуандарҙың дөйөм ауырлығында (900 кг тиклем) уның өлөшө дүрттән бер өлөшкә етә. Танау тишеге, күҙе һәм ҡолағы бер аҙ күтәрелгән һәм бер яҫылыҡта урынлашҡан, шуға күрә бегемот, тулыһынса тиерлек һыу аҫтында ҡалып һәм башының иң өҫкө өлөшөн генә сығарып, тын ала, күрә һәм ишетә. Муйыны бик ҡыҫҡа һәм бөтөнләй беленмәй. Күҙе бәләкәй, итләс күҙ ҡабағы менән уратып алынған. Танау тишеге бик киң, өҫкә йүнәлтелгән, итләс ирендәр һәм яҡшы үҫешкән махсус мускулатура арҡаһында ныҡлап ябыла ала, ҡолаҡтары ла бик бәләкәй, хәрәкәтсән. Уның ярҙамында һыуҙағы бегемот бөжәктәрҙе йәки башына ултырған үтә лә бәйләнсек ҡоштарҙы ҡыуалай.

Бегемоттың ҡойроғо

Мороно бик киң, уның алғы өлөшө ҡыҫҡа тупаҫ вибрисс менән ҡапланған. Яңаҡтарының киңлеге 60-70 сантиметрға етә. Ауыҙы ифрат киң — 150 градусҡа тиклем асылыуы ихтимал. Бегемоттың аяҡтары 4 бармаҡлы, уларҙың һәр ҡайһыһы тояҡҡа оҡшаш булып тамамлана. Бармаҡтары йөҙөүҙә ярҙам итеүсе ҡалын тире ярыһы менән тоташҡан. Йәнлек ҡоро ерҙә, бигерәк тә һаҙлыҡлы тупраҡта йөрөгәндә, бармаҡтары, бысраҡҡа батып төшмәҫ өсөн, ярылар буйлап һуҙыла. ҡойроғо ҡыҫҡа, үҙенсәлекле формала — төбөндә түңәрәк тиерлек, ул тарая һәм ян-яҡтан тарая бара, осонда яҫы. Ҡойроғоноң бындай формаһы тиҙәген һиптерергә мөмкинлек бирә — был үҙ-ара аралашыу өсөн мөһим әһәмиәткә эйә.

Бегемоттың мороно(Филадельфия зоопаркы). Танау тишектәре янында тубырсыҡ һымаҡ шештәр күренә, уларҙың башына ҡарап, ата затты инә заттан хатаһыҙ айырырға мөмкин

Енси диморфизм

Енси диморфизм сағыштырмаса аҙ беленә. Инәләре ата заттарҙан кәмерәк, массала айырма юҡ тиерлек, яҡынса 10 % самаһы, инә бегемоттарҙың башы тән үлсәме менән сағыштырғанда бәләкәйерәк. Бынан тыш, аталарының ҡаҙыҡ тештәре күпкә яҡшыраҡ үҫешкән. Уларҙың нигеҙе шул тиклем ҙур, морононда, танау тишектәре артында шешмәктәр барлыҡҡа килтерә, уларҙың булыуынан һыуҙа ата бегемоттың башы ғына күренһә лә, инәһенән бер ауырлыҡһыҙ айырып була. Башланғыс енси билдәләре буйынса, ара ҙур булғанда, ата затты инәһенән айырыуы ҡатмарлыраҡ, сөнки башҡа тояҡлыларҙан айырмалы рәүештә ата бегемоттарҙың орлоҡ биҙҙәре кәүҙә эсендә һәм тыштан бөтөнләй беленмәй. Атаһының копулятив ағзаһы артҡа йүнәлтелгән. Шуныһы иғтибарға лайыҡ: инә заттарҙың алғы аяҡтарының бармаҡтары оҙонлоғо (уртағылары сиккеләренә ҡарағанда оҙонораҡ) айырмаһы ата заттарға ҡарағанда бәләкәйерәк. Ҡаҙылма бегемоттарҙы өйрәнгәндә, был фактор төрҙәрҙе билдәләүҙе ҡатмарлаштыра.

Күләме

Бегемот — хәҙерге заман ер өҫтө хайуандары араһында иң ҙурҙарынан һанала. Оҙаҡ йәшәгән ата бегемоттың ауырлығы 3 тоннаға тиклем етеүе һирәк күренеш түгел. Рекордлы ауырлығы буйынса мәғлүмәттәр төрлөсә; ҡайһы бер сығанаҡтар — 3500 килограмм, икенселәре 4064 килограмм тип һанай, өсөнсөләре иһә 4500 килограммауырлыҡты күрһәтә. Ләкин, ғәҙәттә, ата заттарҙың ауырлығы уртаса 1600 килограмм самаһы, ә инәләрҙеке — 1400 килограмм самаһы. Иңбашында гиппопотамдың бейеклеге 1,65 метрға тиклем етә. Оло хайуандың кәүҙә оҙонлоғо 3 метрҙан кәм түгел, ләкин 5,4 метрға еткәндәре лә бар. Ҡойроғоноң оҙонлоғо 56 сантиметрға етә. Шулай итеп, ер өҫтө хайуандары араһында гиппопотамдар ауырлығы буйынса аҡ мөгөҙморон менән икенсе, филдән һуң икенсе урын өсөн көрәшә, ҡайһы берҙә уны филдән һуң ҙурлығы буйынса икенсе урында торған ҡоро ер хайуаны тип тә атайҙар.

Бегемоттарҙа ауырлыҡ, енес һәм йәш араһында аныҡ билдәләнгән бәйләнеш бар. Яҡынса 10 йәшкә тиклем ата һәм инә заттар бер тигеҙ тарта, һуңынан ата хайуандарҙың ауырлығы арта башлай. Бегемот ғүмере буйына масса туплай, шуға күрә ул ни тиклем олораҡ булһа, ҡағиҙә булараҡ, шул тиклем ауырыраҡ (ике енескә лә ҡағыла). Шуныһы ҡыҙыҡ: был мәсьәлә 1960 — сы йылдарҙа практик маҡсат менән ентекле өйрәнелә — итте күберәк алыу өсөн бегемоттарҙың оптималь йәшен билдәләй башлайҙар.

Бегемоттың тиреһе

Бегемот тиреһе ғәҙәттә алһыу төҫмөрлө һоро-көрән төҫтә. Күҙҙәре һәм ҡолаҡтары тирәләй тиреһе ал төҫтә. Арҡаһы, айырыуса кәүҙәһенең артҡы өлөшөндә, ҡағиҙә булараҡ ҡарараҡ, йыш ҡына тулыһынса һоро төҫтә; ҡорһағы алһыу. Ата заттарҙың тиреһе, бынан тыш, ырыуҙаштар менән һуғышҡанда алынған йөйҙәрҙең һәм царапиндарҙың ҡуйы селтәре менән ҡапланған. Иң йоҡа тире — ҡойроҡ төбөндә, шуға күрә зоопарктарҙа сирле бегемоттарға уколдарҙы кәүҙәһенең нәҡ ошо өлөшөнә яһайҙар — унда шприц энәләрен табырға мөмкин. Йәнә зоопарктарҙа бегемоттарҙың йәрәхәттәрен еп урынына металл сым ҡулланып тегәләр.

Бегемоттың тиреһе ҡалын — 4 см тиклем. Морононда бихисап, ләкин ярайһы уҡ ҡыҫҡа (бер нисә сантиметр) ҡаты вибристарҙан башҡа, тиреһе йөн япмаһы юҡ тиерлек. Осонда, кәмерәк дәрәжәлә, яҫы ҡойроҡтоң ҡырында шулай уҡ сусҡа шыртына оҡшаған һирәк һәм тупаҫ йөн бар. Һирәк һәм ҡыҫҡа шырт һымаҡ йөн йыш ҡына ҡолаҡ остарында осрай. Бегемоттың тәнендә бик аҙ нәҙек һәм ҡыҫҡа йөн бар — арҡаһында ни бары 25 см2 самаһы, ә ян-яғында һәм ҡорһағында тағы ла һирәк йөн бар, уны яҡын аранан да ҡарап булмай тиерлек

Гиппотамдың баш һөйәге. Баш һөйәгенең ҙурлығы бик бәләкәй булыуы күҙәтелә

Гиппомат һыуҙан тыш булғанда ул тире аша таҙа ҡоро имеҙеүселәргә ҡарағанда һыуҙы байтаҡҡа тиҙерәк юғалта. Был шулай уҡ бегемоттарҙы ваҡытының күп өлөшөн һыуҙа үткәрергә мәжбүр итә. Бик ныҡ кипкәс, гиппопоптарҙың оҙаҡ ваҡыт һыуға бата алмаһа, тиреһе кибә һәм сатнай.

Бегемоттың аяғы

Тир һәм май биҙҙәре юҡ, әммә бегемотҡа ғына хас булған айырым тире биҙҙәре бар, улар көслө эҫелә ҡыҙғылт төҫтәге айырым лайлалы секрет бүлеп сығара. Шуның менән бергә йыш ҡына хайуандың тәненә ҡан тиреһе аҡҡан кеүек тойола (был антик күҙәтеүселәрҙең аптырауына килтерә). Был «тир» тирене ҡояшта бешеүҙән яҡшы һаҡлай. Япония ғалимдары 2004 йылда бегемоттың ошо үҙенсәлегенә ентекле тикшереү үткәргән һәм, тире биҙҙәренең ҡыҙыл сере тәғәйенләнеүе ультрафиолет нурҙарҙан һаҡланыуҙа түгел, ә дезинфекцияла тора, тигән һығымтаға килгән. «Тире» составына ингән пигменттар сағыу антисептик тәьҫиргә эйә һәм гиппотама тиреһендә даими булған күп һанлы батшаларҙың төҙәлеүенә ярҙам итә. Бынан тыш, ошо бүленештәр айырыуса һыу ятҡылыҡтарына яҡын булған ҡан эскес бөжәктәрҙе ҡурҡыта.

Төҙөлөш үҙенсәлектәре

Гиппопоп һөлдәһенә бер нисә үҙенсәлекле һыҙат хас, сөнки улар хайуандың ҙур тән ауырлығына бирешмәҫкә кәрәк. Һөлдәнең һөйәктәре ҙур, был бигерәк тә умыртҡаларға ҡағыла. Вертикаль тиерлек урын биләгән көрәк алғы аяҡ һөйәктәре менән бер линия барлыҡҡа килтерә. 1 ҡабырғаһы 13 пар.

Гиппопотам һөлдәһе

Билдәле немец зоологы Бернгард Гржимек бегемоттың төҙөлөшөн һәм уның ағзаларының сағыштырмаса ҙурлығын тасуирлағанда түбәндәге һандарҙы килтерә. Ветеринария идаралығы белгестәре 1456 килограмм ауырлыҡтағы йәш бегемот түшкәһен бүлгәндә унда ит 520 килограмм, һөйәк 280, тире 48, май 33, бауыр 27, үпкә 9, йөрәк 7,8 һәм тел 5 килограмм булыуы асыҡланған. Аш һеңдереү юлы (ашҡаҙан һәм эсәктәр) дөйөм оҙонлоғо 60 метр тиклем, был бегемотҡа күҙәнәкте башҡа үлән ашаусыларға ҡарағанда байтаҡҡа тулыраҡ үҙләштерергә мөмкинлек бирә. Бегемоттың ашҡаҙаны өс камералы һәм тояҡсаларҙың үлсәме буйынса бик ҙур; уның күләме 500 литрға етеүе мөмкин.

Бегемоттың мейеһе абсолют сағылышта ярайһы уҡ ҙур — уртаса 882х18 см3, әммә тән күләменә ҡарата ул бик аҙ — массаһы буйынса ул ни бары 1/2789 өлөштө тәшкил итә (кешелә уртаса 1/40). Энцефализация коэффициенты (бер грамм тән ауырлығына иҫәпләгәндә хайуан мейеһенең сағыштырма ауырлығын билдәләүсе характеристика) гиппопатамда шулай уҡ ҙур түгел — кешелә 5 (башҡа иҫәпләүҙәр буйынса 8) һәм дельфин-афалинда 3,6.

Бегемоттың тештәре

Израилдәге зоопарктарҙың береһендә. Асыҡ ауыҙынан тештәре асыҡ күренә

Гиппопамдың теше 36, һәр яңаҡта 2 ҡаҙыҡ, 4 ҡырҡҡыс, 6 тамыр алды һәм 6 аҙау теше бар. Теш эмаленың өҫкө ҡатламы һары төҫтә, ул ҡаты һәм ныҡ. Гиппопотамдың аҙау һәм ҡырҡҡыс тештәре бик ҙур; үҫемлектәрҙе өҙөү йәки уны сәйнәү өсөн бер ҡасан да ҡулланылмай — улар ҡорал булараҡ ҡулланыла, шулай уҡ, бигерәк тә тоҙло тупраҡтарҙа ҡаҙыу өсөн.

Аҫҡы яңаҡтың аҙау тештәре иахсус үҫешә, Өҫкө яңаҡ тештәре ышҡылғанда үткерлеге үҙ аллы үткерләнә. Ураҡ формалы, уларҙың осо өҫкә йүнәлә. Ата заттарҙың аҙау тештәре инә заттарға ҡарағанда күпкә оҙонораҡ. Тамырҙары юҡ һәм ғүмер буйы үҫә, ҡайһы берҙә һәр береһе 3 килограм тирәһе массаға етә; ғәҙәти үҫешкән гиппопотам тештәренең иң ҙуры Бельгияла һаҡлана, оҙонлоғо 64,5 см. Түбәнге аҙау тештәрҙең формаһы үтә күренмәле оҙонса йырҙа булыуы менән ҡылыҡһырлана, ә өҫкөһөндә юҡ.

Гиппопотам тештәре

Иҫкәрмә

Комментарий

• • Бегемот // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  • Eltringham, Stewart Keith. The hippos: natural history and conservation. — L.: Academic Press, 1999. — 190 с. — ISBN 0-85661-131-X.
  • Жизнь животных / А. Г. Банников, П. П. Второв, Т. Д. Гладкова и др.; под ред. С. П. Наумова и А. П. Кузякина. — М.: «Просвещение», 1971. — Т. 6. — С. 446—449. — 628 с. — 300 000 экз.
  • Chris & Tilde Stuart: Field Guide to the Larger Mammals of Afrika. Struik, 2000, ISBN 1-86872-534-0
  • Ronald M. Nowak: Walker’s Mammals of the World. Johns Hopkins University Press, 1999 ISBN 0-8018-5789-9
  • Almuth Behrmann: Das Nilpferd in der Vorstellungswelt der Alten Ägypter, Bern 1989, ISBN 3-631-48964-1