Башҡорт халҡының милли-азатлыҡ көрәше
Башҡорт халҡының милли-азатлыҡ көрәше - Башҡортостан колониялаған Рәсәй империяһы ҡаршы башҡорт халҡының хәрби бәрелештәрен һәм ихтилалдарын, шулай уҡ Рәсәй Федерацияһы сәйәсәтенә ҡаршы протестарҙы һәм митингтарҙы (атап әйткәндә, башҡорт халҡының милли һәм тел билдәләре буйынса дискриминацияһына ҡаршы) үткәргән.
Рәсәй империяһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Башҡорттар - Евразия боронғо халыҡтарының береһе, беҙҙең эраның беренсе мең йыллығында Көньяҡ Урал айырым этносы булараҡ барлыҡҡа килгән. Алтын Урҙа тарҡалғандан һуң хәҙерге Башҡортостан территорияһы Ҡазан һәм Себер ханлыҡтары һәм Ногай Урҙаһы араһында бүленә. 1552 йылдың октябрендә Ҡазан ҡолатыуынан һуң Башҡортостан Рәсәй империяһы тарафынан баҫып алына. Шул ваҡыттан алып башҡорттарға ҡарата ассимиляция һәм русификация сәйәсәте яйлап ҡына, әммә системалы рәүештә үткәрелә. Шул уҡ ваҡытта урыҫ эшҡыуарҙары Уралда утра сығарыу һәм төбәктең башҡа байлыҡтарын файҙаланыу өсөн ер биләмәләрен алырға ынтыла. Иван Грозный башҡорттарҙың еренә, диненә һәм йолаларына ҡағылмаҫлыҡ вәғәҙә бирә, шулай уҡ уларҙы бөтә дошмандарҙан яҡлап, яҡлап торасаҡтар. Шуға күрә күп башҡорттар Мәскәүгә буйһоноуҙы дауамлы һуғыштан ҡотолоу тип иҫәпләй. Әммә, Рәсәй дәүләте составында булғанлыҡтан, башҡорт халҡы Рәсәй ерлеләре һәм чиновниктары, шулай уҡ үҙ феодалдары тарафынан ҡыҫырыҡлау менән осраша. Рәсәй дәүләте килгәндән һуң, баск ерҙәрендә күләмле рәүештә ҡалалар һәм ҡәлғәләр төҙөлә башлай, улар колонизацияның төп пункттары булып тора, унда хеҙмәтсе кешеләр һәм чиновниктар йәшәй. Хеҙмәт өсөн улар Рәсәй хөкүмәте ерҙәрен ала. Бынан тыш, чиновниктар урындағы халыҡтан йыйылған һалым күләмен арттыра. 18-19 быуаттарҙа Башкирияны урыҫтар интенсив рәүештә күсеп ала башлай.
Башҡорттарҙың Рәсәй сәйәсәтенә ризаһыҙлығы арҡаһында халыҡ ихтилалдары башланды. 1600 йылдан алып 1800 йылға тиклем башҡорт халҡының һигеҙ ҙур ихтилалы була.
Был ер хоҡуҡтарын һәм һалым йыйыусыларҙы боҙоуҙан башлана. Протестҡа ҙур ер хужалары сыға, уларҙың бер өлөшө Рәсәйгә булышлыҡ итеүҙән баш тарта һәм үҙаллы Себер ханлығын тергеҙергә теләй. Рәсәй ихтилалды хәрби рәүештә ҡыйрата, шуға күрә башҡорттарҙың ер һәм һалымдар тураһындағы ҡайһы бер талаптарына буйһона.
Башҡорттар мосолмандарҙың мәжбүри христианлаштырыу ҡаршы баш күтәрә. Протестҡа Кальмиц ханлығы булышлыҡ итә, ул да Рәсәй протектораты аҫтында була. Был сәбәпле Рәсәй хөкүмәте мосолмандарҙы христианлаштырыу сәйәсәтенән баш тартырға мәжбүр була, рәсми рәүештә башҡорт ватандарын баҫып алыуҙы хөкөм итә һәм башҡорттарҙың Башҡортостанды Рәсәйгә ҡушыу шарттарын үтәү талаптарын ҡәнәғәтләндерә.[1]
Рәсәйҙәрҙең ислам динен тотмаҫ өсөн 72 яңы һалым индереүгә, мәсет һәм мулл ҡағылышлы, ҡаршы баш күтәреүҙәр була. Петр шулай уҡ бөтә мәсеттәрҙең христиан сиркәүҙәре өлгөһөнә ярашлы төҙөлөүен, шулай уҡ мәсеттәр янында зираттар урынлаштырыуҙы, ә парафийҙарҙың никахтарын һәм үлемдәрен муллаларға тик православие руханиҙары ҡатнашлығында ғына яҙырға ҡушты. Бынан тыш, башҡорттар Швеция ҡаршы Төньяҡ һуғыш 20 000 ат һәм 4 000 һалдат бирергә тейеш була. Башкирское дворянство баш күтәреүҙең уҙағында Мәскәүгә ҡарата теләктәшлектән баш тарта. 1707 йылда Ҡырым ханлығы һәм Ғосман империяһы менән бәйләнгән Башҡорт ханлығы ойоштороу иғлан ителә. Өлкәндәр советында башкир ханы итеп баш күтәреүселәрҙең ватаждарының береһе Хази Аҡкускаров иғлан ителә. Мәскәүҙәр баш ҡорттарҙың бөтә талаптарын үтәргә мәжбүр була, баш күтәреүҙең башҡа биләмәләргә таралыуына юл ҡуймаҫҡа. Ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса, башҡорттар Рәсәй императорына 1725 йылда ғына ҡабат ант бирә[2]
Был Рәсәй власы тарафынан Ырымбур хәрби-сәйәси экспедицияһын ойоштороуға яуап була, ул Башҡортостанда колониаль тәртип булдырыуҙы маҡсат итеп ҡуя. Румыния генералдың король экспедицияһы ихтилалды баҫтырыу ваҡытында 40-60 мең кешене үлтерә, юғалта йәки язаға тарттыра. башҡорттар. Шулай уҡ 250-ҙән ашыу тораҡ пункт һәм төп мәсетте яндыралар. Баш күтәреүселәр Уралда ҡораллы партизан көрәше дауам итә. Сыҡтырылғандан һуң башҡорттарҙың күп кенә ватандаштары алына һәм Мещеряктарҙың хеҙмәтселәренә тапшырыла. Ҡайһы бер башҡорт тарихсылары 1735 - 1740 йылдарҙағы репрессияларҙы башҡорт халҡының тәүге геноцид тип иҫәпләй. Америка тарихсыһы Алтон Стюарт Доннелли иҫәпләүенсә, башҡорт халҡының дүрттән бер өлөшө һәләк булған.
Был 1704-1711 йылдарҙағы ихтилал кеүек һалымдар күтәрелеү арҡаһында була. һалымдар күтәрелеүе арҡаһында. Протест тиҙ баҫтырыла. Баш күтәреүселәр Рогервик ҡәлғәһенә мәңгегә язаға тарттырыла, башҡа ҡатнашыусылар тән язаһына дусар ителә йәки сит илгә ебәрелә.
Был башҡорт ватандарын үҙләштереү, һалымдар күтәреү, мосолмандарҙы христианлаштырыу һәм Ырымбурҙа губернаһы хакимиәтенең уйҙырма свавильдәре арҡаһында була. Мулла Абдулла Алиев Батырша башҡорттарҙы, татар, ҡаҙаҡтарҙы һәм үзбәктәрҙе изге һуғышҡа саҡыра, әммә баш ҡорҙар ғына әүҙемлек күрһәтә. Баш күтәреүселәрҙең төп көстәре, Рәсәй ғәскәрҙәре баҫымы аҫтында, Ҡаҙағстан сигенгән. Мәскәү власы башҡорттарҙы ришүәт менән тотоп сығара. Казактарға күсеп килгән баш күтәреүселәрҙән (ғәиләләре менән 50 мең хәрби) 12-15 меңдән ашыу кеше тыуған яҡтарына ҡайта.
Был Салауат Юлаев. етәкселегендәге иң билдәле массалы ихтилал була. Уны урындағы козактар башлай. Козактарға башкирҙар, татарҙар, калмиктар, казактар, чуваштар, Урал заводтары һәм башҡалар ҡушыла. Ихтилал ҙур территорияны биләй, күп ҡалалар, ҡәлғәләр һәм заводтар баҫып алына. Үҙен император Петр III тип иғлан иткән Омельян Пугачев башҡорттарға бойондороҡһоҙлоҡ вәғәҙә итә, шуға күрә ырыуҙарҙың өстән ике өлөшө уның яғына күсә. Юлаев Башҡортостандың милли геройы тип иҫәпләнә; уның символик һүрәте Башҡортостан Республикаһы гербы урын алған.
Рәсәй властары уларҙың хоҡуҡтарын сикләүҙә йәнә бер тапҡыр тырышҡандан һуң башҡорттарҙың һуңғы ҙур ихтилалы була. Башкирҙар ихтилал һөҙөмтәһендә иҡтисади һәм хоҡуҡи азатлыҡты һаҡлап ҡала.
Америка тарихсыһы Алтон С. Доннелли башҡорттарҙың Рәсәй империяһына ҡушылыуынан һуң ҡабул ителгән царизм сәйәсәтен тикшерә һәм башҡорт ихтилалдары, ғәҙәттә, башҡорт хөкүмәтенең башҡорттар менән Рәсәй власы араһында алдан килешелгән шарттарҙы боҙғаны арҡаһында килеп сыҡҡан, тип иҫәпләй. Доннелли Рәсәйҙең Башҡортостан мәнфәғәттәрен эҙмә-эҙлекле ҡыҫырыҡлап, империалистик сәйәсәт алып барыуы тураһында һығымта яһай.
Башҡортостанды яулау һөҙөмтәһе булып Рәсәй империяһының территорияһын киңәйтеү һәм халыҡтың артыуы тора, сөнки башҡорттарҙың үҙ милли дәүләтен булдырыу мөмкинлеген юғалтыуҙары тора.
Советтар Союзы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Көстәрҙе берләштереү маҡсатында 1918 йылдың 23 сентябрендә Өфөлә Дәүләт йыйылыштары, Өфө Директорияһы булараҡ билдәле, йыйыла. Улар юғары власты Бөтә Рәсәй Ваҡытлы Хөкүмәтенә Учредительные собраниялар саҡырылыуға тиклем тапшырыу тураһында коллегиаль ҡарар ҡабул итә. 1918 йылдың 18 ноябрендә А.В. Колчак хәрби түңкәрелеш алып, үҙен Рәсәй Юғары Хакимы һәм Рәсәй Ҡораллы Көстәре Юғары Баш командующийы тип иғлан итә. Адмирал Колчак башҡорттарҙың автономияһын танымай. Бөтә урындағы власть органдары үҙаллы рәүештә тарҡалыу иғлан итеүҙе һорай. Шулай итеп, башҡорттар һәм казактар ауыр хәлдә ҡала. Колчактарҙың Себергә сигенеү шарттарында улар һөжүм итеүсе Ҡыҙыл Армия көстәренән ярҙамһыҙ ҡала. Башҡорт автономияһы етәкселәре Рада менән һөйләшеүҙәр башларға мәжбүр була. 1919 йылдың 18 февралендә Башҡорт хөкүмәте һәм Башҡорт корпусы СССР яғына күсә. 1919 йылдың 20 мартында Рәсәй эшсе-крестьян хөкүмәте менән Башҡорт хөкүмәте араһында Совет автономияһы тураһында килешеү төҙөлә. Башҡорт Совет Республикаһы рәсми рәүештә 1919 йылдың 23 мартында барлыҡҡа килә.
1917 йылдың Йәйге революцияһынан һуң төбәктә милли-территориаль автономия булдырыу өсөн башҡорт милли хәрәкәте үҫешә. 1917 йылдың июль-августаларында Ырымбурҙа I һәм II Бөтә Союз съездары (курултайы) үтә, уларҙа федераль Рәсәй составында милли-территориаль нигеҙҙәрҙә ⁇ демократик республика булдырыу тураһында ҡарар ҡабул ителә. Ырымбурҙа Башҡорт өлкә советы (шуро) эшләй, беренсе һәм икенсе йыйылыштар менән һайлана.
1918 - 1921 йылдарҙа Совет властары сәйәсәтенә ризаһыҙлыҡ арҡаһында крәҫтиәндәрҙең массаль антибольшевистик ихтилалдары башлана. Ихтилалдар баҫтырыла.
1936 йылда Башҡорт АССР-ы СССР составында союз республикаһына әйләнеүҙән рәсми рәүештә баш тарта. 1937 йылдың 23 июнендә Башҡорт АССР-ының беренсе Конституцияһы ҡабул ителә.
Совет власы осоронда ассимиляция һәм русификация сәйәсәте айырыуса маҡсатлы рәүештә алып барыла. Башҡорт телен һәм мәҙәниәтен урыҫлаштырыу һәм мәжбүри рәүештә ҡыуып сығарыу башҡорттарҙы халыҡ булараҡ ҙур зыянға һалған. Совет властары милләтселекте юҡҡа сығарыу өсөн күп тырышлыҡ һала. Шуға ҡарамаҫтан, башҡорт милли хәрәкәте 1980-90-сы йылдар сигендә үҙ көсөнә инә башлай. 1988 йылда башлыса башҡорт интеллигенцияһы төркөмө (юғары уҡыу йорттары уҡытыусылары һәм яҙыусылары) ойошторола. Осрашыуҙар йәшерен рәүештә, йыш ҡына фатирҙарҙа үтә. Башҡортостандың дәүләт статусын күтәреү өсөн көрәштең алғы яғында торған һәм дәүләт башҡорт теленең статусын таныуҙы яҡлаған Башҡорт халыҡ үҙәге ⁇ Урал ⁇ ойошторола. Башҡорт йәштәр ойошмаһы - Башҡорт йәштәр союзы суверен Башҡортостан өсөн көрәштең төп көсө була.
Рәсәй Федерацияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]1990 йылдың 11 октябрендә Дәүләт суверенитеты тураһында декларация ҡабул ителеү менән бәйле республика Башҡорт Совет Социалистик Республикаһы - Башҡортостан тип үҙгәртелә.
1992 йылдың 31 мартынан Башҡортостан Республикаһы Рәсәй Федерацияһы составына инә. 1993 йылда республика Конституцияһы ҡабул ителә, ул башҡорт халҡының күп теләктәрен сағылдыра. Бер йылдан Башҡортостан Республикаһы һәм Рәсәй Федерацияһы Федераль вәкәләттәр һәм компетенцияларҙы бүлеү тураһында килешеүгә ҡул ҡуялар, уға ярашлы Башҡортостан Рәсәй Федерацияһы составында күп республика хоҡуҡтарын ала. Әммә Владимир Путин власҡа килгәс, республиканың күп хоҡуҡтары сикләнгән. Мәскәү баҫымы аҫтында Башҡортостан Конституцияһы үҙгәртеп яҙылған, күп статьялар һәм пункттар сығарылған.
Путин идара иткән осорҙа ҡатмарлы социаль-иҡтисади хәл төбәктә протест настроениеһына килтерә. 2005 йылда меңдәрсә кеше Өфө үҙәгендә йыйыла, улар яңы монетация тураһындағы закон менән бөтөрөлгән социаль льготаларҙы тергеҙеү талаптары менән сығыш яһай. Улар шулай уҡ пенсия һәм эш хаҡының артыуын талап итә.
Конституцион хоҡуҡтарҙы ҡыҫырыҡлау һәм башҡорттарҙың урыҫлаштырылыуына яуап итеп, дөйөм дәүләт ойошмалары ⁇ Кук Буре ⁇ һәм ⁇ Башкорт ⁇ (2014) ойошторола. Был ойошмалар башҡорт халҡының хоҡуҡтарын һәм мәнфәғәттәрен яҡлау, республиканың суверенитетын һәм 1993 йылғы Башҡортостан Конституцияһын ҡайтарыу мәсьәләләрен боҙған. Башҡортостан суверенитетын, башҡорт телен һәм мәҙәниәтен яҡлау өсөн киң йәмәғәт акциялары үткәрә, В. президент итеп һайланғандан алып башҡорт милли хәрәкәте активистарына ҡарата репрессияларға ҡаршы сығыш яһай. Путин.[3]
Активистарға, атап әйткәндә, ⁇ Кук Буре ⁇ һәм ⁇ Башкорт ⁇ лидерҙарына ҡаршы енәйәт эше ҡуҙғатыла, ҡайһы бер ҡатнашыусылар төрмә сроктарына хөкөм ителә. 2020 йылда Башкорт тыйылған. Габбасов ойошмаһының ойоштороусыларының береһе Руслан Рәсәйҙән китергә мәжбүр була һәм Литваға сәйәси сыйын таба. Һуңынан ул Башҡортостан Республикаһының бойондороҡһоҙлоғон яулауға йүнәлтелгән сәйәси эшмәкәрлекте координациялаған Башҡорт милли сәйәси үҙәген ойоштора. Башҡорт милли сәйәси үҙәге Азат Милләтт<b id="mwlQ">Ирекле Милләттәр Лигаһы</b> Федерацияһының милли һәм төбәк хәрәкәттәре вәкилдәре үҙ халыҡтарының Рәсәйҙән бойондороҡһоҙлоғо өсөн көрәшә.
2022 йылдан баш ҡорттар ҡораллы йәшеренлек ойоштора. Көрәштең төп маҡсаттары - Башҡортостандың милли бойондороҡһоҙлоғо, шулай уҡ Рәсәйҙең һуғышҡа ҡаршы һуғышын туҡтатыу, башҡорттарҙы хәрби көстәренә мәжбүр итеү.
2022 йылдың 19 октябренә 2700 кеше тәшкил иткән башҡорттар төркөмө Рәсәй Федерацияһына ҡаршы көрәш өсөн <b id="mwog">Башҡорт Ҡөрьән комитеты</b> ойоштороу тураһында белдерә. 3 октябрҙә Салауатта партизандар КПРФ партияһының офисын яндыра. 8 октябрҙә Өфөнән 65 километр алыҫлыҡта Архангел районының район үҙәгендә хәрби комиссариат яндырыла. Активистар республиканың бойондороҡһоҙлоғон талап итә, шулай уҡ башҡорттарҙың Украина менән һуғышта ҡатнашыуына ҡаршы була.
Тел һорауҙары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Бөгөн Башҡортостанда башҡорт телен ҡулланыуҙы кәметеү сәйәсәте үткәрелә: башҡорт телендә аралашыу бер генә учреждениела ла ҡабул ителмәй, дәүләт, муниципаль һәм уҡыу йорттарының бөтә сайттары ла башҡорт телендә теркәлергә рөхсәт итмәй.
2017 йылда Путин халыҡты туған телде өйрәнергә мәжбүр итергә ярамай тип белдергән. Мәктәптә башҡорт телен мотлаҡ өйрәнеү тураһында бәхәсләшеүҙәр була.
2019 йылдың ғинуарында Европа Советының Милли аҙсылыҡтарҙы яҡлау буйынса Үҙәк конвенцияһының консультатив комитеты Рәсәйҙе милли сәйәсәте өсөн тәнҡитләй. Белгестәр рус теленең өҫтөнлөк итеүенең үҫеүенә һәм шул уҡ ваҡытта милли аҙсылыҡ телдәренә ярҙам етмәүенә борсолоу белдерҙе. Был планда Башҡортостан күрһәтелгән: 2021 - 2022 уҡыу йылында Башҡортостанда 99% уҡыусы туған телде өйрәнгән. Шуларҙың 68% -ы урыҫ телен, 21% -ы башҡорт телен һәм 9% -ы татар телен һайлай. Бынан тыш, Рәсәй Федерацияһы милли республикаларының туған телдәрен мотлаҡ мәктәп программаһына индерергә ярамай, сөнки мотлаҡ рус теле башҡарыла.
Мәскәү бер нисә этник төркөмдөң һандарын һүтеү йәки кәметеү сәйәсәтен алып бара, тел бүленештәрен һәм айырым берләшмәләрҙә мәҙәни төрлөлөктө хуплай, йәки милли шәхестең юйылыуын ҡапма-ҡаршылыҡ тыуҙырырға тырыша. Бер билдәле осраҡ - Урта Волга буйының ике республикаһында татар башҡорттары араһындағы мөнәсәбәттәр. Кремль ике этник төркөмдөң ҡайһы бер милләтселәренең халыҡтарының икенсе этник төркөмгә ҡушылыуы тураһында белдереүҙәрен манипулиялай һәм яҡлай. Төп маҡсат - ике милләтте бүлеү, үҙ-үҙен билдәләгән башҡорттарҙың һанын кәметеү һәм Башҡортостан яғынан суверенитеты һәм дәүләтселек талаптарын сикләү.[4]
Башҡортостанда экоактивлыҡ һәм экологик протестар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Мәскәү власының коррупцияһы һәм уның Башҡортостан ресурстарына ҡарата ҡулланыу сәйәсәте республикала экологик протесттарға һәм властың уларға тейешле реакцияһына сәбәпсе була. 2016 йылда Өфөлә йәмәғәт эшмәкәре, Башҡортостандың Экологтар союзы башлығы Александр Веселовҡа һөжүм ойошторола. Һөжүм ул ⁇ Экология һәм экология Башҡортостан ⁇ махсус доклады баҫтырып сығарғандан һуң була, унда Рәсәй Минекологияһының эшмәкәрлеге тикшерелә һәм министрлыҡ тарафынан йәмғиәт өсөн мөһим мәғлүмәттең ялғанға һалыныуы асыҡлана (мәҫәлән, атмосфераға зарарлы матдәләр сығарыу тураһында).
2017 йылда билдәле башҡорт йәмәғәт эшмәкәре, йәмәғәт эшмәкере һәм журналист Анвер Юмағолов аңһыҙлыҡҡа дусар ителә.
2018 йылда Куштау тауы (Өфөҙән 140 км алыҫлыҡта) Башҡортостан сода компанияһына эзбизташ сығарыу өсөн тапшырыла, шунлыҡтан урындағы халыҡ протест белдерә - атап әйткәндә, массаль ҡырҡыуҙар башланғандан һуң. Урындағы халыҡ Куштауҙы тәбиғәт ҡомартҡыһы статусына эйә булған Торатау һәм Юрактау шихандары менән бер тау массивының өлөшө тип иҫәпләй. Ике аҙналыҡ протест ваҡытында 80-гә яҡын активист ҡулға алына, уларҙың бер нисәһе административ ҡулға алына.
2020 йылдың авгусында меңдәрсә протестсы Куштау ҡурсаулығын һаҡлау өсөн юлдарҙы ябып, марштар ойоштора. Кешеләр республиканың ҙур байрағы менән тере тәгәрмәскә инеп китә. Хоҡуҡ һаҡлаусылар менән ҡаршылыҡ бер нисә көн дауам итә. Протестанттар, башҡалар араһында, төбәк власына ирекле һайлауҙар үткәреүҙе, халыҡтың талаптарын үтәүгә түгел, ә Кремлдең ихтыярын үтәүгә булышлыҡ итергә тейешле төбәк власын үткәреүҙе талап итә.[5]
2023 йылда әүҙем экологик протестар дауам итә: экоактив Илсур Ирназаров законһыҙ алтын сығарыуға ҡаршы митинг ойошторған өсөн штрафлана, Башҡортостанда Ирандык ярығын алтын эҙләүселәрҙән һаҡлау өсөн халыҡ митингы үтә.
Республикала экоактивизмдың үҫешеү тулҡыны граждандарҙың үҙидара өсөн көрәшен хәтерләтә. Рәсәй властары тыйыуҙарға яуап бирә: мәҫәлән, Башҡортостан Республикаһының Хәйбулла районы Таналик ауыл советы хакимиәте урындағы халыҡты күсереү мәсьәләһе буйынса граждандар йыйылышына юлламаны.
Ҡарағыҙ. шулай уҡ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Bashkirs between Two Worlds, 1552-1824.
- ↑ Charles R. Steinwedel. Threads of Empire: Loyalty and Tsarist Authority in Bashkiria, 1552–1917. — Indiana University Press. — ISBN 9780253019332.
- ↑ Bugajski Janusz. FAILED STATE A Guide to Russia’s Rupture. — P. 233–236.
- ↑ Bugajski. FAILED STATE A Guide to Russia’s Rupture.
- ↑ Bugajski. FAILED STATE A Guide to Russia’s Rupture.