Ғүмәр Хәйәм

Ғүмәр Хәйәм
перс.عُمَر خَیّام نیشابوری
Ғүмәр Хәйәмгә Бухареста ҡуйылған һәйкәл, Румыния
Исфаһан обсерваторияһының етәксеһе  1076 — 1092
Шәхси мәғлүмәт
Тыуған ваҡыттағы исеме:	Ғүмәр ибн Ибраһим Нишапури
Ҡушаматы:	Ғыяс әд-дин
Һөнәре, эшмәкәрлек төрө:	математик, астроном, шағир, поэт-песенник, фәлсәфәсе, музыкант, астролог, яҙыусы, физик
Тыуған көнө:	18 май 1048[…]
Тыуған ере:	Нишапур, Бөйөк Сәлжүк империяһы
Үлем көнө:	4 декабрь 1131[…] (83 йәш)
Үлгән ере:	Нишапур, Бөйөк Сәлжүк империяһы
Ерләнгән ере:	Omar Khayyam Mausoleum[d]
Ил:	Бөйөк Сәлжүк империяһы
Дине: Ағымы:
Атаһы:	Ибраһим Нишапури
Фәнни эшмәкәрлек
Эшмәкәрлек йүнәлеше:	шиғриәт, математика һәм астрономия
Шәкерттәре:	Музаффар аль-Асфизари[d], Аль-Хазини[d] һәм Низами Арузи Самарканди[d]
Хеҙмәттәре:	Рубайат Омара Хайяма[d] һәм солнечный календарь Хиджры[d]
Ғүмәр Хәйәм Викимилектә

Википедияла башҡа мәҡәлә бар:  лаҡабы — Ғыяс әд-дин, күниәһе — Әбел-Фатх, исеме — Ғүмәр һәм нисбәтүн Нишапури.

Ғүмәр Хәйәм Нишапури (фарс. عُمَر خَیّام نیشابورینیشابوری عُمَر خَیّامфарс. عُمَر خَیّام نیشابوری; 18 май 1048 йыл, Нишапур — 4 декабрь 1131 йыл, шунда уҡ) — фарсы философы, математик, астроном һәм шағир.

Алгебраға кубик тигеҙләмәләр классификациялауҙы төҙөү һәм уларҙы конус киҫелештәр ярҙамында сисеү юлын табыу менән ҙур өлөш индергән. Бөтә донъяла күренекле шағир һәм философ булараҡ билдәле. Ул шулай уҡ Иранда һәм Афғанстанда хәҙерге ваҡытта ҡулланылған иң теүәл календарҙар төҙөүсе булараҡ билдәле Мозафар әл-Асфизарь һәм Абдуррахман әл-Хазини исемле ғалимдар — Хәйәмдең шәкерттәре.

Исеме

Ғыяс-әд-дин Әбел-Фатх Ғүмәр ибн Ибраһим әл-Нишапури Хәйәм

• غیاث الدین Ғыяс әд-дин — хитап, «Дингә ярҙам».
• ابوالفتح Әбел-Фатх — көнйә, «Фатхтың атаһы» (уның «Фатх» исемле улы булмаған).
• عمر Ғүмәр — исем (шәхси исеме).
• بن ابراهیم ибраһим ибне — нәсәп, «Ибраһим улы».
• خیام Хәйәм  — тахаллус, «палатка оҫтаһы» (атаһының һөнәрен күрһәтә; баш һүҙ «хайм» — палатка, ошо һүҙҙән боронғо рус һүҙе «хамовник» — текстильщик килеп сыҡҡан).
• نیشابورﻯ Нишапури — нисеп, « Нишапур».

Биографияһы

Хәҙерге Ирандың Хөрәсәндәге провинцияһы (Хөрәсән-Ризауи) Нишапур ҡалаһында тыуған. Сатырсы Ғүмәрҙең улы булған, шулай уҡ уның Ғәйшә исемле һеңлеһе була. 8 йәшендә математика, астрономия, философия менән тәрәндән шөғөлләнә башлаған. 12 йәшендә Ғүмәр Нишапур мәҙрәсәһендә уҡый башлай. Һуңынан Бәлх, Сәмәрҡәнд һәм Бохара мәҙрәсәләрендә белем ала. Шунда ул отличие менән мосолмандарҙың хоҡуҡтары һәм медицина курстарын тамамлай, хәким, йәғни табип, квалификацияһына эйә була. Әммә уны медицина практикаһы аҙ ҡыҙыҡһындыра. Ул билдәле астроном һәм математик Сабит ибн Ҡөррә әҫәрҙәрен, грек математиктарының хеҙмәттәрен өйрәнә.

Хәйәмдең бала сағы сәлжүктәрҙең Үҙәк Азияны баҫып алыу йылдарына тура килә. Был ҡаты осорҙа бик күп кешеләр, шул иҫәптән ғалимдар, һәләк ителә. Бының тураһында Ғүмәр Хәйәм үҙенең «Алгебра» китабының инеш һүҙендә әсенеп яҙып ҡалдырған.

«Ғүмәр Хәйәм ҡәберендә» картинаһы (Джей Гамбидж^[en], 1911 йылдар тирәһе)

Үҙ ғүмеренең ун алты йәшендә Ғүмәр Хәйәм ҡаты юғалтыу кисерә: эпидемия ваҡытында башта уның атаһы , һуңынан әсәһе вафат була. Ошонан һуң атаһының йортон һәм оҫтаханаһын Ғүмәр һатып ебәрә һәм Сәмәрҡәндҡә юл тота. Сәмәрҡәнд ул саҡта Көнсығыштың танылған фән һәм мәҙәниәт үҙәге булып торған. Сәмәрҡәндтәге мәҙрәсәләрҙең береһендә Ғүмәр Хәйәм мәҙрәсә шәкерте булып китә. Ул уҡыу ваҡытында диспуттарҙа бер нисә тапҡыр сығыш яһай һәм кешеләрҙе үҙенең ғилемлелеге менән шаҡ ҡатыра, шунлыҡтан уны остаз итеп ҡуялар.

Шул ваҡыттағы башҡа эре ғалимдар кеүек, Ғүмәр Хәйәм дә бер ҡалала оҙаҡ ваҡыт йәшәмәгән. Дүрт йыл Сәмәрҡәндтә йәшәгәндән һуң, ул Бохараға күсеп килә һәм китап һаҡлағыста эшләй башлай. Ун йыл Бохарала йәшәү осоронда ул математика буйынса дүрт фундаменталь трактат яҙа.

1074 йылда уны Санжарҙар дәүләте үҙәге булған Исфаһанға, сәлжүктәрҙең солтаны Мәлик шаһ I һарайына саҡырып алалар. Шаһтың баш вәзире Низам-әл-Мөлөк инициативаһы һәм яҡлауы буйынса Ғүмәр солтандың рухи остазы булып китә. Ике йылдан һуң Мәлик шаһ уны донъялағы иң эреләрҙең береһе булған һарай обсерваторияһының етәксеһе итеп тәғәйенләй. Был вазифала эшләү менән бер рәттән Ғүмәр математика менән шөғөлләнеүен дауам итеп кенә ҡалмай, хатта билдәле астроном булып та китә. Ул бер төркөм ғалимдар менән бергәләшеп григориан календарынан байтаҡҡа дөрөҫөрәк булған ҡояш календары төҙөй. Шул уҡ ваҡытта ҙур булмаған йондоҙҙар каталогын үҙ эсенә алған « Мәлик шаһ астрономик таблицаһын» төҙөй. Ошонда уҡ «Евклид китабының инеш һүҙҙәрендәге ауырлыҡтарына комментарий (аңлатма)» тигән өс китабын яҙа (1077 й.). Китаптарының икенсе һәм өсөнсөһөндә мөнәсәбәттәр тәғлимәте теорияһын һәм һандар тураһындағы тәғлимәтте тикшереп яҙа 1092 йылда, солтан Мәлик шаһ менән уны ҡурсалаусы вәзир Низам әл-Мөлөк вафат булғас, уның Исфаһанда йәшәү һәм эшләү осоро тамамлана. Аллаһыҙлыҡта ғәйепләнгән шағир сәлжүктәрҙең башҡалаһын ташлап китергә мәжбүр була.

Хәйәм ғүмеренең һуңғы сәғәттәре тураһында уның кейәүе хәтирәләренә таянып яҙыусы Хәйәмдең йәш замандашы Бейхаҡ һүҙҙәренән ошолар билдәле:

Бер заман Әбүғәлисинәнең «Сәләмәтләнеү тураһында» тигән китабын уҡып ултырған саҡта, Хәйәм үҙенә әжәл килеп еткәнен һиҙеп ҡала (был ваҡытта ул һикһән йәште үткән була). Уҡыған ерендә ул иң ауыр булған метафизик мәсьәлә тураһындағы «Күплектәге берлек» тигән бүлеккә еткәс, китап биттәре араһына ҡулында тотоп ултырған үҙенең алтын теш таҙартҡыс таяҡсаһын ҡыҫтыра һәм китап фолиантын ябып ҡуя. Шунан ул үҙ янына яҡындарын һәм уҡыусыларын саҡырып алып, васыятнамә яҙа ла ашау һәм эсеүҙән туҡтай. Төнгө йоҡоға китер алдынан ул Хоҙайға хөрмәт менән баш эйә, тубыҡланып: «Эй, Хоҙай! Ҡулымдан килгәнсе мин Һине аңларға тырыштым. Ғәфү ҡылсы мине! Һине аңланым, сөнки мин Һиңә яҡын килдем»- тип әйтә. Ошо һүҙҙәрҙе әйткәс, Ғүмәр Хәйәм баҡыйлыҡҡа китә.

Фәнни эшмәкәрлеге

Математика

«Алгебра мәсьәләләрен һәм алмукабаланы иҫбатлау тураһындағы трактатында» Хәйәм тигеҙләмәләрҙең классификацияһын бирә һәм 1, 2 һәм 3 дәрәжә тигеҙләмәләренең сиселеше тураһында яҙа. Трактаттың тәүге бүлектәрендә Хәйәм квадратлы тигеҙләмәләрҙе алгебраик юл менән сисеү методын элек әл-Хәрәзми яҙғанса бирә. Артабанғы бүлектәрендә ул кубик тигеҙләмәләрҙе Архимедҡа барып тоташҡан геометрик сисеү методы менән үҫтерә: был тигеҙләмәләрҙең тамыры булып бер-береһенә яҡын килеүсе ике конус киҫелешенең дөйөм нөктәһе тора тип билдәләй. Хәйәм был методты ҡулланып, тигеҙләмәләрҙең классификацияһын, конус киҫелештәрен һайлау алгоритмы типтарын, һандарҙың (ыңғай) тамырҙарын һәм ҙурлығын баһалауҙы нигеҙләй. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, Хәйәм кубик тигеҙләмәнең өс ыңғай тамырҙары булыуы мөмкинлеген күрмәгән. Хәйәм Карданоның алгебраик формулаларына тиклем үҙенең тикшеренеүҙәрендә барып етә алмаған, ләкин киләсәктә уларҙың сиселеше табыласағына ныҡ ышаныс белдергән.

Трактатының инеш һүҙендә Ғүмәр Хәйәм беҙҙең көндәргә тиклем еткән алгебра фәненә ғилми билдәләмә бирә, алгебраны фән булараҡ раҫлай: алгебра — билдәһеҙ дәүмәлдәрҙең ҡайһы бер билдәле дәүмәлдәр менән мөнәсәбәттә тороуын билдәләү тураһындағы фән, һәм уның буйынса, өҫтәүенә, бындай билдәләү тигеҙләмәләр төҙөү һәм уларҙы сисеү ярҙамында башҡарыла, тип яҙа .

1077 йылда Хәйәм бик мөһим математик хеҙмәтен — «Евклид китабының инеш һүҙҙәрендәге ауырлыҡтарына комментарий(аңлатманы)» яҙып бөтөрә. Трактат өс китаптан тора; беренсеһе параллель тура һыҙыҡтар тураһында үҙенсәлекле теориянан тора, икенсе һәм өсөнсө китаптары мөнәсәбәттәр теорияһын һәм пропорцияларҙы(нисбәттәрҙе) камиллаштырыуға арналған. Беренсе китабында Хәйәм Евклидтың V постулатын иҫбатларға тырыша һәм уны ябай һәм күҙгә күренеп торған эквивалент менән алыштыра: Ике ҡушылыусы тура һыҙыҡ киҫешергә тейеш; асылда, был теореманы иҫбатлау барышында Ғүмәр Хәйәм Лобачевский һәм Риман геометрияһының беренсе теоремаларын иҫбатлай.

Артабан үҙ трактаттарында Хәйәм иррациональ һандарҙы тулыһынса законлы тип билдәләй, Евклид алгоритмындағы тура килеүсе айырымлыҡтарҙың тигеҙлеге ике мөнәсәбәттең тигеҙлеген билдәләүен әйтә. Евклид теорияһындағы пропорциялар(нисбәт) теорияһын ул һан теорияһына алмаштыра.

Шул уҡ ваҡытта "Комментарийҙарҙың «өсөнсө китабында, мөнәсәбәттәрҙе төҙөүгә (ҡабатлауға) бағышлап төҙөлгәнендә, мөнәсәбәт һәм һан» төшөнсәләрен өр-яңыса аңлата. Геометрик мөнәсәбәт өҙлөкһөҙ. Ике өҙлөкһөҙ геометрик дәүмәл A һәм B-ның мөнәсәбәттәрен ҡарап, ул былай тип фекер йөрөтә: «Берәмек һайлап алып, уның G дәүмәленә мөнәсәбәтен A һәм B мөнәсәбәтенә тигеҙләйбеҙ. G дәүмәленә һыҙыҡҡа, әйберҙең йөҙөнә, тәненә йәки мәленә ҡараған кеүек ҡарайбыҙ, әммә уның дәүмәлен аҡылдан тыш, ситләштерелгән кеүек һанап, уға һанға ҡараған кеүек ҡарайбыҙ, бары тик абсолют һәм ысын һандарға ҡараған кеүек кенә ҡарамайбыҙ, сөнки A һәм B мөнәсәбәттәре йыш ҡына һан булмаҫҡа мөмкин. Бынан ары шуны белергә кәрәк: беҙ алған берәмек бүленә торған берәмек булып тора һәм ирекле рәүештә алынған G дәүмәле үрҙә мәғәнәһе күрһәтелгәнсә, һан булып ҡарала». Математикаға бүленә торған берәмек һәм яңы барлыҡҡа килгән һандар төркөмөн индереп, Хәйәм теоретик рәүештә һан мәғәнәһен ыңғай ысын һандарға тиклем киңәйтеүҙе нигеҙләй. .

Математик Хәйәмдең тағы ла бер эше — «Алтын һәм көмөштән эшләнгән әйберҙәрҙә уларҙың өлөшөн билдәләү оҫталығы» китабы. Уның был хеҙмәте — беренсе тапҡыр Архимед тарафынан сиселгән ҡушылмалар тураһындағы классик мәсьәләләргә арналған .

Астрономия

Хәйәм Исфаһан астрономдарының төркөм етәксеһе була, сәлжүк солтаны Джалал әд-дин Малик шаһтың идара иткән сағында был төркөм өр-яңы ҡояш календары эшләй. Календарь рәсми рәүештә 1079 йылда ҡабул ителә. Уның төп тәғәйенләнеше Наурузды (йыл башланыуҙы) мөмкин тиклем яҙғы көн менән төндөң тигеҙлегенә, Ҡояштың зодиак йондоҙлоғо Ҡуҙыға инеүенә тап килтереү булған. Мәҫәлән, календарь ҡабул ителгән 468 һижрәт йылының 1 фарвардинаһы (Науруз) ай һижрәтенең 417 йылындағы 9 рамаҙан айының йома көнөнә һәм Йездигерд эраһының (15 март, 1079 йыл) 448 йылы, 19 фарвардинына тура килә. «Боронғо» йәки «фарсы» зороастрий календарынан айырмалы рәүештә, яңы календарҙы солтан исеме менән— «Джалаль» йәки «Мәлик» тип атап йөрөтә башлайҙар. "Джалаль"календарында ай көндәренең һаны ҡояштың теге йәки был ваҡытта зодиак тамғаларына инеү ваҡыты 29 көндән 32 көнгә тиклем тирбәлеүе мөмкин. Шулай уҡ яңы ай исемдәре тәҡдим ителгән һәм зороастрий календарындағы кеүек һәр көнгә атама бирелгән. Тик был хәл уңышһыҙ тип табылған, һәм шунлыҡтан ай атамалары зодиак атамалары менән йөрөтөлә башлаған.

Астрономия күҙлегенән ҡарағанда «Джалаль» календары Хәйәм дәүерендә Европала йөрөгән боронғо рим григориан календарынан һәм һуңғы осорҙа Европаның григориан календарынан күпкә дөрөҫөрәк булған. Юлиан календарындағы "кәбисә йылы " циклы дүрт йылға бер тапҡыр тура килһә, ә григориан стиле буйынса «кәбисә йылы» 400 йылға 97 тапҡыр тура килһә, Хәйям нисбәте буйынса «кәбисә йылы» 33 йылға 8 тапҡыр була, ә ҡалған 25 йыл ғәҙәти йыл була. Был календарь йылдың яҙғы көндөң һәм төндөң тигеҙлегенә тура килеүсе иң дөрөҫ календарь. Ғүмәр Хәйәм проекты хәҙерге көндә лә иран календары булып тора. Ул Иранда 1079 йылда рәсми рәүештә ҡабул ителгән.

Хәйәм шулай уҡ иң яҡты 100 йондоҙҙоң «Мәлик шаһ зидж» тигән каталогын төҙөгән һәм уны сәлжүк Мәлик шаһ ибн Апп Арыҫланға бағышлаған. 1079 йылда зижд буйынса йондоҙҙарҙы күҙәтеү башлана («был [беренсе] мәлик кәбисә йылының башы)»); уның ҡулъяҙмаһы һаҡланмаған, әммә күсермәләре бар

Робағи

Хәйәм тере сағында күренекле ғалим булараҡ билдәле була. Ул бөтә ғүмере буйына шиғри афоризмдар (робағи) яҙған, уларҙа тормош, кеше, ғилем тураһында үҙенең иң мөҡәтдәс фекерҙәрен хәмрийәт һәм зөхдийәт жанрҙарында ижад иткән. ХХ быуатта донъяла уның шиғырҙары тип иҫәпләнгән дүрт юллы шиғырҙар геометрик прогрессия менән арта һәм 5000-дән ашып китә. Моғайын, хоҙайға ҡаршы һәм иркен фекер йөрөтөүсе әҫәрҙәре өсөн эҙәрлекләнгән кешеләр үҙ шиғырҙарын Хәйәм исеме аҫтында яҙғандарҙыр. Ысынлап аныҡ ҡына Хәйәмдеке булған шиғырҙар билдәле түгел, ләкин ҡайһы бер тикшеренеүселәр Хәйәм — 300—500 робағиҙың авторы булырға мөмкин тип иҫәпләй.

Ғүмәр Хәйәм оҙаҡ ваҡыт онотолоп тора. Викториан осоронда уның шиғырҙар дәфтәре осраҡлы рәүештә инглиз шағиры Эдвард Фицджеральд ҡулына барып эләгә. Ул башта робағиҙарҙы латин теленә, аҙаҡ инглиз теленә тәржемә итә. XХ быуат башында викториан дәүере поэзияһында ирекле һәм үҙенсәлекле рәүештә тәржемә ителгән робағиҙар иң популяр шиғриәт әҫәрҙәре булып тора Ғүмәр Хәйәмдең бөтә донъяға билдәле гедонизмды яҡлауы, йәғни үлгәс тормошта ҡылғандар өсөн яуап биреүҙе инҡар итеүе, уның ҡаҙаныштарына ғилми ҡыҙыҡһыныу уята, улар яңынан асыла һәм яңынан аңланыла.

Хәйәмдең әйтемдәре

«О небо, к подлецам щедра твоя рука: / Им — бани, мельницы и воды арыка́; / А кто душою чист, тому лишь корка хлеба. / Такое небо — тьфу! — не стоит и плевка».

Хәйәм тураһында иҫтәлек

Хәйәмдең тере һүрәттәре һаҡланып ҡалмаһа ла, күп кенә фарсы телле һәм башҡа илдәрҙә (мәҫәлән, Дүшәмбе, Ашхабад, Бухарест) шағирға һәйкәл ҡуйылған. 1935 йылда әзербайжан яҙыусыһы Джавид Гусейн Ғүмәр Хәйәмгә арнап "Хәйәм"тигән пьеса яҙа.

• 
  Бухареста Ғүмәр Хәйәмғә ҡуйылған һәйкәл
• 
  Ғүмәр Хәйәмдең Сараевола Морича Ханиға яҙған робағийы
• 
  Ғүмәр Хәйәм робағийы
• 
  Ғүмәр Хәйәмдең кәүҙәләнеше
• Ирандағы һәйкәл
  Ирандағы һәйкәл
• 
  Нишапурҙа Ғүмәр Хәйәм исемендәге планетарий

• 1970 йылда Халыҡ-ара астрономия союзы Айҙың кире яғындағы кратерына Ғүмәр Хәйәмдең исемен бирә.

Баҫма робағиҙар

рус теленә беренсе булып Ғүмәр Хәйәмде Л. В. Величко тәржемә итә(1891). рус теленә робағиҙың хрестоматия тәржемәһен (1910) Константин Бальмонт эшләй. рус телендәге ҡайһы бер робағи баҫмалары:

• Омар Хайям Рубайят. Перевёл с таджикского-фарси: Владимир Державин. Издательство «ИРФОН», Душанбе, 1965 г.
• Омар Хайям Рубаи. Пер. с фарси // Ирано-Таджикская поэзия. — М.:Художественная литература, 1974. — С. 101—124. / Библиотека всемирной литературы, серия 1, Т. 21.
• Омар Хайям Рубаи. — Ташкент, изд. ЦК КП Узбекистана, 1978. — 104 с., 200 000 экз.
• Омар Хайям Рубаи: Лучшие переводы / Сост.,вступ.статья, примеч. Ш. М. Шамухамедова. — Ташкент, Издательство ЦК Компартии Узбекистана, 1982. — 128 с., 7 вкл.л., 200 000 экз. (Избранная лирика Востока. Издание второе, дополненное)
• Омар Хайям Рубаи. Перевод С. Северцева — в: Великое Древо. Поэты Востока. М., 1984, с. 282—284.
• Омар Хайям Рубаи: Пер. с перс.-тадж. / Вступ. ст. З. Н. Ворожейкиной и А. Ш. Шахвердова; Сост. и примеч. А. Ш. Шахвердова. — Л.: Сов. писатель, 1986. — 320 с. Тираж 100 000 экз. (Библиотека поэта. Большая серия. Издание третье).
• Омар Хайям: Рубайят. Сопоставление переводов. / Малкович Р.Ш.. — СПб.: Издательство РХГА, 2012. — 696 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-88812-542-7.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Хәмрийәт

Әҙәбиәт

• Умар Ҳайём — Национальная энциклопедия Узбекистана 2017 йыл 20 май архивланған.. — Ташкент, 2000—2005.Ҡалып:Книга:НЭУ

Математика, фәлсәфә һәм тәбиғи фәндәр трактаттары

• Хайям Омар. О доказательстве задач алгебры и алмукабалы. Историко-математические исследования, 6, 1953. — С. 15—66.
• Хайям Омар. Комментарии к трудным постулатам книги Евклида. Историко-математические исследования, 6, 1953. — С. 67—107.
• Хайям Омар. Об искусстве определения золота и серебра в состоящем из них теле. Историко-математические исследования, 6, 1953. — С. 108—112.
• Хайям Омар. Трактаты.  (билдәһеҙ) Архивировано 28 ноябрь 2012 года. / Перевод А. П. Юшкевича. Статья и комментарии Б. А. Розенфельда и А. П. Юшкевича. — М.: Изд. вост. лит., 1961.
• Хаййам Омар. Трактаты. / Перевод Б. А. Розенфельда. Редакция В. С. Сегаля и А. П. Юшкевича. Статья и комментарии Б. А. Розенфельда и А. П. Юшкевича. — М., 1962.
• Хайям Омар. Первый алгебраический трактат. Историко-математические исследования, 15, 1963. — С. 445—472.
• Хайям Омар. О прямом кустасе. Историко-математические исследования, 19, 1974. — С. 274—278.
• Хайям Омар. Речь о родах, которые образуются квартой. Историко-математические исследования, 19, 1974. — С. 279—284.

Уның тураһында

• М.-Н. О. Османов. Омар Хайям // Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1969—1978.
• М.-Н. Османов. Омар Хайям // Краткая литературная энциклопедия: В 9 т. / Гл. ред. А. А. Сурков. — М.: Сов. энцикл., 1968. — Т. 5: Мурари — Припев.
• Омар Хайям // Литература и язык. Современная иллюстрированная энциклопедия / Под редакцией проф. Горкина А.П.. — М.: Росмэн, 2006.
• История математики  (билдәһеҙ). Архивировано 28 ноябрь 2012 года. с древнейших времён до начала XIX столетия (под ред. А. П. Юшкевича). — Т. I. — М.: Наука, 1972.
• Боголюбов А. Н.  Математики. Механики. Биографический справочник. — К.: Наукова думка, 1983. — 639 с.
• Глезер Г. И.  История математики в школе. VII—VIII классы. — М.: Просвещение, 1982. — 240 с.
• Крамар Ф. Д.  Об исследованиях Омара Хайяма и Насирэддина Туси по теории параллельных линий. — Алма-Ата, 1964.
• Крымский А. Е. Хейям, Омар // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Розенфельд Б. А., Юшкевич А. П.  Омар Хайям. — М.: Наука, 1965. — 194 с.
• Розенфельд Б. А., Юшкевич А. П.  Теория параллельных линий на средневековом Востоке. IX—XIV вв. — М.: Наука, 1983. — 128 с.
• Стройк Д. Я.  Краткий очерк истории математики. 4-е изд. — М.: Наука, 1984. — 284 с.
• Султанов Ш. З., Султанов К. З.  Омар Хайям  (билдәһеҙ). Архивировано 28 ноябрь 2012 года.. — М.: Мол. гвардия, 1987. — 320 с. — (Жизнь замечательных людей. — Вып. 679).
• Шамсиддинов Д.  Проблема общих понятий и научной абстракции в творчестве Омара Хайяма // Философские науки. — 1987. — № 7. — С. 101—105.
• Ильясов Я.  Заклинатель змей; Башня молчания: Повести. — Ташкент: Изд-во лит. и искусства, 1986. — 496 с.
• Гулиа Г. Д. Сказание об Омаре Хайяме. — М.: Художественная литература, 1980. — 432 с.

Һылтанмалар

• ОМАР ХАЙЯМ — рубаи, стихи афоризмы — лучшие переводы.
• Русские стихотворные переводы рубаи Омара Хайяма (1891—1997). Архивировано 28 ноября 2012 года.
• Биография и рубаи Омара Хайяма. Архивировано 28 ноября 2012 года.
• Изречения Омара Хайяма. Архивировано 28 ноября 2012 года.
• Афоризмы Омара Хайяма. Архивировано 28 ноября 2012 года.
• Омар Хайям. «Рубаи». Архивировано 28 ноября 2012 года.
• Омар Хайям в библиотеке Максима Мошкова
• Певец жизни
• Хайам в «Визуальном словаре». Архивировано 28 ноября 2012 года.
• «Японский городовой» — самая полная коллекция поэзии Омара Хайама. Составитель: Андрей Андриенко (недоступная ссылка — история). Архивировано 22 января 2000 года.(недоступная ссылка с 20-09-2015 [614 дней])
• Полный перевод рубаи Омара Хайяма. Переводчик: Игорь Голубев. Архивировано 28 ноября 2012 года.(недоступная ссылка с 20-09-2015 [614 дней])
• Омар Ибн-Ибрахим Нишапури Хайям — Литература Ирана X—XV в. Восток. ACADEMIA, Москва Ленинград, 1935.(недоступная ссылка с 20-09-2015 [614 дней])
• Омар Хайям на Притчи.ру. Архивировано 28 ноября 2012 года.