Либерия
| |||||
| Девиз: «The love of liberty brought us here. (Азатлыҡҡа һөйөү беҙҙе бында алып килде.)» | |||||
| Гимн: «All Hail, Liberia Hail» | |||||
.svg)
| |||||
| Үҙаллылыҡ датаһы | 26 июль 1847 ( АҠШтан) | ||||
| Рәсми тел | Инглиз | ||||
| Баш ҡала | Монровия | ||||
| Эре ҡалалар | Монровия | ||||
| Идара итеү төрө | Президент республикаһы | ||||
| Президент | Элен Джонсон-Серлиф | ||||
| Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө |
103 111 369 км² 1% | ||||
| Халыҡ • Һаны (июл-08) • Халыҡ тығыҙлығы |
▲3 489 072 чел. (132) 29 чел./км² | ||||
| КПҮИ | ▲ 0.442 (түбән) (169 урын) | ||||
| Валюта | Либерия доллары (LRD) | ||||
| Интернет-домен | .lr | ||||
| Код ISO | LR | ||||
| МОК коды | LBR | ||||
| Телефон коды | +231 | ||||
| Сәғәт бүлкәте | 0 | ||||
Либерия (инг. Liberia, [laɪˈbɪəɹɪə]), рәсми исеме - Либерия Республикаһы (инг. Republic of Liberia) — Көнбайыш Африкалағы дәүләт. Көнбайышта Сьерра-Леоне, төньяҡта Гвинея, көнсығышта Кот-д’Ивуар менән сиктәш. Баш ҡалаһы Монровия.
Рәсми тел — инглиз. Аҡса берәмеге — либерия доллары[2].
Ил 1980 йылдың 12 апрелендә дәүләт түңкәрелешен, сержант Сэмюэль Доуҙың 1980-1989 йылдарҙағы хәрби диктатураһы осорон кисерә һәм был осорҙан һуң ике граждандар һуғышы була: 1989-1996 һәм 1999-2003 йылдарҙа, улар тиҫтәләрсә мең кешенең ғүмерен алып китә һәм ил иҡтисадына катастрофик йоғонто яһай.
Либерия Көнбайыш Африканың иң ярлы иле һәм был күрһәткес буйынса донъяла өсөнсө урында. Бынан тыш, Либерияла эшһеҙлек кимәле халыҡтың 85% тәшкил итә. Бындай эшһеҙлек кимәле донъяла иң юғарыларҙың береһе булып тора.[3]
Этимологияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]1822 йылда АҠШ, Африкала һатып алынған ерҙәрҙә, колонияға нигеҙ һала, колонияла ирекле тыуған һәм азат ителгән афроамерикандар дәүләте төҙөй һәм 1824 йылда уны "Либерия" (лат. liber. liber ̊-ирекле, бойондороҡһоҙ тип атай). 1847 йылда Либерия Республикаһы иғлан ителә.[4]
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Ерле ҡәбиләләр 1200-1800
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Антропологик һәм археологик тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, Либерия территорияһында кәм тигәндә XII быуаттан кешеләр йәшәгән.
Менде телендә һөйләшкән халыҡтар көнбайышҡа табан хәрәкәт итә, был ҙур булмаған урындағы этник төркөмдәрҙе көньяҡҡа Атлантик океан яғына күсергә мәжбүр итә. Деи, басса, кру, гола һәм кисси күскенселәр иҫәбендә була. Был ағымы 1375 йылда Малика империяһының һәм 1591 йылда Сонгай империяһының тарҡалыуы менән көсәйә.[5] Бынан тыш, эске төбәктәр сүллеккә дусар була, һәм уларҙың халҡы дымлыраҡ яр буйы райондарына күсергә мәжбүр була. Был күскенселәр мамыҡ иләү, туҡыу, суйын иретеү, дөгө һәм сорго үҫтереү, Мали һәм Сонгай[6] империяларынан социаль-сәйәси институттар алып килә.
Төбәкте мане ҡәбиләләре (Мали империяһының элекке яугирҙәре) баҫып алғандан һуң, ваи халҡы Гранд-Кейп-Маунт төбәгенә күсеп китә. Ваи Мали империяһының бер өлөшө була, әммә XIV быуатта империя тарҡалғас, яр буйы райондарына күсенергә мәжбүр булалар. Халыҡтар үҙ территорияһына ваи вәкилдәренең ағымына ҡаршы була. Альянс мане һәм уларҙың алға барыуын туҡтата, әммә ваи Гранд-Кейп-Маунт өлкәһендә ҡала (хәҙерге ваҡытта унда Робертспорт ҡалаһы урынлашҡан).
Литораль зона халҡы каноэлар төҙөй һәм Көнбайыш Африканың башҡа халҡы менән Йәшел морононан алып хәҙерге Гана территорияһына тиклем сауҙа итә. Һуңыраҡ европа сауҙагәрҙәре урындағы халыҡ менән сауҙа итә башлай, уларҙы каноэ менән карап бортына күтәрә. Тәүҙә европалылар менән тауарҙар менән генә алмашалар, әммә һуңыраҡ улар Африка ҡолдар менән сауҙа итеүҙә әүҙем ҡатнашалар.
Кру үҙ биләмәләрен плантацияларҙа һәм төҙөлөштә түләүле эшселәр сифатында ҡалдыра. Уларҙың ҡайһы берҙәре хатта Суэц һәм Панама каналдарын төҙөүҙә эшләй.
Төбәктә икенсе ҙур этник төркөм гребо була. Манены еңеү һөҙөмтәһендә гребо яр буйының күсергә мәжбүр була, һуңыраҡ был төбәк Либерияға тип атала.
1461 йылдан XVII быуат аҙағына тиклем португал, голланд һәм британ сауҙагәрҙәре хәҙерге Либерия территорияһында сауҙа итә. Португалдар был төбәкте, Мелегет боросының бөртөктәре күп булғанлыҡтан, Costa da Pimenta (Боросло Яр) тип атаған.
Аҡш-тан күсеп килеүселәр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Либерия дәүләтселеге тарихы Америка колонияларының тәүге ҡара америка күскенселәре килеү менән башлана, улар үҙҙәрен шулай тип атаған, 1822 йылда Африкаға улар яр буйында Америка колониализация йәмғиәте ҡурсалауы аҫтындағы ирекле төҫлө кешеләр колонияһына (free men of color) нигеҙ һала.
1824 йылда был колония Либерия исемен ала, уның конституцияһы ҡабул ителә. 1828 йылда күскенселәр хәҙерге Либерияның бөтә яр буйҙарын (оҙонлоғо 500 км самаһы) баҫып ала, шулай уҡ хәҙерге Сьерра-Леон һәм Кот-д́Ивуара яр буйҙарының бер өлөшөн биләй.
1847 йылдың 26 июлендә америка күскенселәре Либерия Республикаһының бойондороҡһоҙлоғон иғлан итә. Күскенселәр ата-бабалары ҡоллоҡҡа алынған ҡитғаны «вәғәҙә ителгән ер» тип ҡабул итә, әммә Африка общинаһына инергә ынтылмайҙар. Африкаға килгәс, үҙҙәрен американдар тип атайҙа, шулай уҡ күрше Сьерра-Леонелалағы, Британия колониаль властары ла уларҙы американдар тип һаналған. Уларҙың дәүләт символдары (флаг, девиз һәм мисәт), шулай уҡ идара итеүҙең һайланған формаһы америка-либерия үткәнен сағылдырған.
Америка-либерийҙарҙың дине, йолалары һәм социомәҙәни стандарттары һуғышҡа тиклемге Америка Көньяғы традицияларына нигеҙләнгән. Американдарҙың яр буйы һәм төпкөлдәр араһындағы үҙ-ара ышанмаусанлығы һәм дошманлыҡ илдең бөтә тарихы дауамында дауам иткән америка-либерия әҙселегенең урындағы ҡара тәнлеләрҙән өҫтөнлөк алырға тырышҡан (ярайһы уҡ уңышлы) , урындағы ҡара тәнлеләрҙе улар варварҙар һәм түбән сортлы кешеләр тип һанаған.
Либерияға нигеҙ һалыу Американың шәхси төркөмдәре, башлыса Америка колонизация йәмғиәте тарафынан бағышлана, ил шулай уҡ АҠШ хөкүмәтенән рәсми булмаған ярҙам ала. Либерия хөкүмәте америка хөкүмәте кеүек моделләштерелә, формаһы буйынса демократик була, әммә һәр ваҡыт түгел. 1877 йылдан һуң Ысын вигтар партияһы илдә власты монополиялай, һәм был партия ағзаларына бөтә мөһим вазифалар тапшырыла.[7]
Либерия властары алдында барлыҡҡа килгән өс проблема: күрше колониаль державалар, Британия һәм Франция менән территориаль конфликттар, күскенселәр һәм урындағы халыҡ араһындағы хәрби ғәмәлдәр, һәм финанс етешһеҙлек ҡурҡынысы, илдең суверенитетын шик аҫтына ҡуя. Либерия Африканың колониаль бүленеше ваҡытында үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡала, әммә XIX быуат аҙағында XX быуат башында Британия һәм Франция тарафынан аннексияланған территорияның байтаҡ өлөшөн юғалта. 1911 йылда Либерияның британ һәм француз колониялары менән сиктәре рәсми рәүештә Мано һәм Кавалли йылғалары буйлап билдәләнә. XIX быуат аҙағында иҡтисади үҫеш либерия тауарҙары өсөн һатыу баҙарҙары булмау һәм бер нисә займ буйынса бурыс йөкләмәләре арҡаһында тотҡарлана.
Беренсе донъя һуғышы башында Либерия үҙенең нейтралитеты тураһында иғлан итә, 1914 йылда Либерияның тышҡы сауҙа әйләнешенең яртыһынан ашыуы тура килгән Германия менән сауҙа мөнәсәбәттәрен һаҡлап ҡалырға иҫәп тота. Әммә Антанта илдәре тарафынан диңгеҙ сауҙа юлдарын блокадалау Либерияны был мөһим сауҙа партнерынан мәхрүм итә. Сәнәғәт тауарҙарын индереү тулыһынса тиерлек туҡтатыла, аҙыҡ-түлек менән етди ҡыйынлыҡтар тыуа.
XX быуат уртаһындағы мөһим ваҡиғалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]1926 йылда Америка корпорациялары Либерияға 5 миллион долларлыҡ ҙур кредит бирә.
1930-сы йылдарҙа Либерияны ҡолдар менән сауҙа итеүҙә ғәйепләйҙәр, шуға күрә Либерия территорияһында Экваториаль Гвинеяла һәм Габон плантациялары өсөн эшсе көстәрҙе вербовкалау ҡарала; эшкә ялланған хеҙмәткәрҙәр ҡаты мөғәмәләгә дусар була һәм ҡол хәлендә була. Был ғәйепләүҙәр арҡаһында ул саҡтағы президент Чарльз Кинг отставкаға китергә мәжбүр була, хатта Бөйөк Британия Либерия өҫтөнән опека урынлаштырыу мәсьәләһен ҡуя. Милләттәр лигаһы комиссияһы ғәйепләүҙәрҙең төп пункттарын раҫлай.
Икенсе донъя һуғышы башланғандан һуң Либерия тағы ла нейтралитет иғлан итә, әммә уның территорияһы Америка ғәскәрҙәрен Төньяҡ Африкаға күсереү өсөн ҡулланыла. 1944 йылда Либерия рәсми рәүештә Германияға һуғыш иғлан итә.
Икенсе донъя һуғышынан һуң АҠШ Либерияға кредиттар бирә, һәм тиҙҙән Либерия каучук һәм тимер мәғдәне эре экспортлаусыға әйләнә. 1971 йылда был вазифала биш срок тотҡан президент Уильям Табмены вафат була,уның урынын элек вице-президент булған Уильям Толберт биләй. Элгәренең тышҡы сәйәсәтен дауам итеп, Толберт АҠШ менән тығыҙ бәйләнештә тора, шул уҡ ваҡытта Африка эштәрендә Либерияның ролен арттырырға тырыша, апартеидҡа ҡаршы сыға, бер үк ваҡытта социалистик илдәр менән мөнәсәбәттәрҙе яҡшырта. Уның иҡтисади реформалары ниндәйҙер ыңғай һөҙөмтә бирә, әммә коррупция һәм насар идара итеү уларҙы ҡаплай. 1970-се йылдарҙа Толбертҡа сәйәси оппозиция көсәйә, иҡтисади хәлдең насарайыуы социаль көсөргәнешлектең көсәйеүенә килтерә. Хаҡтар күтәрелә, һәм был күп һанлы «дөгө сыуалыштарына» килтерә. Уларҙың иң ҙуры 1979 йылдың апрелендә була, президент Толберт сыуалыштар ваҡытында халыҡҡа ут асыу тураһында бойороҡ бирә, һөҙөмтәлә сыуалыштар һәм дөйөм забастовкалар башлана.
Географияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Географияһы һәм ресурстары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Либерия Көнбайыш Африкала Атлантик океан яры буйында урынлашҡан. Төньяҡта өс дәүләт менән сиктәш: Гвинея (563 км), төньяҡ-көнбайышта Сьерра-Леоне (306 км) һәм көнсығышта Кот-д'Ивуар (716 км). Яр һыҙығы 579 км тәшкил итә.
Территорияның күп өлөшөн бейек булмаған тауҙар менән яр буйы тигеҙлектәре, иң бейек нөктәһе Маунт-Вутеве тауының бейеклеге 1380 м. Урмандар территорияның 18 процентын биләй.
Климаты экваториаль, эҫе, май айынан октябргә тиклем тропик ямғырҙар була. Яуым-төшөм яр буйында 5000 мм һәм тәрән райондарҙа 1500 мм була. Уртаса температура яҡынса +25 °C.
Файҙалы ҡаҙылмалар
Илдең ер аҫты тимер мәғдәне, алмас, алтын запастарына бай.
Эске йылғалары
Төп йылғалары — Мано, Лоффа, Сент-Пол.
Флораһы Һәм Фаунаһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Үҫемлектәр донъяһы
Территорияның өстән бер өлөшө (көньяҡ-көнбайыш) урман (пальма, гевея, ҡиммәтле тропик тоҡомло ағастар) менән ҡапланған; көнсығышта акация һәм баобаб саванналары үҫә.
Хайуандар донъяһы
Либерияның хайуандар донъяһы Көнбайыш Африкаға хас, сөнки яр буйындағы тропик урмандар бар (улар, мәҫәлән, Сенегал йәки Нигерҙағыға ҡарағанда күпкә ҙурыраҡ). Бында Африка урман филдәре, кәрлә бегемоттар, көнбайыш шимпанзе, фламинго, крокодилдар һәм башҡалар тереклек итә.[8][9]
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/africa
- ↑ ЛИБЕРИЯ / Смирнов Е. Г., Климанова О. А. и др. // Лас-Тунас — Ломонос. — М. : Большая российская энциклопедия, 2010. — С. 382—387. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 17). — ISBN 978-5-85270-350-7.
- ↑ COUNTRY COMPARISON :: UNEMPLOYMENT RATE. Всемирная книга фактов ЦРУ. Дата обращения: 23 ноябрь 2020. Архивировано 12 июнь 2020 года. 2020 йыл 9 июнь архивланған.
- ↑ Поспелов, 2002, с. 241
- ↑ Runn-Marcos, K. T. Kolleholon, B. Ngovo, p. 5
- ↑ Runn-Marcos, K. T. Kolleholon, B. Ngovo, p. 6
- ↑ Flint, John E. The Cambridge history of Africa: from c.1790 to c.1870 Cambridge University Press (1976) pg 184—199
- ↑ Сергей Цеханский. Иллюстрированный атлас. Животный мир. — Litres, 2022-05-15. — 224 с. — ISBN 978-5-04-244953-6.
- ↑ Петрук Б. Г. Республика Либерия: Справочник.
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3000 экз. — ISBN 5-17-001389-2.
- Gilbert, Erik; Reynolds, Jonathan T. Africa in World History, From Prehistory to the Present. — Paperback. — Prentice Hall, 2003. — ISBN 978-0-13-092907-5.
- Greene, Barbara. Too Late to Turn Back. — Penguin, 1991. — ISBN 0-14-009594-2.
- Greene, Graham. Journey Without Maps (инг.)баш.. — Vintage, 1936. — ISBN 978-0-09-928223-5.
- Hetherington, Tim. Long Story Bit By Bit: Liberia Retold. — New York: Umbrage, 2009. — ISBN 978-1-884167-73-7.
- Huffman, Alan. Mississippi in Africa: The Saga of the Slaves of Prospect Hill Plantation and Their Legacy in Liberia Today. — Gotham Books (инг.)баш., 2004. — ISBN 978-1-59240-044-7.
- Kraaij, Fred; van der. Liberia : From the Love of Liberty to Paradise Lost. — African Studies Centre, Leiden (инг.)баш., 2015. — ISBN 978-90-54481447.
- Merriam Webster's Geographical Dictionary: 3rd Edition. — Paperback. — Merriam Webster Inc., Springfield, 1997. — ISBN 0-87779-546-0.
- Pham, John-Peter. Liberia: Portrait of a Failed State. — Reed Press, 2001. — ISBN 1-59429-012-1.
- Williams, Gabriel I. H. Liberia: The Heart of Darkness. — Trafford Publishing (инг.)баш., 2006. — ISBN 1-55369-294-2.