Төркиәләге ҡырым татарҙары

Төркиәләге ҡырым татарҙары
Дәүләт	Төркиә

Төркиәләге ҡырым татарҙары (ҡырымтат. Türkiyedeki Qırımtatar diasporası, тур. Türkiye’deki Kırım Tatarları) Төркиә граждандарының һәм халҡының бер өлөшө — ҡырым татарҙары йәки уларҙан килеп сыҡҡан кешеләр. XX быуатҡа тиклем ҡырым татарҙары Ҡырымдан Төркиәгә өс тулҡын булып күсенәләр: беренсе тулҡын Ҡырымдың Рәсәй империяһына 1783 йылда ҡушылыуынан һуң, икенсеһе — 1853 −1856 йылдарҙағы Ҡырым һуғышынан һәм өсөнсөһө — 1877—1878 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышынан һуң .

Төркиәләге ҡырым татар диаспораһы тарихы

Ҡырым татарҙары эмиграцияһы һәм ҡырым татарҙары диаспораһының Ғосман империяһында формалашыуы феномены — донъя тарихында бындай төр араһында уникаль күренеш, кәм тигәндә, ике аспектта:

• һан яғынан ҡарағанда — хәҙерге Төркиәлә «демографик ҡырым татар ресурсы» тарихи тыуған иле Ҡырымда булғандан күпкә күберәк.
• сифат (интеллектуаль) яғынан ҡарағанда — Ҡырым татарҙарының Ғосман империяһының һәм Төркиәнең ижтимағи — сәйәси, иҡтисади, мәҙәни һәм мәғариф тормошонда ҡатнашыуы уларҙың үҫешендә мөһим, ә ҡайһы берҙә хәл иткес әһәмиәткә эйә була.

Ғосман империяһындағы ҡырым татар диаспораһы

Ҡырым татарҙарының Ғосман империяһының ижтимағи-сәйәси һәм мәҙәни тормошонда ҡатнашыуы Ҡырым ханлығы тарихындағы ғосман осоро менән генә сикләнмәй, был осор 1475 йылдан 1774 йылға тиклем дауам итә. Ханлыҡ менән Ғосман империяһы араһындағы бәйләнештәр Кафаны баҫып алыуға тиклем дә, XIV—XV быуаттарҙа Рәсәй һәм Ғосман империялары араһында Көсөк-Ҡайнаржи солох килешеүенә ҡул ҡуйғанғандан һуң да булған һәм XX быуаттың 20-се йылдарына тиклем дауам иткән. Һөҙөмтәлә, йөҙләгән ҡырым татарҙары һәм уларҙың вариҫтары Ғосман империяһы тарихында һиҙелерлек эҙ ҡалдыра.

Бынан тыш, Рәсәй империяһы хөкүмәтенең ҡушылған Ҡырымға сәйәсәте Төркиәгә ҡырым мигранттары ағымының өҙлөкһөҙ артыуына килтерә: бигерәк тә XVIII быуат аҙағынан XX быуаттың 20-се йылдарына тиклем. Был осорҙа Ҡырымдан кәм тигәндә 1 800 000 кеше китә. Ҡырым татарҙары һәм уларҙың вариҫтары Ғосман империяһының ижтимағи-сәйәси, иҡтисади һәм мәҙәни тормошонда ҙур роль уйнай башлай: улар хөкүмәттә юғары вазифалар һәм дәүләт идаралығы структураһында бер нисә төп вазифа биләй; Төркиәнең фәнни өлкәһендә, мәғарифында, әҙәбиәтендә һәм сәнғәтендә киң билдәлелек ала.

Дөйөм алғанда, ҡырым татарҙары диаспораһын тикшеренеүселәр түбәндәге төркөмдәргә бүлгән:

• Үҙәктә лә (үҙәк хөкүмәтте лә индереп), провинцияларҙа ла төрлө дәүләт, административ-сәйәси, финанс һәм суд ведомстволарының етәксе аппараты вәкилдәре;
• ғосман ислам дин әһелдәрнең юғары етәкселеге;
• солтандарҙың төрлө һарай хеҙмәттәре идара итеү аппараты вәкилдәре;
• хәрби ведомстволарҙың юғары вазифалы чиновниктары һәм полководецтар;
• төрлө вәкиллекле органдар түрәләре;
• фән, мәғариф, әҙәбиәт һәм сәнғәт эшмәкәрҙәре.

Ғосман империяһының идара итеү органдарында ҡырым татарҙары

Ҡырым татарҙары Ғосман империяһының идара итеү органдарында киң вәкиллеккә эйә була: беренсе сиратта, был Солтан Диванында (Диван-и Хумаюн) «ҡырымсаҡтар» булыуында, шулай уҡ идара итеү функцияларын үтәгән башҡа власть структуралары составында сағыла. Атап әйткәндә, садразам Әхмәт Тевфика-паша — һуңғы ғосман бөйөк вәзире - дүрт тапҡыр министрҙар кабинетын етәкләй, өҫтәүенә өс тапҡыр дәүләт өсөн иң ҡатмарлы ваҡытта: Беренсе донъя һуғышында еңелгәндән һуң һәм 1918 һәм 1922 йылдар араһында.

Татарҙар башҡа абруйлы вазифаларҙы ла биләй: улар араһында солтан мисәтен (Мәхмәт Сәйет Халет-әфәнде), Анатолия ҡадиаскерын, дәфтәрдарҙы (ҡаҙнасылар, финанс министрҙары) һаҡлаусы нишанджылар, «сит ил эштәре министрҙары». Ҡырым татарҙары төрлө финанс ведомстволары башлыҡтары нәзир, вакуфтар һ. б., шулай уҡ таможня һәм һалым ведомстволарының юғары чиновниктары араһында.

Күп кенә этник татарҙар губернатор вазифаһын биләй (бәктәр бәге, вәли); төрлө провинцияларҙың (виләйәт) һәм Ғосман империяһының ҙур өлкәләрендә (Санжактар). Ҡырымдан сыҡҡан кешеләр төрлө ваҡытта утыҙҙан ашыу ғосман провинцияһына етәкселек итә: Кефе, Тунис, Озю (Очаков), Босния, Салоникиҙар, Скопье, Призрен, Крит, Адана, Трабзон, Хиджаз, Тирхала, Истанбул, Анкара, Румелия, Мараш, Шаразор, Силистра, Ниш, Кюстендил, Видин, Джаник, Измит, Нигболу, Кайсери һәм башҡалар.

Ҡырым татарҙары араһында төрлө ғосман вәкиллекле органдары башлыҡтары ла була: атап әйткәндә, юғары юстиция советы, Дәүләт советы (Шура-й һәм Дәүләт), Хәрби совет (Сераскериату — Дар-и шура-й һәм аскери). Ғосман империяһының Австро-Венгрияла, Германияла, Грецияла, Италияла, Бөйөк Британияла, Францияла һәм Рәсәйҙәге бер нисә илсеһе һәм илсе хеҙмәткәрҙәре диаспораға ҡараған.

Юғары ғосман руханиҙары

Ҡырым татарҙары Ғосман империяһының юғары мосолман руханиҙары араһында ла киң урын алған. Улар араһында Сәлих Мәхмәт-әфәнде — бөтә ғосманлы ғөләмәләренең башлығы һәм дин ғилеме мәсьәләләрендә һәм ислам хоҡуғы (1758—1759) авторитеты — Анатолия һәм Румелия кадиаскеры, төрлө дәрәжәле мөфтөйҙәр.

Фән һәм сәнғәт

Ҡырым татарҙары ғосман фәненең математика, химия, хәрби эш, медицина, «мосолман» фәндәре, атап әйткәндә, ислам хоҡуғы (фикһ) үҫешенә ҙур өлөш индерә. Ҡырымдан сыҡҡан кешеләр араһында яҙыусылар, шағирҙар һәм тарихсылар байтаҡ була. Төркиәлә мәғариф өлкәһендәге реформалар тарихы XVIII быуат аҙағы — XIX быуат башы ғалим-математигы, дәүләт эшмәкәре Джедид Хөсәйен исеме менән бәйле .

Ҡырым татарҙарының Төркиә республикаһына иммиграцияһы (XX быуат)

Ғосман империяһы тарҡалғандан һуң, XIX быуатының һуңғы сирегендә ҡырым татарҙарының күбеһе Анатолияға күсеп китә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Татары в Турции

Әҙәбиәт

• Peter Alford Andrews, Rüdiger Benninghaus. Ethnic groups in the Republic of Turkey. — Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag, 1989. — Т. 2. — ISBN 3-88226-418-7.
• Peter Alford Andrews. Türkiye'de Etnik Gruplar. — Aralık: ANT Yayınları, 1992. — ISBN 975-7350-03-6.