Закир Һаҙый
| Закир Һаҙый | |
| Һаҙиев Закир Һаҙи улы | |
 | |
| Тыуған көнө: | |
|---|---|
| Тыуған урыны: |
Ырымбур губернаһы, Бәләбәй өйәҙе, Ҡорос улусы[1] Йәрәмкә ауылы |
| Вафат булған көнө: | |
| Вафат булған урыны: |
Рязань өлкәһе, Бимсала ауылы |
| Гражданлығы: | |
| Эшмәкәрлеге: |
Яҙыусы |
Закир Һаҙый, Һаҙыев Закир Һаҙый улы (15 март 1863 йыл — 1932 йыл) — башҡорт яҙыусыһы[2].
Биографияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Закир Һаҙиулла улы Һаҙиев 1863 йылдың 15 мартында Ырымбур губернаһы Бәләбәй өйәҙе Ҡорос улусының (хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Шаран районы) Йәрәмкә ауылында урта хәлле крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. Башланғыс белемде ауылда хәлфә булып эшләгән үҙ атаһы Һаҙиулланан ала.[3] 1875 йылда үҙ ауылынан ҡырҡ саҡрымдар алыҫлыҡтағы Тымытыҡ мәҙрәсәһенә уҡырға ебәрелеп, артабанғы 10 йыл ғүмерен ошо мәҙрәсәлә дини китаптар ятлап уҙғарғандан һуң, алған белеме менән ҡәнәғәтләнмәй, Түбәнге Новгород яҡтарына барып сыға.[4]
Унда ла оҙаҡ тормай,1876 йылда, Рязань өлкәһенә ҡараған Ҡасим ҡалаһындағы йәҙитсе ысулы менән уҡытылған бер мәҙрәсәлә белем ала. Унда, дини дәрестәрҙән тыш, тарих, география, математика, урыҫ теле буйынса ла күпмелер һабаҡ бирәләр. Ҡасим ҡалаһынан алыҫ түгел бер ауылда мөғәллимдәр әҙерләү курсы барлығын ишеткәс, мәҙрәсәне ташлап, шул курсҡа бара, уны уҡып тамамлай.
Белемен арттырыу юлында Закир Һаҙи үҙ аллы ла шөғөлләнә, күп китаптар уҡый, ҡалаға барған саҡтарында бер уҡытыусынан рус телен махсус өйрәнеп, уны яҡшылап үҙләштерә. Тейешле белем алып, уҡытыу методы менән танышҡас, ул мөғәллимлек эшенә тотона. Төрлө ауылдарҙа һәм ҡалаларҙа балалар уҡытып, ғүмеренең күп өлөшөн йәш быуынды тәрбиәләүгә бағышлай.
Рязань губернаһы Мулта ауылы мәҙрәсәһендә уҡытыусы булып эшләгәндә, Мәскәү, Санкт-Петербург, Өфө ҡалалрына сәйәхәт ҡылған.
1907—1911 йылдарҙа бер нисә тапҡыр Йәрәмкә ауылына ҡайта. 1914—1918 йылдарҙа яҙыусы Харьков ҡалаһында уҡытыусы булып эшләй. 1918 йылда йәнә Йәрәмкәгә ҡайта, артабан Бурһыҡ ауылында уҡыта. 1921—1922 йылдарҙа Йәрәмкә ауылында йәшәй. Аҙаҡ Ҡасим ҡалаһы яғына күсеп, хәҙерге Рязань өлкәһе Бимсала ауылында уҡыта.
1922 йылдан алып ғүмеренең ахырынаса Ҡасим ҡалаһы эргәһендәге Бимсала ауылында йәшәп, 1932 йылда (ҡайһы бер сығанаҡтарҙа 1933) вафат була.[4]
Ижады
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Уҡыта башлаған йылдарында ижад эшенә ылығып, XX быуат башы башҡорт, татар әҙәбиәтендә үҙенең мәғрифәтселек реализмынан тәнҡитле реализмға күсеү дәүерен сағылдырған проза әҫәрҙәре менән танылыу ала, прозаның тел-стиль яғынан камиллашыуына тос өлөш индерә.[4]
Закир Һаҙиҙың әүҙем ижад осоро XX быуаттың тәүге ун йыллығына тура килә. 1904—1905 йылдарҙа Ырымбурҙа уның «Бәхетле ҡыҙ», «Официант», «Хәйер-доға» һәм «Бәхетһеҙ ҡыҙ», 1906—1908 йылдарҙа Ҡазанда «Мәғсүм», «Яңы әсхәбе кәһәф» («Мәмерйәнең яңы хужалары») һәм «Йыһанша хәҙрәт» исемле әҫәрҙәре айырым китаптар булып нәшер ителә.
Ваҡыт арауығы яғынан аҙ ғына йылдарҙы тәшкил итһә лә, Закир Һаҙи ижады сағыу һәм берәгәйле,XX быуат башында формалашып килгән милли прозабыҙға, уны тел-стиль саралары йәһәтенән байытыуға ҙур өлөш индерә. Әҙиптең әҫәрҙәре мәғрифәтселек идеялары менән һуғарылып, заманының уҡытыу-тәрбиә өлкәһендәге проблемаларын күтәрә; ҡәҙимселек ысулы менән уҡытыуҙы тәнҡитләп, яңыса белем биреүгә күсеүҙе алғы планға ҡуя. Үҙ геройҙарының бәхетен яҙыусы наҙанлыҡтан, томаналыҡтан сығып, аң-белемгә ынтылыуҙа күрә, йәш быуынды ваҡытында кәрәкле белем һәм тәрбиә алып, ҙур ғилемгә эйә булып, халҡына хеҙмәт итергә саҡыра.
Әҫәрҙәрендә төп урындарҙың береһен әхлаҡи тәрбиә, ҡатын-ҡыҙ азатлығы, уны белемле итеү мәсьәләләре лә төп урындарҙың береһен биләй.
«Бәхетле ҡыҙ», «Бәхетһеҙ ҡыҙ» кеүек әҫәрҙәрендә ғаилә тәрбиәһе, ҡатын- ҡыҙ бәхете кеүек мәсьәләләргә ҙур урын бирелһә, артабан мөхит төшөнсәһе алғы планға сыға, кеше тормошонда уның ниндәй роль уйнауы асыҡ күрһәтелә. Мәғрифәтселек реализмы менән бер рәттән уның ижадында тәнҡитле реализм һыҙаттары ла беленә. Әҙиптең «Официант» әҫәре 1905 йылда Ырымбур ҡалаһында Мөхәмәтфатих әл-Кәрими мәтбәғәһендә айырым китап булып баҫылып сыға. Китаптың форматы уртаса ҙурлыҡта булып, күләме 44 битте тәшкил итә. Әҫәр 42-се биттә тамамлана. Үҙ осоро яҙма ҡағиҙәләренә ярашлы, әҫәрҙең исеме «Афисиант» тип яҙылған. «Мәғсүм» китабында авторҙың исем-шәрифе титул биттә лә, әҫәр һуңында ла тултырып Мөхәмәт-Закир әл-Һаҙи тип бирелһә, «Официант»та тышлыҡта һәм титул биттә М. З.Һ. тип, инициалдар ғына күрһәтелә. З. Һаҙиҙың ҡайһы бер әҫәрҙәрендә үҙе белгән иҫке типтағы мәҙрәсә тормошоноң эске яғын асып биреүгә, ундағы ҡалыплашҡан тәртиптәрҙең, йәш быуындың формалашыуына, уларҙың артабанғы тормошона кире йоғонто яһауын күрһәтеүгә ынтылыш бар. Быға миҫал булып «Мәғсүм» әҫәре тора.[4]
Был хикәйә бер ни кимәлдә автобиографик тип, автор үҙе ун йыл буйы уҡыған Тымытыҡ мәҙрәсәһендәге шәкерттәрҙең йәшәү һәм уҡыу шарттарын һүрәтләгән тип фараз ителә. Сөнки тик дин дәрестәре генә уҡытылған, насар мөхитле был мәҙрәсә йәш Закир күңелендә лә тик ауыр тәьҫирҙәр генә ҡалдыра, уны ташлап, икенсе алдынғы ҡарашлы мәҙрәсәләр эҙләргә мәжбүр итә.[4]
Ауыл халҡының көнкүреш йолаларын, ғөрөф-ғәҙәттәрен, холоҡ-ҡылыҡтарын, мәҙрәсәләрҙәге уҡытыу тәртиптәрен яҡшы белгән әҙип үҙенең һәр ижад емешендә ауыл тормошон яҡтыртыуға ла ҙур урын бирә.[5]
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Шаран районы.
- ↑ Вафа Ахмадиев. История башкирской литературы начала XX в. Закир Хади (1863–1932) // Ватандаш : журнал.
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы / Һаҙый Закир Һаҙый улы
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Закир Һаҙи. Һайланма әҫәрҙәр /Автор-төҙөүсе Г. Х. Абдрафиҡова/ Өфө:Матбуғат донъяһы. 2018 й. 2023 йыл 22 июнь архивланған.
- ↑ / «Ағиҙел» 2013 №3 / Миңлеғәли Нәҙерғолов «Тәүгеләрҙең береһе»
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Башҡорт әҙәбиәте. ХХ быуат башы. 2 китапта 2‑се кит. Проза. Драматургия. — Өфө, 1984.
- Башҡорт әҙәбиәте тарихы. 2‑се т. — Өфө, 1990.
- Ҡунафин Ғ. С. Закир Һаҙи // ХХ быуат башы башҡорт әҙәбиәтенең идея-художество үҙенсәлектәре. — Өфө: Ғилем, Башҡ. энцикл., 2016. — 368 бит. ISBN 978-5-88185-303-7
- Надергулов М. Х. Хади Закир Хадиевич // Башкортостан: краткая энциклопедия. — Уфа: Башкирская энциклопедия, 1996. — 672 с. — ISBN 5-88185-001-7.
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Нәҙерғолов М. Х. Һаҙый Закир Һаҙый улы // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (рус.)
- Нәҙерғолов М. Х. Тәүгеләрҙең береһе (Прозаик Закир Һаҙиҙың тыуыуына – 150 йыл) // Ағиҙел : журнал.
- Ахмадиев В. И. История башкирской литературы начала XX в. Закир Хади (1863–1932) // Ватандаш : журнал. (рус.)
- Әхмәтов Р. Закир Һади (тат.) // Әдипләр.
- Закир Һаҙи. Һайланма әҫәрҙәр /Автор-төҙөүсе Г. Х. Абдрафиҡова/ Өфө:Матбуғат донъяһы. 2018 й. 2023 йыл 22 июнь архивланған.