Бөйөк Теодорих

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Бөйөк Теодорих
Lua хатаһы: expandTemplate: template "lang-mis" does not exist.
Зат ир-ат[1]
Рәсем
Гражданлыҡ Королевство остготов[d]
Титул король[d]
Тыуған көнө 12 май 454({{padleft:454|4|0}}-{{padleft:5|2|0}}-{{padleft:12|2|0}})
Тыуған урыны Карнунт[d], Pannonia Prima[d], Көнбайыш Рим империяһы[d]
Вафат булған көнө 30 август 526({{padleft:526|4|0}}-{{padleft:8|2|0}}-{{padleft:30|2|0}})[2][3] (72 йәш)
Вафат булған урыны Равенна, Королевство остготов[d][4]
Үлем төрө тәбиғи үлем[d]
Ерләнгән урыны Мавзолей Теодориха[d]
Атаһы Теодемир[d][5][2][6][…]
Әсәһе Эрелиева[d]
Бер туғандары Амалафрида[d]
Хәләл ефете Аудофледа[d][7]
Балалары Амаласунта[d][8][9][10], Тиудигото[d] һәм Острогото[d]
Нәҫеле Амалы[d]
Һөнәр төрө монарх, суверен
Биләгән вазифаһы король Италии[d], патрициат[d][11], военный магистр[d][11], король остготов[d], регент[d] һәм консул[d]
Әүҙемлек урыны Королевство остготов[d][12] һәм Италия[12]
Ҡатнашыусы Переворот Одоакра[d]
Эра поздняя античность[d] һәм поздняя Римская империя[d]
 Бөйөк Теодорих Викимилектә

Бөйөк Теодо́рих (готса 𐌸𐌹𐌿𐌳𐌰𐍂𐌴𐌹𐌺𐍃 𐍃𐌰 𐌼𐌹𐌺𐌹𐌻𐌰/Sa Þiudareiks Mikila, латинса Flavius Theodericus (Theodoricus), грек|Θευδέριχος (Θεοδώριχος) ὁ Μέγας}}, инглиз |Þēodrīc}}, немец Theoderich der Große, бор. скандинав |Þjóðrekr, Þiðrek}}; яҡынса 451—526 йылдың 30 авгусы) — остготтар короле, Амалдар ырыуынан. 489 йылда Италия биләмәләренә баҫып инә һәм 493 йылға бөтә Апеннин ярымутрауы менән Сицилияны, Альп алды өлкәләрен һәм Далмацияны яулай. 493 йылдан башлап 526 йылға тиклем —баш ҡалаһы Равенна тип аталған Остготтар короллегенең үҙе генә идара иткән хакимы була.

Биографияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Теодорихтың тыуыу датаһы проблемаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Теодорих — Теодемирҙың яратҡан кәзинәге Эрелеуванан (Эрелиева) тыуған улы. Уның дөрөҫ тыуыу датаһы билдәле түгел. Риүәйәткә ярашлы, Валамирҙың һундарҙы ҡыйратыуы тураһындағы хәбәр уның ағаһы Теодемирға барып ишетелгән көндө Теодорих тыуған. Тағы ла һигеҙ йәшендә Теодорихтың аманат итеп Константинополгә ебәрелгәне һәм унда 10 йыл ғүмер иткәне билдәле.

Әгәр ул ысынлап 456 йылда, яҡты донъяға тыуһа, ул өс йылдан һуң, һигеҙ йәшлек аманат сифатында, Константинополгә сығып китә алмай, ә өс йәшлек баланың аманат итеп алыныуы ла ысынбарлыҡҡа тап килмәй. Әгәр ҙә Теодорихты Византияға 459 йылда түгел, ә һуңғараҡ ебәргәндәр, тип фаразлаһаҡ, барыбер уның биографияһында тулы буталсыҡ башлана. 470 йылда ул, 10 йыл аманат булғандан һуң, һәм 14 йәшлек үҫмер көйө, һәләк булған Валамир бабаһының власын мираҫ итеп алып, Сингидунды (хәҙ. Белград) яулай булып сыға. Теодорих биш йәшкә өлкәнерәк булһа, һәм ул 451 йылда тыуған тип алғанда, хронологик ҡыйынлыҡтарҙан ҡотолоп була. Шул уҡ ваҡытта, уның тыуған көнөнә тап килгән һундарҙың еңелеүе тураһындағы хәбәр Каталаун яланындағы һуғыштарға тура килер ине, ә был һуғышта остготтар еңелеүселәр яғында һуғышҡан. Күрәһең, ваҡиғаны әһәмиәтлерәк итеп күрһәтеү маҡсатында, биографы Кассиодорға Теодорихтың тыуыу датаһын үҙгәртеү кәрәк булғандыр.

Идара итеүенең тәүге йылдары. Сингидунды яулау[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

459 йылда, остготтарҙың римлеләр менән көрәшен туҡтатып торған тыныслыҡ килешеүе менән тәьмин итеү маҡсатыында, Теодорих Константинополгә ебәрелә һәм унда ун йыл, 459 йылдан 469 йылға тиклем була. Фараз ителеүенсә, Византияла Теодорих «рим белеме, затлы байлыҡ, цирк, театр менән таныша, грек телен өйрәнә»[13]. Йәш сағынан уҡ (яҡынса 8 йәшенән 18 йәшенә тиклем) үҙләштергән үҙ заманы Византияһының мәҙәниәтенә һәм антик мираҫына хөрмәт менән ҡарауы артабан күп йәһәттән уның донъяға ҡарашын билдәләй.

Остготтарҙың юғары короле Валамир үлгәндән һуң, Теодорих 469/470 йылда Византиянан ҡайта һәм Валамир бабаһының короллегенең бер өлөшөндә идаралыҡты ҡабул итә, ә уның атаһы Теодимир — Валамир вариҫы булараҡ— юғары король булып китә. Ҡәбиләнең үҙенә буйһонған өсөнсө өлөшөнәң 6 мең яугире менән Теодорих Дунайҙы кисеп сыға һәм, һуңғы осорҙа готтарҙң иңенә төшкән ауырлыҡтарҙан һәм Константинополдең ярҙамы менән файҙаланып, сарматтар короле Бабайға һөжүм итә. Теодорих сарматтарҙы ҡыйрата, бабайҙы үлтерә, шунан һуң уның Сингидун тип аталған резиденцияһын (хәҙ. Белград) баҫып ала. Теодорих Сингидунды үҙенә ҡалдыра. Византия тарихсыһы Иорданға ярашлы (VI б.), был ваҡытта уға 18 йәш була. Теодорих үҙенең короллек власы башланғысын тап ошо ваҡиғаларға бәйләй, ә хакимлығының утыҙ йыллығын 500 йылда билдәләй.

Остготтар Паннонияны ташлап китә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әммә өс йылдан һуң 473 йыл остготтар ҡалдырырға мәжбүр була Паннония. Ҡәбиләләр Видимир I һәм ул уға, шулай уҡ уны саҡырғайнылар, киттем. Италия. Теодимир юллана уҡ Византия. Ярашлы Иордан, сөнки остготтар ярылып, йәш теодорих уңыш янамай тип бер кем дә күберәк ағаһы һәм ике туған ағай. Рим һәм византия менән килешеүе төҙөү ерҙәренә таралып ултыра һәм македон теодорих теодимир остготтар отошло булды. Был 474 йылда атаһы король теодорих үлгәнсе һуң юғары булырға әҙер. 474 араһында һәм 476 йыл Теодорих ҡалдырып македонский федератский короле булып китә һәм кире Дунай, ҡала был юлы Түбәнге Мезия, йәшәү пребывать менән тәнәфескә тиклем йылда 488. Бәлки, ырыуҙың бер-тип бойора остготтар Мезия Теодориха күсереп Амал Теодорих Страбон, һәм шулай уҡ юғары исемгә дәғүә итә остготтар империяһын армияһының юғары баш командующийы короле титулында йөрөткәндәр.

Вильгельм Плейденвурф, Михаэль Вольгемут, Одоакр һәм Теодорих гравюраһы, 1493. Ксилография, Нюрнберг хроникаһынан.

Узурпатор Василискка ярҙам иткән Теодорих Страбондан айырмалы рәүештә, Теодорих законлы император Зенон яҡлы була[14] Василиск һәм Теодорих Страбон еңелә, ә Теодорих аҙашының бөтә вазифаһы вариҫы булып ҡала. Зенон уны үҙенең дуҫы тип атай, патриций итеп күтәрә һәм юғары баш командующий итеп тәғәйенләй. Шул уҡ ваҡытта федерат-остготтарҙың түбәнге мёзий короллеге таныла һәм уға йыл һайын түләнелә торған субсидия вәғәҙә ителә.

Теодорих империяға ҡаршылаша[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әммә империя хөкүмәтенең йәшәү өсөн кәрәкле түләүҙәрҙе тотҡарлауы һәм Теодорих Страбондың димләүе Теодорихты уның яғына күсергә мәжбүр итә. Теодорих Страбон һәм Бөйөк Теодорих берләшеп эш итә, ләкин һуңғараҡ Зенон Исаврянлы Теодорих Страбонды үҙ яғына ылыҡтыра, һәм остготтар короле Теодомир улы Теодорих яңғыҙ тороп ҡала. Теодорих Эпирға сигенеүҙе хуп күрә. Бында ул тағы ла римлеләр менән һөйләшеүҙәр алып барырға мәжбүр була. Теодорих Эпирҙан ситкә китеп, Рим хеҙмәтенә яңынан барып, үҙенә тәғәйенләнгән Пауталияға күсергә лә риза булғандай була. Ул үҙенең йонсоған ғәскәренә 479480 йылғы ҡышты Эпирҙа үткәрергә мөмкинлек бирергә генә һәм 6 мең яугире менән Константинополь дошмандары готтарҙан Фракияны азат иткән арала халҡының һуғышҡа һәләтһеҙ өлөшөн һәм йөк тейәлгән арбаларын Рим округтарының ҡайһыһында ҡалдырыу мөмкинлеген белешкән. Күрһәтелгән яугирҙәр һаны үҙенә иғтибар итә: үҙенең шәхси составының яртыһы тиерлек Теодорих «балҡан тарлауыҡтары»нда юғалтҡаны һәм шуның менән идара итә башлаған, йәғни 470 йыл кимәленә төшкәнлеген асыҡ. Һөйләшеүҙәр барған арала Рим хәрби начальнигы Сабиниан короле булған Теодорихтың ағаһы Тиудимундтың айырым хәрәкәт иткән (бында әсәһе һәм һеңлеһе лә була) отрядына һөжүм итә һәм тар-мар итә. Тиудимунд үҙ отрядын хурлыҡлы ташлап ҡасыуы һәм хатта күперҙе юҡ итеүе генә әсәһен һәм үҙен ҡотҡарыу мөмкинлеге бирә.

Һуғыш дауам итә, һәм Сабинианға күп көс ҡушыла, был Теодорихтың хәлен тағы насарайта. Әммә 481 йылда Сабиниан ялған интрига арҡаһында ҡорбан була. Шул уҡ йылда остготтарҙың ике власлығының аҙағы етә: Теодорих Страбон ҡапыл вафат була. Уның ғәскәренең күпселеге Теодорихҡа күсә.

Теодорих — рим консулы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Үҙенең иң ҡурҡыныс дошманынан ҡотолғандан һуң, Теодорих 482 йылда Грецияның Лариса ҡалаһына һөжүм итә. Ул иҫ китмәле бөлгөнлөк алып килгәнлектән, Зенон 483 йылда тыныслыҡ килешеүе төҙөргә тәҡдим итә. Теодорихты тағы ла хәрби түрә һәм патриций итеп күтәрәләр, 484 йылға Боронғо Римдең консулы итеп тәғәйенләйҙәр һәм уға Дакияны һәм Түбәнге Мёзияның ҡайһы бер өлөшөн бирәләр. Теодорихты 484 йылда консул дәрәжәһенә тәғәйенләү уның 451 йылда тыуғанлығын дәлилләй, сөнки консул булыу өсөн — утыҙ өс йәш тулырға тейеш булған (дөрөҫөн әйтер кәрәк, император осоронда был принцип гел үтәлмәгән). Остгот короле рим гражданлығын һәм яңы исем — Флавий Теодорих — ала. Теодорихтың һеңлеһе Амалафрида батша ҡатынының һарай штатына алына.

Теодорих консул булғас, Зенон Кесе Азияла баш күтәргән исаврҙарға ҡаршы сара күрергә ҡарар итә. Теодорих яугирҙәре менәнпереправился Вифинияға аша сыға, ләкин Никомедиянан кире саҡыртыла, сөнки император уның тоғролоғона шикләнеп ҡарай. 486 йылда Зенон һәм Теодорих хатта һуғыш аса бер-беренә. Остготтары Фракия талай. Зенон ярҙамға болғарҙарҙы саҡыра, ләкин улар тар-мар ителә. 487 йылда Теодорих Константинополь ҡалаһына һөжүм йәйелдерә. Готтар ҡала тирәһендәге мөһим ерҙәрен биләй, һыуҙы яба. Зенон бай бүләктәр менән Амалафриданы ағаһына ебәрә. Теодорих сигенә.

Зенон Теодорихты Италияны яуларға ебәрә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

488 йылда Теодорих Зенон менән килешеү төҙөй. Одоакрҙы еңһә, Италияла үҙе хакимлыҡ итергә тейеш була[15].[16] Яугирҙәр һаны 20 000, дөйөм һаны — 100 000 кеше. Теодорих походта үҙенең халҡын күберәк ҡатнаштырырға тырыша. Ул ҡырым готтары менән дә һөйләшеүҙәр алып бара; әммә улар ҡатнашыуҙан баш тарта. Фракия готтары ла үҙҙәрен шулай тота, ләкин уның ғәскәренә гот булмағандар, Фридерихтың ругийҙары һәм айырым римләләр, императорҙың туғандары ҡушыла.

Өлкән Петер Вишер, Бөйөк Теодорих статуяһы, XVI б.
Һофкирхе, Инсбрук, Австрия.

Остготтарҙың Италияға баҫып инеүе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Хәҙерге Вуковар янында, Вука Дунайға ҡойған ерҙә гепидтар остготтарҙың юлын ҡыя. Гепидтар Одоакр менән алдан һөйләшеп ҡуйғанмы әллә үҙ белдектәренә ошо һынауҙы йөкләгәнме, белеп булмай. Теодорих етәкселегендәге Ульк янындағы ҡаты һуғышта готтар дошманды ҡыуып ебәрә. Гепид короле Травстила ла һәләк була. Остготтар шулай уҡ күсмә сармат һөжүмен кире ҡаға, һәм Италияға инә.

489 йылдың 28 авгусында Теодорих Изонцо алышында Одоакрҙы сигенергә мәжбүр итә. Өс айҙан Верона алышы була. Одоакр 30 сентябрҙә Равеннаға ҡаса. Одоакрҙың хәрби магистры Туфа, яугирҙәре менән, еңеүсегә бирелә. Медиоланда (Милан) остгот короле Теодорихты сановниктар сәләмләй.[17]

Италияға эйә булыу өсөн һуғыш[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һайланма ғәскәр менән Равеннаға ебәрелгән Туфа тағы дошманға ҡушыла; готтарҙың иң шәп ғәскәре ҡырыла, Теодорих италий ерендә тәүге тапҡыр ҡаты тар-мар ителә.[18] Теодорих Тицинда ҡамала. Ҡалған бәләгә өҫтәлеп, Италияға бургундтар һөжүм итә. Одоакр Кремона менән Медиоланда тәртип урынлаштырғасы, бургундтар Лигурияны талай.

490 йылда, вестгот короле Аларих II ярҙамы менән Теодорих еңә. Одоакр Равеннала бикләнә.[19].

Теодорих ругий союздаштары менән өҙөлөшә. Бында улар халыҡты ныҡ ҡыҫымға ала, Теодорихтың рим сәйәсәтен күҙҙән төшөрә. Һуңыраҡ әле генә дуҫ булып күренгән Туфа менән Фридерих талаша һәм һуғыша. Туфа һәм Фридерих һәләк була, ругийҙар яңынан Теодорихҡа ҡушыла

Равеннаны баҫып алыу. Одоакрҙы үлтереү[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  Теодорих короллеге

Нығытылған Равеннаны алыуы еңел булмай. Однако и положение осаждённых было безнадёжным. 491 йылдың 9 июленән 10 ҡаршы төндә Одоакр ҡаланан һуңғы тапҡыр сығырға маташа. Одоакрҙың хәрби түрәһе, Туфаның вариҫы Ливила һәм иң яҡшы эрул отрядтары һәләк була.[20] 492 йылдың 29 авгусында Теодорих ҡаланы тулыһынса ҡамай.

25 февраля 493 йылдың 25 февралендә Равенна епискобы Иоанн III, Теодорих һәм Одоакр баш ҡала Равенна һәм Италия менән идара итергә тейеш ти. 493 йылдың 5 мартында остгот короле Равеннаға инә, ә 10 көндән Теодорих табында Одоакрҙы үлтерә. Королдең яҡындары ла үлтерелә; ярымутрауҙа урынлашҡан варварҙар отрядтары таратыла.[16][21]

Императорҙы таныу тураһында һөйләшеүҙәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Теодорих ынйы диадемала һәм традицион гот баш кейемендә һынландырылған остгот көмөш тәңкәһе (491 - 501 йй.)

Одоакр менән һуғыш барғанда, Теодорих, үҙен Италия хакимы итеп таныу буйынса Константинополь менән һөйләшеүҙәр алып бара. Теодорих 493 йылдың мартында үҙен король тип иғлан итә.[22] Теодорих император кейемен дә кеймәй, император титулын да алмай, ләкин варварҙар йолаһы буйынса, үҙен король тип йөрөтөүҙе талап итә.[16] Император Анастасий I бары 497 йылда ғына ҡәбиләнең король һайлағанын таный, һәм фәҡәт 516 йылда ғына Теодорихҡа Көнбайышта идаралыҡты тапшырып, Сенатҡа күрһәтә. Теодорих Көнсығыштың бойондороҡһоҙлоғон таный һәм ғүмеренең ахырына тиклем үҙе король булған биләмәне Византия империяһының өлөшө ти, Константинополь ҡалаһында тәхеттә ултырһа ла, бер ваҡытта ла үҙенең рәсеме менән аҡса һуҡтырмай.

Теодорихтың эске сәйәсәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бөйөк Теодорих һарайы. Равенна

Италияла империяла үҙәктә лә , өлкә хкаимиәтендә лә барлыҡҡа килгән бюрократик аппарат тейелмәйсә һаҡлана. Римлеләр үҙҙәренең суд, финанс һәм муниципаль учреждениеларын һаҡлап ҡала һәм готтар менән тигеҙ хоҡуҡҡа эйә була. Әммә фәҡәт готтар ғынам ҡорал йөрөткән һәм хәрби хеҙмәткә алынған.[23] Шуны ла әйтер кәрәк: Теодорих готтарҙы ла рим хоҡуғы һәм ҡоролошо нормаларына тап килтерергә тырыша. Уның короллегендә вестгот, бургунд һәм франк дәүләттәрендәге принцип — күплек, йәғни сығышы буйынса үҙ халҡының законын буйһоноу, «шәхси хоҡуҡ» принцибы үткәрелмәгән. Теодорих сығарған «Эдикт» готтар һәм римлеләр өсөн уртаҡ йыйынтыҡ булған. Уның нигеҙендә Феодосий I ҡабул иткән рим кодексының, аҙаҡҡы императорҙарҙың указдары өҫтөлгән ҡыҫҡартылған өлгөһө ятҡан. Әйтер кәрәк, был эдиктҡа ҡайһы бер варвар йолплары ла ҡыҫылған һәм улар рим юридик төшөнсәләре йоғонтоһонда йомшртыла биргән. Италияла яңы вазифалар, мәҫәлән, «гот графтары» барлыҡҡа килгән, әммә улар готтар һәм римлеләр араһында суд эштәре атҡарғанда хакимиәт һәм суд аралашсылары ғына була алған.

Теодорих 500 йылда беренсе тапҡыр күргән Рим һәйкәлдәренә һоҡланып, ул Рим — Мәңгелек ҡала һәм ул һәр ваҡыт айырым өҫтөнлөктәр менән файҙаланырға тейеш тигән. Теодорих Римдә боронғо һәйкәлдәрҙе тергеҙеүгә күп аҡса бүлгән, ҡала идаралығын яҡшыртҡан, сенатҡа оло хөрмәт менән ҡараған, халыҡты Колизейҙа уҙғарылған тантаналы уйындар менән күңел асыуын хәстәрләгән.[24] Баш ҡала итеп Теодорих Римде түгел, әяҡшы итеп нығытылған һәм боронғо азатлыҡтың ҡапма-ҡаршыһы булған — Равенна ҡалаһын һайлаған. Ул ҡаланы иҫ киткес итеп биҙәткән һәм үҙенә зиннәтле һарай төҙөткән. Уның һынланышы бөгөнгө тиклем һаҡланып ҡалған равенна сиркәүҙәренең береһендәге мозаикала күренә. Равеннала Теодорих янында иң шәп һарай кешеләре тупланған; баш ҡала сәйәси эшмәкәрлек үҙәге генә түгел, унда илдең төп аҡыл көсө йәшәгән.

Теодорихтың Равенналағы һарайы. Равенналағы Изге Апполинария сиркәүендәге мозаика.

Хөкүмәт һалымды дөрөҫ йыйыуға айырым иғтибар бүлгән, иҫке империя системаһы буйынса, Италияның ерле халҡы ғына түгел, күсеп килгән готтар ҙа түләгән.

Теодорих финанс хәлен бик ныҡ алдынғы итмәһә лә, ләкин дәүләт һалымын, сығышына ҡарамай, бар подданныйҙар ҙа түләргә тейеш тигән, сөнки был властың мөһим матди нигеҙен тәшкил иткән. Ярымутрау халҡының юғары һәм урта ҡатламы уның идаралығы осоронда үҙҙәренең хәлен һиҙелерлек яҡшырта алған. Тыныслыҡ сәйәсәте игенселекте, V быуатта бөтөнләй түбән тәгәрәгән сауҙаны байтаҡҡа яңыртҡан. Гот тарихсыдары Италияның сәскә атыуын данлай. Хөкүмәт ғәҙел суд системаһы урынлаштырырға һәм халыҡты фисктң артыҡ талаптарынан, чиновниктарҙың ришүәтселегенән яҡларға тырыша. Король үҙен бар булған көсһөҙҙәрҙең ҡурсалаусыһы итеп иғлан иткән.

Римдә Веста ҡорамында табылған Теодорих эмбемаһы төшөрөлгән кирбес. Яҙма былай тип уҡыла: «+REG(nante) D(omino) N(ostro) THEODE/RICO [b]O[n] O ROM(a)E», «Беҙҙең хакимыбыҙ Теодорик менән Римдә идаралыҡ яҡшы»

Теодорих башланғыстарын данлыҡлы башҡарыусы уның беренсе министры (оффицийҙар магистры) һәм баш кәңәшсеһе Кассиодор булған. Аниций Манлий Торкват Северин Боэцийҙың 524 йылда вафатынан һуң, ул дәүләт менән эске идаралыҡта Теодорихтың уң ҡулы була. Кассиодор уның редактировал его указдарын мөхәррирләгән һәм һарайҙы әүҙем романлаштырған. Ғүмере ахырында ул йыйған рескрипттар, хаттар һәм Теодорих грамоталары Теодорих хакимлығын өйрәнеү өсөн мөһим сығанаҡ булып тора.

Теодорих бик ныҡ белемле булған тип әйтеп булмай, әммә уның грамотаһыҙлығы хаҡындағы хикәйәләр ныҡ арттырып ебәрелгән. Йәнәһе, ул документтарға ҡул ҡуйғанда ҡалып ҡулланған тигән хәбәр дөрөҫлөккә тап килмәй[25]. Константинополдә бала сағын һәм йәшлеген император һарайында үткәргән Теодорих шул дәрәжәлә наҙан булмаған әлбиттә. Ул ҡыҙы Амаласунтаға яҡшы рим тәрбиәһе бирергә тырышҡан. Уның туғанының балалары Теодахад һәм Тюрингия короле Герменефредҡа кейәүгә сыҡҡан ҡыҙы Амалаберга яҡшы белемгә эйә булған. Теодорих мәғрифәтле кешеләрҙе, бигерәк тә яҙыусыларҙы, юғары баһалаған. Әҙәби үҙеш түбән торған рим йәмғиәтендә уларҙы эҙләгән; алдынғы батша үҙенең янына хакимлығын данлаған кешеләрҙе туплай алған. Улар араһында Квинт Аврелий Меммий Симмах, Аниций Манлий Торкват Северин Боэций һәм Кассиодорҙы аҡыл эшмәкәрлегенең төп тармаҡтары — хоҡуҡ, фәлсәфә һәм риторика (оҫта телмәр тотоусы) вәкилдәрен атарға була. Теодорихтың мәҙәни эшмәкәрлеге һуңғараҡ остгот яңырыуы атамаһын алған.

Дин азатлығы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Император Анастасий I исеменән 490-сы йылдарҙа Теодорих Миланда һуҡҡан тәңкә

Үҙе арианлыҡта торған Теодорих илдә дин азатлығы урынлаштырған, халыҡтың күпселеге никенианлы булған.[24] Теодорих христиан булмаған культтарға ла тыныс ҡараған. Ул емертелгән йәһүд синагогаларын тергеҙергә бойора.[26] Рим беренсе руханиҙары бойондороҡһоҙлоҡ менән файҙаланған, король папа һайлауҙарына йәмәғәт тәртибен һаҡлау маҡсатында ғына ҡыҫылған, рим сиркә-енә баҫым яһалмаған.

Вандалдар менән мөнәсәбәттәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡартая барған вандал короле Гейзерих Одоакр менән, Сицилия Италия составында булһын өсөн, йыл һайын яһаҡ түләргә илешкән була. Әммә 490 йылда готтарҙың еңеүе хәлде үҙгәртә, — вандалдар килешеүҙең көсө бөткән тип һанай һәм Сицилияны ҡабат үҙҙәренә ҡайтарырға теләй. Теодорихтың төп көстәре Равеннаны ҡамауҙа тотолһа ла, готтарҙың кескәй отряды 491 йылда вандалдарҙың ниәтен елгә осора. Сицилиялағы еңелеүе шул тиклем тәьҫирле була, вандалдар һәм аландар короллеге Карфаген биләмәләр буйынса ла, финанс дәғүәәләренән дә баш тарта.

Моғайын, 500 йылда Теодорих тол ҡалған һеңлеһе Амалафриданы вандал короле Тразамундҡа кейәүгә бирә. Бирнә сифатында Теодорих Лилибей ҡалаһы менән (хәҙерге Марсала) көнбайыш сицилия өлкәһен бирә. 1000 яугир һәм 5000 хеҙмәтсе оҙатыуында Амалафрида Карфагенға килә. 510 һәм 511 йылдарҙа вандал короле остготтар Испаниянан ҡыуған вестготтар яғына сыға. Был ҙур низағҡа әүерелмәй, Тразамунд ғәфү үтенә. Тразамунд вафатына саҡлы Теодорихтың союздашы була.

Артабанғы вандал короле Һильдерих Равенна менән мөнәсәбәттәрен өҙә һәм император лагерына сыға. Тол ҡлған король ҡатыны Амалафрида, тәхеткә ултырыу тәртибенә ҡаршы килгәнлктәндер, моғайын, ярандары менән бергә үлтерелә. Теодорих Карфагенға үс алыу походына әҙерләнә. Ашығыс төҙөлгән 1 мең караптан торған флот 526 йылдың 13 июнендә италий ярҙарынан ҡуҙғалырға тейеш бла; әммә Теодорих сирләп китә һәм шул уҡ йылдың 30 авгусында вафат була.

Вестготтар менән мөнәсәбәттәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Теодорихтың вестготтар өҫтөнән идаралығы

Теодорих 493 йылда Италияның хужаһына әйләнгәндән һуң, ул ҡыҙы Тиудиготоны Аларих II вестготтар короленә кейәүгә бирә. Был никах ике атаҡлы гот король ырыуын — Амалдар һәм Балттарҙы берләштерә. Франктар вестготтарға һөжүм иткәндән һуң, 507 йылғы Вуйе алышында Аларих II һәләк була, Теодорих, Көньяҡ Италияға Византия флоты һөжүм иткәнлектән, ваҡытында ярҙам итеп өлгөрмәй.

Фәҡәт 508 йылда ғына Теодорих үҙенең армияһын Рим Галлияһына походҡа йүнәлтә. 508 йылдың аҙағына тиклем герцог Ибба етәкселегендәге остгот ғәскәре франктар, бургундтар союздаштарын элекке вестгот Провансынан ҡыуып сығара. Альп һәм Рона араһындағы өлкә 509/510 йылдарҙа Остготтар короллегенә ҡушыла. Теодорих резиденцияһы Арль|Арлдә булған галл префектураһын тергеҙә. Аларих II-нең улы, Теодорихтың ейәне Амаларих сабый ғына була, кәзинәге Гезалехтан тыуған икенсе улын вестготтар яратмаған. Һөҙөмтәлә готтар араһында 511 йылға саҡлы дауам иткән оҙайлы һуғыш тоҡана, ахырҙа Бөйөк Теодорих вестготтар короле лә булып китә. Вестгот короллегенең ҡотҡарылған хазинаһы Равеннаға сығарыла. Теодорих башта Иббуҙы, ә һуңыраҡ үҙенең ышаныслы кешеһен, ҡорал йөрөтөүеһен — остгот Теудисты наместнигы итеп ҡуя. 15 йыл хакимлыҡ итеү дәүерендә Теодорих гот берҙәмлеген нығытыу маҡсатында күп эш башҡара. Теодорих вестгот Амал Эвтарихҡа 515 йылда ҡыҙы, милек вариҫы Амаласунтаны кейәүгә бирә.

Бургундтар менән мөнәсәбәттәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Теодорих 496 йылда ҡыҙы Остроготоны бургунд король улы Сигизмундҡа кейәүгә бирә. Әммә остготтар һәм бургунд короллеге араһында ҡатмарлы мөнәсәбәттәр һаҡлана. 508—509 йылдарҙа остготтар менн һуғышта бургундтар ауыр юғалтыуҙар кисерә. Бөтә яулағандарын ғына юғалтып ҡалмай, Арль һәм Авиньондан да баш тартырға мәжбүр булалар. Уларҙың Оранж (Воклюз) һәм Валансҡа тиклемге ерҙәре бөлгөнлөккә дусар ителә.

Сигизмундҡа 516 йылда атаһы Гундобад тәхете ҡалғандан һуң, гот ҡайны менән бургунд кейәүе араһында татыулыҡ булмай. Шуға ҡарамаҫтан, ике яҡтан да 15 йыл дауамында сик буйында тыныслыҡ һаҡлана. Теодорихтың ҡыҙы үлгәндән һуң, хәл үҙгәрә, Сигизмунд 522 йылда үҙенең улы Сигерихты, Теодорихтың ейәнен үлтерергә бойора. Бургундтарҙа гот партияһының ошондай ахыры бер үк ваҡытта Теодорихтың оборонаға ҡоролған бургунд сәйәсәтенең тамамланыуын аңлатҡан. Хәҙер ул үлтерелгән Амал өсөн ҡан үсе атҡарырға тейеш була, һәм шундай туғанлыҡ бурысына Теодорих һәр ваҡыт етди ҡараған. Остгот һөжүм һуғышы янауы франктарҙы ла хәрәкәткә килтерә, 523-524 йылғы франк-бургунд һуғышында бургундтар ике фронт ҡыҫымында ҡала. Сигизмунд франк һөжүмен ире ҡағып маташҡанда, Тулуин ерәкселегендәге остгот ғәскәре Дюранс һәм Дром араһындағы, хатта Изерға тиклемге, ерҙәрҙе яулай. 522—524 йылдарҙағы ваҡиғалар арҡаһында Галлиялағы остгот биләмәләре ҙурая.

Франктар менән мөнәсәбәттәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Теодорихтың Эдикты. 512 йыл. Фрагмент.

Ҡыҙҙарын королей вестгот һәм бургунд королдәренә кейәүгә бирер алдынан, Теодорих үҙе 493 йылдамы, әллә 494 йылдамы — франк короле Хлодвиг I-нең һеңлеһен Аудофледаға өйләнә, Амаласунта исемле ҡыҙы тыуған, һәм был ул осорҙағы ҡеүәтле королдәр араһында дуҫлыҡты нығытырға тейеш була. Ысынында, ике король дә һәр саҡ туранан-тура низағтан ситләшкән. Ҡайны менән кейәү бер-беренә етерлек күңелһеҙлектәр тыуҙырһа ла, улар асыҡтан-асыҡ һуғышҡа тиклем барып етмәгән. 506 йылда туғыҙ йыл тынлыҡтан һуң алеманндар яңынан франктарға ҡары баш күтәрә һәм Страсбург янындағы алышта тар-мар ителә. Теодорих алеманндарҙы үҙ яҡлауына ала. Равенна франк короленән еңелеүселәрҙе эҙәрлекләмәүен талап итә, Теодорих, алеманндар алдағы көндә франк территорияһы суверенитетын хөрмәт итер тигән гарантия ла бирә. 508 йылдың көҙөндә ҡамауын өҙгәндә, франктар ҡамалған бургундтарҙы яҡлағанда, остготтар һәм франктар бер-беренә ҡаршы тора. 508 йылда Теодорих Галлияға ғскәр кереткәндә, Хлодвиг көньяҡта булмай.

510 йылда Герменефред, Тюринг короллеге короле Теодорихтың туғанының ҡыҙы Амалаберганы кәләш итеп ала. Һөҙөмтәлә готтар франктарға ҡаршы торғанда көслө таяныс булырлыҡ союздаш таба. Теодорихтың вафатына тиклем остгот-тюринг союзы ныҡлы була.

Гепидтар менән һуғыш[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Теодорихтың көнсығыш сәйәсәте Италий дәүләте менән Византия империяһы араһындағы сик тураһында бәхәстәрҙең дауамы булып ҡалған. Бында, элек готтар йәшәгән урында, 473 йылда улар киткәндән һуң, гепид ҡәбиләләренең бер өлөшө рәхәтләнеп йәшәп китә. 488 йылда улар Теодорихтың Италияға походына ҡамасаулап маташҡан була. Сирмийҙы биләгән ошо гепидтар төркөмөнән башҡа, тағы Дунайҙан төньяҡҡараҡ урынлашҡанлары ла була. 504 йылда ике төркөм берләшергә маташа. Гепид державаһы Теодорихтың Италияһына ла янарлыҡ ҡеүәтле булыуы мөмкин. Гепид илселәре территорияға булашҡан кеүек һөйләшә Равеннала. 504 йылда Теодорих Сава буйлап түбәнгә комит Питца етәкселегендә ғәскәр төшөрә. Ваҡиғалар бик тиҙ үҫешә: Питца Сирмийҙы яулай, гепид короле Тразарихты ҡыуып ебәрә һәм 488 йылда Вукала ҡаршы торған Трапстилдың әсәһен, ҡатынын әсирлеккә ала.

Паннонияны ҡушыу менән генә тамамланмай: 505 йылда остготтар, Византия сиктәрен боҙоп, Морава үҙәнен баҫып ала. Герта ҡәлғәһендә һун-гепид юлбаҫарҙары башлығы Мунд хәрәкәт иткән була. Магн Аврелий Кассиодор не сообщает былбандит хаҡында бер яҡшы һүҙ әйтеп ҡалдырмаһа ла, гот командирҙарына уның менән килешеү төҙөргә ҡушыла. Сөнки кесе Флавий Сабиниан, византий полководецының улы, составында болғарҙар ҙа булған ҙур ғәскәр менән яҡынлашып килгән була. 2500 яугирҙән торған остгот ғәскәре Горреум Марги янында (хәҙерге Чуприя) еңеүгә өлгәшә.[27] Был һуғышта еңгән остгот ғәскәренең биштән дүрт өлөшө пехотанан торған.

Моғайын, был мәлгә Теодорих геруль короле Родульф менән яҡшы мөнәсәбәт ҡрору хәстәрлеген күргәндер. Остгот короле Родульфты «ҡорал буйынса улым» тип атаған һәм варварҙар йолаһы буйынса ат, ҡалҡан һәм башҡа һуғыш ҡоралдарын бүләк иткән.

Византия менән мөнәсәбәттәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бөтә ошо хәрәкәттәр һөҙөмтәһендә, император бер ниндәй ҙә контрсара ҡулланмаһа ла, Теодорих Анастасий I менән һуғышырлыҡ хәлгә етә. Сирмий һуғышының тиҙ уңышы эҙемтәһе өсөн ҡиммәт түләргә тура килә. Император дипломатияһы, Теодорихтың ҡәбиләләргә ҡарата булған бөтә сәйәсәтен емереп, территориаль юғалтыуҙарҙы артығы менән компенсациялай. 510 йылға тиклем, 5 йыл дауамында, формаль рәүештә тыныслыҡ килешеүе төҙөлгәндән һуң — император остготтарға йә бтөнләй союздаштарына ярҙамға килергә рөхсәт итмәй, йә ваҡытында эшләргә бирмәй. Моғайын, 510 йылда Теодорих император Анастасий менән, Бассиана ҡала округы, тимәк, Сирмий Паннонияһының көнсығыш өлөшө, үрге мёзий үҙәне Дунайҙың уң ҡушылдығы Морава һәм Сингидун ҡала окргы (хәҙерге Белград) Византияға ҡушыла тип килешкәндәрҙер. Шуның менән Равенна, боронғо гот территорияһынан баш тартһа ла, Көнсығыш менән Көнбайыш араһында килешеүгә өлгәшә.

Римлеләр менәән готтар араһында ризаһыҙлыҡ үҫеүе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Италиялағы Остготтар короллеге бәхәсһеҙ «бөйөк держава» була. Уның территорияһы Апеннин ярымутрауы сиктәренән арыраҡ, хәҙерге Прованстың бер өлөшөн, Швейцарияны, Тиролде, Австрияны һәм Далмацияны үҙ эсенә алып, йәйелгән була.

Күрәһең, бөтәһе лә Теодорихтың батшалығына оҙаҡ киләсәк көҫәй. Әммә ялтырауыҡ ҡап аҫтында эске тарҡалыу сығанағы йәшенгән була. Готтар һәс римлеләр араһында ысын татыулыҡ булмай. Готтарҙың хәрби хоҡуҡтары ҡоралланған герман ҡәбиләһенә матди көс өҫтөнлөгөн бирә, һәм ошо уларҙың ҡырағайлығы менән бәйле, йыш ҡына улар һәм италийҙар араһында низағ сығарып тора. Шуның эҙемтәһе булып, мәҙәни һәм дин айымалыҡтары киҫкенләшә, раса дошманлығы барлыҡҡа килә.

Теодорих исеме менән Римдә префект Каталина сығарған көмөш йүгертелгән бронза эталоны, 493—526 йылдар

Иҫке аристократ магнат партияһы баш ҡалҡыта. Сенат оппозиция органына әүерелә. Көнсығыш империяһы менән берләшеү тураһында йәшерен һүҙ ҡуйышыу (заговор) асыла[28]. Боэций дуҫтарын эҙәрлекләүҙән ҡотҡара алмай, үҙе лә ҡулға алына. 523 йылдың көҙөнән Боэций Павия төрмәһендә тотола, һәм күренекле «Фәлсәфәнән йыуаныс табыу» әҫәрен яҙа. Әммә король Боэцийҙы ярлыҡамай. 524 йылда Боэций үлем язаһына хөкөм ителә.[29] Константинополь Теодорихтың эшмәкәрлеген ортодокс никенеяндарҙы эҙәрлекләү тип баһалай һәм и ответили соответствующими карательными ариандарҙы ҡарата язалау менән яуап бирә. 525 йылда сенат рәйесе Симмахты ла кейәүе Боэций яҙмышына тарый.[16][30]

Равеннала Теодорих кәшәнәһе

Теодорих папа Иоанн I-не ирекһеҙләп илсе яһай һәм императорға ебәрә. 525 йылда императорға бик күп италий дин әһелдәре һәм сановниктары килә. Улар императорҙың илтифатлығына өмөт итә. Теодорих күҙлегенән миссия һөҙөмтәһе сиктән тыш яман була. Папа һәм уның ярандары Константинополдә оҙағыраҡ ваҡыт тотҡарлана, уларға ҡәҙер-хөрмәт күрһәтелә. Иоанн I шәхсән Пасха уңайынан императорға таж кейҙереү йолаһын (коронация) үтәй. Равеннаға ҡайтҡандан һуң, илселектең күпселеге, шул иҫәптән папа, төрмәгә эләгә, шунда 526 йылдың 18 майында Иоанн I үлә.[31] Теодорих папа вазифаһфна үҙенең кандидатын үткәрһә лә, дауыллы ваҡиғалар көтөлгәне билдәле була.

Готтар һәм римлеләр араһындағы ижтимағи талаш-тартыш барлығын хөкүмәт терроры асыҡ күрһәтә. 526 йылдың 30 авгусында ҡартайған Теодорих, Арий һымаҡ, дизентерия менән сирләп үлгәндән һуң[32], ортодокс никениянлыларҙың күпселеге готтар юлбашсыһы туп-тура йәһәннәмгә киткәнлегенә ышанған. Теодорихты Равенна янында ерләйҙәр, ҡыҙы Амаласунта диаметры 11 м һәм ауырлығы 300 кг булған таш менән ябылған ун мөйөшлө нигеҙгә ултыртылған түңәрәк бина рәүешендәге бик матур кәшәнә төҙөтә. Һуңғараҡ ариан короленең һөйәктәрен сығарып ырғытып, кәшәнәһен сиркәүгә әйләндерәләр (хәҙерге көндә унда музей эшләй).

Рецепция[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Герман мәжүси риүәйәте Вотандың ҡара аты Равенналағы мәжлестән күктәге ояһына (чертог) алып киткән. Теодорих — герман фольклор геройының, Дитрих Бернскийҙың прообразы. Ҡалып:Stub-section

Ҡатындары һәм балалары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Мёзиялағы һөйәркәһенән (исеме билдәһеҙ) Теодорихтың ике ҡыҙы була.[33]:
    • Тиудигото (яҡынса 473 йылда тыуған). Атаһы 494 йылда Аларих II, вестгот короленә кейәүгә бирә.
    • Острогото йәки Ареагна (яҡынса 475 йылда тыуған). 494 йылда йәки 496 йылда атаһы бургунд король улы Сигизмундҡа кейәәүгә бирә.[34]
  • 493 йылдан — Аудофледа, Хлодвиг I, франк короленең һеңлеһе, уның менән никахынан:
    • Амаласунта (535 йылда үлтерелә), остготтар королеваһы.

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. Lundy D. R. The Peerage (ингл.)
  2. 2,0 2,1 И. Г. Теодорих Великий (урыҫ) // Энциклопедический словарьСПб.: Брокгауз — Ефрон, 1901. — Т. XXXIIа. — С. 882—885.
  3. T. H. Theodoric (ингл.) // Encyclopædia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information / H. Chisholm — 11 — New York, Cambridge, England: University Press, 1911. — Vol. 26. — P. 768—769.
  4. Deutsche Nationalbibliothek Record #11862167X // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
  5. А. Г—б Теодемир (урыҫ) // Энциклопедический словарьСПб.: Брокгауз — Ефрон, 1901. — Т. XXXIIа. — С. 878.
  6. Dahn Theoderich der Große (нем.) // Allgemeine Deutsche BiographieL: 1894. — Vol. 37. — S. 696–706.
  7. Settipani C. La Préhistoire des Capétiens (фр.): Première partie : Mérovingiens, Carolingiens et RobertiensVilleneuve-d'Ascq: 1993. — P. 52—53. — ISBN 978-2-9501509-3-6
  8. Амаласонта (урыҫ) // Энциклопедический лексиконСПб.: 1835. — Т. 2. — С. 64—66.
  9. Dahn F. Amalasvintha (нем.) // Allgemeine Deutsche BiographieL: 1875. — Vol. 1. — S. 380–382.
  10. Амалазунта (урыҫ) // Энциклопедический словарь / под ред. И. Е. АндреевскийСПб.: Брокгауз — Ефрон, 1890. — Т. Iа. — С. 603.
  11. 11,0 11,1 E.A. Thompson, Bell A. Theodoric // Encyclopædia Britannica (билдәһеҙ)Encyclopædia Britannica, Inc., 1768.
  12. 12,0 12,1 Theodorich // https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&local_base=aut&ccl_term=ica=jn20000701796
  13. Васильевский В. Г. Лекции по истории Средних веков. СПб., 2014, с.198.
  14. Аноним Валезия, 42
  15. Аноним Валезия, 49
  16. 16,0 16,1 16,2 16,3 Ҡалып:Книга:Прокопий Кесарийский: Война с готами
  17. Аноним Валезия, 50—51
  18. Аноним Валезия, 52
  19. Аноним Валезия, 53
  20. Аноним Валезия, 54
  21. Аноним Валезия, 56
  22. Аноним Валезия, 57
  23. Аноним Валезия, 83
  24. 24,0 24,1 Аноним Валезия, 60
  25. Аноним Валезия, 79
  26. Аноним Валезия, 81—82
  27. Ҡалып:Книга:Иордан: О происхождении и деяниях гетов
  28. Аноним Валезия, 85
  29. Аноним Валезия, 87
  30. Аноним Валезия, 92
  31. Аноним Валезия, 88—93
  32. Аноним Валезия, 94—95
  33. Ҡалып:Книга:Иордан: О происхождении и деяниях гетов
  34. Аноним Валезия, 63

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Иордан. О происхождении и деяниях гетов / Вступ. статья, пер., коммент. Е. Ч. Скржинской. — СПб.: Алетейя, 2013. — 512 с. — (Византийская библиотека. Источники). — ISBN 978-5-91419-854-8.
  • Прокопий Кесарийский. Война с готами // Прокопий Кесарийский. Война с готами. О постройках / Пер. С. П. Кондратьев. — М.: Арктос, 1996. — 167 с. — ISBN 5-85551-143-X.
  • Вольфрам, Хервиг. Готы. От истоков до середины VI века / Перевод с немецкого Б. Миловидов, М. Щукин. — СПб.: Ювента, 2003. — 654 с. — (Историческая библиотека). — 2000 экз. — ISBN 5-87399-142-1.
  • Хизер, Питер. Возрождение Римской империи. Великие властители и реформаторы Церкви / Пер. с англ. Л. А. Карповой. — М.: Центрполиграф, 2019. — 575 с. — ISBN 978-5-277-08448-4.
  • Западная Европа. // Правители Мира. Хронологическо-генеалогические таблицы по всемирной истории в 4 тт. / Автор-составитель В. В. Эрлихман. — Т. 2.
  • Теодорих Великий // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  • Goltz, Andreas. Barbar — König — Tyrann. Das Bild Theoderichs des Großen in der Überlieferung des 5. bis 9. Jahrhunderts. Berlin; Boston, 2008. ISBN 978-3-11-021012-5.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]