Ғәббәс I

	Ғәббәс I; (Бөйөк Ғәббәс I)
	фарс. شاه عباس بزرگ әзерб. I Abbas Səfəvi
май 1587 — 19 ғинуар 1629
(под именем Ғәббәс I)
Алдан килеүсе:	Мөхәммәт Худабенде
Дауамсы:	Сәйфи I
Вариҫы:	улы
Дине:	Ислам, Шиғыйҙар
Тыуған:	27 ғинуар 1571; Герат, Сәфәүиҙәр
Үлгән:	19 ғинуар 1629 (57 йәш); Казвин, Иран
Ерләнгән:	Imamzadeh Habib ibn Musa (Kashan)[d]
Нәҫел:	Сәфәүиҙәр
Атаһы:	Мөхәммәт Худабенде
Әсәһе:	Махди Улья
Ҡатыны:	Мезди-Улья бейим, Огланпаша ханым, Яхшен Султан, Тинатин (Лейли) Султан
Балалары:	улдары: Мухаммедбагыр Фейзи Мирза, Хасан Мирза, Хусейн Мирза, Тахмасиб Мирза, Мухаммед Мирза, Исмаил Мирза, Имамгулу Мира ; ҡыҙҙары: Шахзаде Султан, Зибайде Султан, Ханага Султан, Хевва Султан, Шахбану Султан, Мелекнисе Султан
Ғәббәс I; (Бөйөк Ғәббәс I) Викимилектә

Ғәббәс I, Ғәббәс шаһ (фарс. شاه عَباس بُزُرگ; әзерб. I Abbas Səfəvi^[1]^[2]; (27 ғинуар 1571 йыл, Герат (ҡала) — 19 ғинуар 1629 йыл, Казвин) — Сәфәүиҙәр нәҫеленән Фарсы шаһы^[3], 1587—1629 йылдарҙа хакимлыҡ итә^[3].

Оло реформатор һәм полководец Ғәббәс дәүләт ҡоролошон тамырынан үҙгәрткән сәйәси һәм иҡтисади реформалар үткәрә һәм төрөктәр, үзбәктәр менән һуғыштар алып бара, элек юғалтҡан территорияларҙы кире ҡайтара. Асылда, уға мираҫҡа ҡалған һәм тулыһынса тиерлек емерелгән Сәфәүиҙәр державаһын үҙәкләштерелгән абсолютист монархияға әйләндерә. Ғәббәс хакимлыҡ иткән дәүерҙә Сәфәүиҙәр дәүләте ҙур үҫеш кисерә һәм көнбайышта Тигр йылғаһынан алып, көнсығышта Кандагарға (Афғанстан) тиклем һуҙыла. Шиғый мосолман булараҡ, Ғәббәс һәр ваҡытта ла сөнни мосолмандарҙы эҙәрлекләй. Әммә, европалы христиандарға дини түҙемлек күрһәтә. Ғәббәс юлдар, күперҙәр, каналдар төҙөүҙе ҡеүәтләй, ҡалаларҙы биҙәү һәм келәм һуғыу эшен үҫтерә. Уның хакимлығы осоронда, 1598 йылда, баш ҡала Казвиндан Исфаханға күсерелә. Ғәббәс уҫал, деспот хаким булһа ла, тере сағында ла уны поданныйҙары Бөйөк тип йөрөтә

Биографияһы

Ғәббәс I афған ҡалаһы Гератта 1571 йылдың 27 ғинуарында шаһиншаһ Мөхәмәт Хоҙабәндә (1531—1596)^[4] менән Мазандаран өлкәһе хакимы Мир Абдулла-хандың ҡыҙы Мәхди Улья (?—1579) ғаиләһендә тыуа.

16 йәшендә Сәфәүиҙәрҙең дәүләтен етәкләй. 1590 йылда Ғәббәс Истанбул килешеүе менән Ғосман империяһы менән һуғышты туҡтата һәм бөтә көстө Төньяҡ-Көнсығыш Ирандан үзбәктәрҙе ҡыуыуға туплау өсөн, уларға территорияның бер өлөшөн бирә^[5], һәм Ҡыҙылбаш ырыуын властан ситләтә.^[6].

Үзбәк әмире Абдалла тарафынан батырҙарса яҡланған Хөрәсән 1598 йылда ғына, Герат ҡалаһы ҡолатылғас, Ғәббәстән еңелә. Шул арҡала ул биләмәһенә Гилян менән Мазандаранды, ә көньяҡ өлкәлә Лурестанды ҡуша һәм Кандагарҙы баҫып алып, үҙенең хакимлығын Афғанстандың күп өлөшөнә йәйелдерә. Әммә, Амударъяның көньяғындағы территорияларҙы ҡушырға маташҡанда Ғәббәс Бәлх янындағы һуғышта уңышһыҙлыҡҡа осрай. Унда фарсы армияһы үзбәк ғәскәрҙәре тарафынан тулыһынса тар-мар ителә. Мавараннаһрҙың бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалыу өсөн, был һуғыштағы еңеү һис шикһеҙ ҙур роль уйнай. Әммә төбәктең дөйөм сәйәси хәленә ул әллә ни йоғонто яһамай, сөнки ауыр һуғыш хәрәкәттәренән һуң, үзбәк армияһының артабанғы походтар өсөн кәрәкле ресурстары булмай. Шул арҡала Хөрәсәндең ҙур өлөшө Бөйөк Ғәббәс контроле аҫтында ҡала. Бары тик 1613 йылда ғына, үзбәктәр Әмир Сәмәрҡәнд Ялантүш-Баһадир Бей етәкселегендә дошмандың һиҙҙермәҫтән һөжүм итеүен булдырмаҫ өсөн ҡуйылған мөһим һағын һәм ҡалаларын (унда Мәшһәд, Нишапур, Герат һәм башҡалар инә) тартып алғас, хәл тамырынан үҙгәрә.

Төрөктәр менән һуғыш ауыр була. 1601 йылда Ғәббәс власы аҫтына Әрмәнстан һәм Грузияның бер өлөшө, шулай уҡ Ширван күскәс, ул төрөктәрҙең Ереван һәм Тәбриз ҡалаларына йыл һайын тиерлек ҡабатланып торған һөжүмдәрен уңышлы кире ҡаға. Ҡайһы берҙә төрөктәрҙең Кесе Азиялағы иң төпкөл биләмәләренә лә баҫып инә һәм 1613 йылда Грузияның ҙур өлөшөн, Кахетия һәм Карталиния батшалығын сәфәүиҙәрҙең юғары власын танырға мәжбүр итә.

1614—1617 йылдарҙа төрөктәр яңынан Иранға баҫып инергә маташа, әммә тағы уңышһыҙлыҡҡа осрай. Улар ҙур еңелеү кисереп, 1618 йылда Ғосман II солтан идаралығында Ғәббәс шаһ менән Серав килешеүе (Маранд килешеүе) төҙөй. Тик был килешеү оҙаҡҡа бармай. 1622 йылда Төрөк-фарсы һуғышы (1623—1639) яңынан башлана. Тик төрөктәр уны шул тиклем уңышһыҙ алып бара, хатта Бағдад Ғәббәс тарафынан яулап алына. Ғәббәс Рәсәйҙәге Романовтар династияһын тәүгеләрҙән булып таный һәм 7 мең күләмендә заем бүлә. 1625 йылда бүләк ҡомартҡы һәм зиннәтле тәхет ебәрә^[7]. 19 ғинуар 1629 йыл йылда Ҡазвинда Ғәббәс үлгәс, Сәфәүиҙәр династияһы биләмәһе Тигр йылғаһынан Һиндҡа тиклем һуҙыла. Үҙенең улын үлтертеп, ул тәхет вариҫы итеп ейәне Софи-Мирзаны тәғәйенләй.

Ғәббәс сәфәүиҙәрҙең иң уңышлы хакимы була. Ул ғәйрәтле, сәйәси һиҙгер булыуы, юлдар, күперҙәр төҙөүе, ҡалаларҙы, бигерәк тә Исфаханды биҙәүе менән айырылып тора. 1598 йылда үҙенең резиденцияһын Ҡазвиндан Исфаханға күсерә. Һиндостан менән Европа араһында сауҙаны йәнләндерергә тырыша.

Атап әйткәндә, ул Төркиә яғынан эске хәүеф менән генә түгел, ә провинциаль феодалдар мөхитендәге сепаратизм йүнәлеше менән дә аҡланған хәрби реформа үткәрә. Элек фарсы армияһында бары тик төрки ҡыҙылбаш аҡһөйәктәренең хәрби атлылары, крәҫтиәндәрҙән торған феодаль ополчениелар һәм шаһтың шәхси атлы отряды ғына булһа, Ғәббәс регуляр армия булдыра, унда мушкет менән ҡоралланған 20 мең уҡсы, Кавказ кешеләренән 12 мең атлы гүләм, 12 мең артиллерист һәм 500 пушка инә. Армия даими рәүештә рекруттар менән тулыландырылып тора. Уларҙы мосолман булмаған иран халҡы араһынан мәжбүри рәүештә һайлап алалар. Феодалдарҙың атлылары ҡыҫҡартыла. Ғәббәс, хәрби реформанан тыш, аҡса реформаһы ла индереп маташа, сөнки Иранда 11 йыл власть булмауы арҡаһында илдә ҡаты курсы булмаған бик күп валюта йөрөй. Ғәббәс Ғәббәси тигән монета индерә, уның баһаһы бер мискалгә тиң була^[8].

Ғәббәс шаһ идара иткән йылдарҙа уның ҡушыуы буйынса Гәнжәлә Йома мәсете төҙөлә.Христиандарға ул парсиларға һәм йәһүдтәргә ҡарағанда күберәк дини түҙемлек күрһәтә, ә сөнниҙәрҙе ут һәм ҡылыс менән эҙәрлекләй. Уның зиннәтле һарайында Бөйөк могол һәм башҡа көнсығыш дәүләттәренең илселәре Рәсәй, Франция, Англия (короллек), Испания һәм Нидерланд илселәре менән осраша. 1622 йылда инглиздәрҙең ярҙамы менән ул португалдарҙың Ормуз утрауын тартып ала. Ғәббәстең образы Мирза Фатали Ахундовтың «Обманутые звёзды» әҫәрендә сағылдырыла.

Ата-бабалары

Иҫкәрмәләр

↑ Mazzaoui Michel B. Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period // Turko-Persia in Historical Perspective. — Cambridge University Press, 2002. — P. 86-87. — ISBN 0-521-52291-9, ISBN 978-0-521-52291-5 Safavid power with its distinctive Persian-Shi’i culture, however, remained a middle ground between its two mighty Turkish neighbors. The Safavid state, which lasted at least until 1722, was essentially a «Turkish» dynasty, with Azeri Turkish (Azerbaijan being the family’s home base) as the language of the rulers and the court as well as the Qizilbash military establishment. Shah Ismail wrote poetry in Turkish. The administration nevertheless was Persian, and the Persian language was the vehicle of diplomatic correspondence (insha'), of belles-lettres (adab), and of history (tarikh).
↑ И. В. Пигулевская, А. Ю. Якубовский А. Ю., И. П. Петрушевский, Л. В. Строева, А. М. Беленицкий. «История Ирана с древнейших времен до конца XVIII века». 1958 Стр.274 разд. Реформы шаха Аббаса I: Языком войска и двора остался тюркский (азербайджанский) язык.)
↑ ^3,0 ^3,1 ʿAbbās I // Энциклопедия Британника
↑ Savory R. M. ʿAbbās (I) (ингл.). Encyclopædia Iranica. Дата обращения: 8 октябрь 2013.
↑ Britannica. Abbās I
↑ Iranica. THE SAFAVIDS (1501—1722) 2009 йыл 16 ғинуар архивланған.
↑ Курукин И.В. Персидский поход Петра Великого. Низовой корпус на берегах Каспия (1722—1735).
↑ 4,67 г серебра

Әҙәбиәт

Ғәббәс I // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
Аббас I // Еврейская энциклопедия Брокгауза и Ефрона. — СПб., 1908—1913.

[1] Mazzaoui Michel B. Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period // Turko-Persia in Historical Perspective. — Cambridge University Press, 2002. — P. 86-87. — ISBN 0-521-52291-9, ISBN 978-0-521-52291-5 Safavid power with its distinctive Persian-Shi’i culture, however, remained a middle ground between its two mighty Turkish neighbors. The Safavid state, which lasted at least until 1722, was essentially a «Turkish» dynasty, with Azeri Turkish (Azerbaijan being the family’s home base) as the language of the rulers and the court as well as the Qizilbash military establishment. Shah Ismail wrote poetry in Turkish. The administration nevertheless was Persian, and the Persian language was the vehicle of diplomatic correspondence (insha'), of belles-lettres (adab), and of history (tarikh).

[2] И. В. Пигулевская, А. Ю. Якубовский А. Ю., И. П. Петрушевский, Л. В. Строева, А. М. Беленицкий. «История Ирана с древнейших времен до конца XVIII века». 1958 Стр.274 разд. Реформы шаха Аббаса I: Языком войска и двора остался тюркский (азербайджанский) язык.)

[britannica-3] 3,0 ^3,1 ʿAbbās I // Энциклопедия Британника

[4] Savory R. M. ʿAbbās (I) (ингл.). Encyclopædia Iranica. Дата обращения: 8 октябрь 2013.

[5] Britannica. Abbās I

[6] Iranica. THE SAFAVIDS (1501—1722) 2009 йыл 16 ғинуар архивланған.

[7] Курукин И.В. Персидский поход Петра Великого. Низовой корпус на берегах Каспия (1722—1735).

[8] 4,67 г серебра

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

Тематик сайттар	ECARTICO · Родовод
Һүҙлектәр һәм энциклопедиялар	Большая каталонская · Большая российская · Брокгауза и Ефрона · Еврейская Брокгауза и Ефрона · Малый Брокгауза и Ефрона · Энциклопедический лексикон · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн)
Норматив контроль	BIBSYS: 15009366 · BNC: a11217017 · BNF: 13334199v · GND: 118646400 · ISNI: 000000006679019X · LCCN: n80034374 · NDL: 001117400 · NTA: 317318721 · SUDOC: 03575365X · VIAF: 77109363