Тат теле
| Тат теле | |
| Дәүләт |
 Рәсәй[1] Әзербайжан[2] Израиль Иран[3] |
|---|---|
| Барлыҡҡа килгән | Әзербайжан, Гилян[d], Казвин[d], Дағстан, Мәскәү, Лагич[d] һәм Балаханы[d] |
| Тел төрҙәре | SOV[d] |
| Яҙыу | Кирил алфавиты, Латин алфавиты, Тат яҙмаһы[d] һәм Йәһүд алфавиты |
| Телдең ЮНЕСКО статусы | етди хәүеф[d][4] |
| Ethnologue каталогында тел статусы | 6b Threatened[d][5] |
 | |
Тат теле (үҙ атамаһы: зуһун тати, zuhun tati, zuban tati, parsi) Т) — тат-мосолмандарҙың, тау йәһүдтәренең һәм әрмән-тат диалекттар төркөмөн билдәләү өсөн ҡабул ителгән атама. Күп кенә тикшеренеүселәр уларҙы үҙ аллы телдәр тип иҫәпләй. Дағстанда рәсми телдәрҙең береһе статусына эйә. Мосолман-тат теле, киреһенсә, Әзербайжанда юҡҡа сыға һәм әзербайжан теле менән ҡыҫырыҡлана,[6][7] UNESCO тарафынан нәшер ителгән «Хәүеф янаған донъя телдәре атласы» критерийҙары буйынса «тел юғалыу ҡурҡынысы аҫтында» булараҡ классификациялана.[8] Тат теле хәҙерге фарсы теленән алыҫ һәм оҙаҡ изоляцияла тороу сәбәпле үҙ аллы тел булып һанала.
Дөйөм характеристикаһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Иран телдәренең көнбайыш төркөмсәһенә ҡарай. Әзербайжанда һәм Рәсәйҙә (Көньяҡ Дағстан) таралған. Рәсәйҙә һөйләшеүселәр һаны 3 мең кеше (2002 йылғы, халыҡ иҫәбен алыу буйынса).[9] Әзербайжанда һөйләшеүселәр һаны аныҡ ҡына билдәле түгел.
Атамаларҙың варианттары — «зуһун тати», «парси», «фарси» йәки урын атамаһы буйынса, мәҫәлән, Лахыдж ауылы исеменән «лахиджы». Әзербайжанда Апшерон, Ҡуба, Шабран, Хызы, Сиазанда, Исмаиллы һәм Шемахы райондарында таралған; Рәсәйҙә — Көньяҡ Дағстанда.
Ҡайһы бер ғалимдар тат телен фарсы теленең диалекты (лахджа-йе тати)[10] тип иҫәпләй. Хәҙерге фарсынан ротацизм («р» өнө билдәле позицияларҙа фарсы «д» һына тап килеү), изафетаның (идафа) ғәҙәти булмауы, ҡайһы бер примордиаль (төп, беренсел) урта фарсы архаизмдарының һаҡланып ҡалыуы, иран v- башланғыс позицияһында һаҡланыуы менән айырыла. Азербайжан теленең структур һәм лексик йоғонтоһон кисерә. Лексикаһы менән тат теле шулай уҡ, фонетик үҙгәрештәрҙе иҫәпкә алып, фарсы теленә яҡын.[11][12].
Тарихи яҡтан тат теле Кавказ аръяғы күскенселәренең урта фарсы диалекттарына барып тоташа, ул артабан төньяҡ-көнбайыш иран теле әзери (азери), ә һуңғараҡ төрки әзербайжан теле яғынан көслө йоғонтоға дусар була.
Тел әлегә етерлек өйрәнелмәгән. Башлыса Миллерҙың XX быуат башы яҙмалары иҫкәрмәләренән билдәле[13].Әзербайжан Республикаһында рәсми статусҡа эйә түгел һәм уҡытылмай. Яҙмаһы әзербайжан латин алфавиты нигеҙендә. Таттар әзербайжан телен әҙәби тел сифатында ҡуллана[7]
Диалекттары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Хәҙерге ваҡытта тат теле диалект йәһәтенән бик тарҡау. Һәр ике-өс ауылдың үҙ һөйләше бар, уның күршеләренән айырмаһын һөйләүселәр яҡшы аңлай. Һөйләш төркөмдәре араһындағы сиктәрҙе билдәләү өсөн шиғый һәм сөнни һөйләштәре араһындағы айырма ҙур әһәмиәткә эйә. Шулай, А. Л. Грюнберг Әзербайжандың тат-мосолман һөйләштәрен сөнни (төньяҡ) һәм шиғый (үҙәк һәм көньяҡ) һөйләштәренә бүлә, Лахиджа диалектын айырым ҡуя.. Таттарҙан тыш, тат телендә Кавказ аръяғында мосолман булмаған халыҡ төркөмдәре — тат телле әрмәндәр һәм тау йәһүдтәре лә һөйләшә, улар араһында тат теленең үҙ диалекттары формалашҡан.
Әрмән-тат теле
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Яҡынса XV быуаттан башлап, мосолман мөхитенең мәҙәни баҫымы аҫтында булған миафизик дин буйынса урындағы әрмән халҡының бер өлөшө тат теленә күсә башлай.
Тау-йәһүд теле
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Йәһүд диалекты"«джуриҙар, йәки джухуриҙар») башҡаларға оҡшаш формалаша йәһүд телдәренә — идиш, ҡулса, киврулиҙар һ.б. оҙаҡ ваҡыт мәҙәни изоляцияла булған тау йәһүдтәре диалекты байтаҡ үҙгәрештәр кисерә, һәм тат теле һәм «йәһүд» диалекты менән һөйләшеүселәр араһында үҙ-ара аңлашыу тулыһынса мөмкин, әммә ауырлаша. Лексика арамей һәм боронғо еврей телдәренән үҙләштерелгән һүҙҙәр менән һуғарылған. Әзербайжан Республикаһының төньяҡ райондарында таралған ( Ҡуба ҡалаһы), районында Дербент (Көньяҡ Дағстан, Рәсәй), шулай уҡ Нальчик, Мәскәү һәм Рәсәйҙең башҡа ҡалаларында. Тат телендә һөйләшеүселәрҙең байтаҡ өлөшө Израилдә, бынан тыш АҠШ-та, Канадала, Германияла һ. б. йәшәй. Яҙмаһы 1929 йылға тиклем йәһүд алфавиты нигеҙендә, 1929 йылдан латин алфавиты нигеҙендә, ә 1938 йылда рәсми рәүештә кириллица алфавиты ҡабул итә.
Яҙмаһын булдырыу менән "джуури " диалекты үҙенең фәнни атамаһын ала алмай һәм рәсми рәүештә «тат теле» тип аталыуын дауам итә.
Дағстан Республикаһының 1994 йылғы Конституцияһына ярашлы[14] таулы йәһүдтәрҙең «тат теле» тип аталған диалекты республиканың әҙәби телдәренең береһе тип таныла, ул башланғыс һәм урта мәктәптә предмет булараҡ уҡытыла; уҡыу-уҡытыу дәреслектәре һәм нәфис әҙәбиәт, «Ватан» гәзите сикләнгән рәүештә нәшер ителә .Шуға ҡарамаҫтан, диалект, йәһүдтәрҙең Израилгә эмиграцияланыуы һәм яйлап тау йәһүдтәренең башҡа телдәргә күсеүе менән бәйле, һөйләшеүселәр һанының кәмеүенә табан бара.,[15]
Яҙмаһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Мосолман-тат теле
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]1928 йылға тиклем «мосолман-тат» телен тат-мосолмандар уны яҙыу өсөн генә ҡуллана алған.
Һуңынан мосолман-тат теле яҙмаһыҙ тиерлек була. Кавказ аръяғы Рәсәй Империяһына ҡушылғанға тиклем таттар яҙма тел сифатында тик фарсыны ҡулланған, хатта тат-мосолмандарҙың һөйләү диалекты ла шундай атамаға эйә була һәм әле лә Апшеронда. шундай атамаға эйә. Яҙыу әзербайжан латин хәрефтәре нигеҙендә һирәк ҡулланыла.
Тау-йәһүд яҙмаһының үҫеше
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]1928 йылға тиклем таулы йәһүдтәр тат теле өсөн яраҡлаштырылған йәһүд алфавитын ҡуллана. 1928—1938 йылдарҙа латин алфавиты, ә 1938 йылдан кириллица нигеҙендәге алфавит ҡулланыла:
| А а | Б б | В в | Г г | Гъ гъ | Г г | ГІ гІ | Д д |
| Е е | Е е | Ж ж | З з | И и | Й й | Ҡ к | Л л |
| М м | Н н | О о | П п | Р р | С с | Т т | У |
| Уй у | Ф ф | Х х | Хь хь | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ |
| Ъ ъ | Ы ы | Б | Э э | Ю ю | Я я |
Әзербайжанда тат теле өсөн (тат телле халыҡтың бөтә конфессиялары өсөн) 1990-сы йылдар башынан әзербайжан латин хәрефтәре ҡулланыла.[16]
| A a | B b | C c | Ç ç | D d | E e | Ə ə | F f |
| G g | Ğ ğ | H h | X x | I ı | İ i | J j | K k |
| Q q | L l | M m | N n | O o | Ö ö | P p | R r |
| S s | Ş ş | T t | U u | Ü ü | V v | Y y | Z z |
Лингвистик характеристикаһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Тат теленең морфологияһы (Апшерон ҡасабаһының «мосолман» варианты)
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Грамматик яҡтан апшерондың тат теле фарсы теленә бик яҡын, хатта уның "parsi"тигән үҙ атамаһы ла бар. Фарсы теленән айырмалы рәүештә, тат телендә хәҙерге заман ҡылым формаһы бар, ул әзербайжан һәм көнсығыш әрмән телдәренә оҡшаш, инфинитив менән «в» — ba\ä предлогы менән барлыҡҡа килә-[17] + барлыҡ ҡылымы[18]. Бәлки, был телдәрҙең йоғонтоһо арҡаһында булғандыр — таттар мең йылдан ашыу әзербайжандар менән дә, әрмәндәр менән дә бәйләнештә булғандыр, бәлки, был ниндәйҙер юҡҡа сыҡҡан телдәрҙең хәҙерге телдәргә йоғонтоһолыр.
| Тат теле | Рус теле | Фарсы теле | |
|---|---|---|---|
| mən | я | من | |
| tü | ты | تو | |
| u | ул, ул, ул | او | |
| imu | мы | ما | |
| işmu | вы | شما | |
| işu | они | ایشان |
Ҡылым
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]| Берлек һ. | М.һәм ч. | |
|---|---|---|
| 1-се зат | -üm | -im |
| 2-се зат | -i, сингармоник. -ü | -ind, сингармоник. -ünd |
| 3-сө зат | -u, сингармоник. -ü[19] | -ünd |
Әҙәбиәттә
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Тат телендә яҙған яҙыусылар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Тау-йәһүд һәм рус телдәрендә дағстан яҙыусылары Әүшәлүмов Хизгил Дауыт улы, Миши Бахшиев һ. б.
«Джуури» тау-йәһүд теле Кавказда ла, Израилдә лә әҙәби ижадта әүҙем ҡулланыла.
Нәфис әҙәбиәттә телгә алыныуы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Тат теле Виктория Токареваның «Зануда» хикәйәһендә телгә алына:[22]:
Мөхәббәт тураһында бер аҙ һөйләгәс, Евгений дуҫлыҡҡа күсә. Ул Люсяға тат халҡының телен өйрәнгән дуҫы тураһында һөйләй. Был тел башҡа бер кемгә лә билдәле түгел, тик таттарҙың үҙенә һәм Женькиндың дуҫына ғына билдәле.
Был 1989 йылғы халыҡ иҫәбен алған мәғлүмәттәр менән тап килә , уға ярашлы тат телендә тик таттарҙың үҙҙәре һәм тау йәһүдтәре генә һөйләшә.
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ ScriptSource - Russian Federation
- ↑ ScriptSource - Azerbaijan
- ↑ ScriptSource - Iran
- ↑ Красная книга языков ЮНЕСКО
- ↑ Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
- ↑ Published in: Encyclopedia of the world’s endangered languages. Edited by Christopher Moseley. London & New York: Routledge, 2007. 211—280. Дата обращения: 13 октябрь 2011. Архивировано 12 май 2006 года.
- ↑ 7,0 7,1 Do the Talysh and Tat Languages Have a Future in Azerbaijan? {{{2}}}.
- ↑ .UNESCO Interactive Atlas of the World’s Languages in Danger 2010 йыл 30 октябрь архивланған.
- ↑ Перепись населения России за 2002 г. Дата обращения: 19 декабрь 2008. Архивировано 6 февраль 2009 года.
- ↑ «Borhan-e qate’», т. I, Tehran, 1951, с. 41
- ↑ Грюнберг А. Л., Давыдова Л. Х. Татский язык, в кн: Основы иранского языкознания. Новоиранские языки: западная группа, прикаспийские языки. М., 1982.
- ↑ Соколова В. С. Очерки по фонетике иранских языков. Ч. 1. М.-Л., 1953
- ↑ Таты, их расселение и говоры (Материалы и вопросы) Проф. Б. Миллер. Издание Общества Обследования и Изучения Азербайджана. Баку 1929. Напечатано в типографии Азгиз’а. Б. Морская, уг. Краснопресненской, 16. Главлит 3402. Тираж 1000. Заказ 548. Редакционная коллегия: проф. О. А. Байрашевский, проф. Г. С. Губайдуллин, А. Р. Зифельдт-Симумяги, Г. Г. Султанов. Ответственные редакторы: Гамид Султанов и А. Р. Зифельдт-Симумяги.см. тут 2011 йыл 15 август архивланған.
- ↑ Конституция Республики Дагестан, гл. 1, ст. 10, 1994 г. Дата обращения: 19 декабрь 2008. Архивировано из оригинала 18 декабрь 2008 года.
- ↑ Еврейско-татский язык — Ҡыҫҡа йәһүд энциклопедияһынан (рус.)
- ↑ N. B. Cəfərova. Əlifba. — Bakı: «MAARİF» nəşriyyati, 1996. — С. 55. — 80 с. — 5000 экз.
- ↑ в арм. и азерб. — с помощью суффиксов местного падежа — um и -da соответственно
- ↑ -um плюс связка в восточноарм. и -mag-da плюс связка в современном азербайджанском.
- ↑ фактически по аналогии есть и вариант -i, например в diri, gu(f)ti-
- ↑ вероятно под влиянием тюркских языков
- ↑ стр. 113 «Иранские языки I» . стр 107—126: Б. В. Миллер. Татские тексты. М. 1945 г.
- ↑ Токарева В. С. Этот лучший из миров (сборник). Дата обращения: 3 октябрь 2017. Архивировано 23 сентябрь 2014 года.
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Тау-йәһүд теленең онлайн һүҙлеге 2010 йыл 19 июнь архивланған.
- Зуун джуури йәки тау-йәһүд теле 2011 йыл 9 октябрь архивланған. (грамматика тураһында күп мәғлүмәт, шул иҫәптән дөрөҫ булмаған ҡылымдарҙың ҡушылыуы)
- Тау-йәһүд теленең ҡыҫҡаса һөйләше 2011 йыл 17 июль архивланған.
- Онлайн китапхана 2009 йыл 3 декабрь архивланған.
- John M. Clifton, Gabriela Deckinga, Laura Lucht, Calvin Tiessen. Sociolinguistic Situation of the Tat and Mountain Jews in Azerbaijan. SIL International, 2005
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Агарунов Я. М., Агарунов м. Я. Татско (йәһүд) рус һүҙлеге. М., 1997.
- Дадашев М. Б. Рус-тат (тау-йәһүд) һүҙлеге. М., 2006.
- Грюнберг А. Л. Төньяҡ әзербайжан татарҙары Теле. Л., 1963.
- Грюнберг А. Л. Давыдова Л. Х. Татар теле, китапта: иран тел ғилеме Нигеҙҙәре. Яңы иран телдәре: көнбайыш төркөм, каспий буйы телдәре. М., 1982.
- В. Ф. Миллер. Татар этюдтары, 2-се өлөш. М., 1907 йыл
- Грюнберг А. Л. Тат теле. // Донъя телдәре / РАН. Тел ғилеме институты; Редкол. В. Н. Ярцева (баш.) һ.б. М.: Индрик, 1997. Иран телдәре. 1-Се өлөш: Көньяҡ-көнбайыш иран телдәре / Редкол. В. С. Расторгуева (отв. ред.) һ. б. 207 б.
- Миллер б.в. Таты, уларҙың таралыуы һәм һөйләштәре. Баҡы, 1929.
- Миллер в.ф. йәһүд-тат телен өйрәнеү Өсөн Материалдар. СПб., 1892.
- Миллер в. Ф. тат теленең Грамматикаһы Тәжрибәһе. 2-се өлөш. М., 1907.
- Миллер в.ф. йәһүд-татар һөйләше морфологияһы Очерктары. СПб., 1892.
- Миллер В. Ф. Татские этюды. 1-се өлөш. Текстар һәм татар-рус һүҙлеге. М., 1905.
- Соколова в.с. иран телдәренең фонетикаһы буйынса Очерктар. 1-се өлөш. М. — Л., 1953.
- «Elifba»әлифбаһы